11:15 - 04/07/2019

"بەریتانیای مەزن" چۆن هەژموونی بەسەر وڵاتانی جیهان لەدەستدا؟‌

پەیسەر

بەریتانیا، ئەو وڵاتەی لەڕابردوودا بۆ پێناسەكردنی دەگوترا "وڵاتێك هەرگیز خۆری لێ ئاوا نابێت" وڵاتێك كە هەژموونی بەسەر بەشێكی زۆری وڵاتانی جیهان هەبوو، كەم وڵات هەبوو بەریتانییەكان لەڕووی سەربازیی و سیاسییەوە هەژموونیان بەسەریدا نەبوبێت، بەڵام لەندەن لەسەدەی ڕابردوەوە وردە وردە پاشەكشێی لەهەژموونی خۆی بەسەر وڵاتانی جیهانەوە كرد، پاشەكشێی هەژموونی "بەریتانیای مەزن" لەناكاو نەبوو، بەڵكو كۆمەڵێك لێكەوتەی ڕووداوە جیهانییەكان وایكرد بەریتانیا بەرەو پاشەكشێ بچێت.

دوو سەدە بەر لە ئێستا بەریتانیا سەركردایەتی جیهانی دەكرد، هیچ وڵاتێك نەیدەتوانی ڕۆڵی ئەو لەڕووی سیاسی، سەربازیی و ئابورییەوە نادیدە بگرێت، بەریتانیا ڕاستەوخۆ لەكێشە و ململانێی وڵاتاندا دەستوەردانی دەكرد و بەسوودی خۆی پرسەكانی یەكلادەكردەوە، تەنانەت زۆر وڵات بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان هانایان بۆ بەریتانییەكان دەبرد، بەڵام بەهێزبوونی ئەمریكا لەسەرجەم بوارەكان، بەهێزبوونی ڕوسیا لەڕووی سەربازیی، ئەڵمانیا و چین لەڕووی پیشەسازییەوە، جێگەی بە بەریتانیا لەقـكرد، لەندەنی لە میحوەری سەرەكی بڕیاردانی جیهانییەوە بۆ وڵاتێكی دیكە گۆڕی.

لەدەستدانی بەشێكی خاكەكەی
بەریتانیای مەزن – Great Britain ئەو نازناوە بوو كە لەسەدەكانی ڕابردوودا بە بەریتانیا بەخشرا، هەر لەخۆڕا نەبوو كە نازناوێكی لەو شێوەیە درابووە پاڵ بەریتانیا، چونكە ڕۆڵی ئەو وڵاتە لەسەرجەم بوارە كاریگەرەكاندا بەرچاو بوو، بەڵام یەكەم گورز كە بەر "بەریتانیای مەزن" كەوت جیابوونەوەی ئەمریكا بوو لێی، دیارترین هۆكاریش ناكۆكی ئەمریكییەكان بوو لەگەڵ بەریتانییەكان لەسەر بابەتی (باجدان)، چونكە بەریتانیا گەیشتە ئاستێك بە زەبری هێز باجی وەردەگرت، لە ساڵی 1773 ململانێكانی ئەمریكا و بەریتانیا لەسەر ئەو بابەتە گەیشتە لوتكە و دوو ساڵ دواتر ئەمریكا سەربەخۆیی خۆی بەدەستهێنا.

جیابوونەوەی ئەمریكا یەكەم گورز بوو، دوای ئەوەش ئیرلەندا كاتێك لە سەرەتای سەدەی 20 لە بەریتانیا جیابوەوە، بوە گورزێكی دیكە بۆ بەریتانیای مەزن

جیابوونەوەی ئەمریكا یەكەم گورز بوو، دوای ئەوەش ئیرلەندا كاتێك لە سەرەتای سەدەی 20 لە بەریتانیا جیابوەوە، بوە گورزێكی دیكە بۆ بەریتانیای مەزن، چونكە بەریتانیا دوو شتی گرنگی لەدەستدا، یەكەم بەشێكی خاكەكەی و دووەم بەشێكی زۆر لە هێزی كار.
بەهێزبوونی خێرای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا
دوای جیابوونەوەی ئەمریكا لە بەریتانیا، ئەو وڵاتە بەشێوەیەكی خێرا گەشەی ئابووری و سەربازیی خۆی دەستپێكرد، توانی كۆنتڕۆڵی بەشێكی زۆر لەهەناردەی بەریتانیا بۆ جیهان بكات، ئەمریكییەكان هەرزوو پیشەسازیی ناوخۆیی بەهێزكرد و بەو دەستەواژەیەی دەڵێت "پارە هەموو شتێك دەكات" توانییان دۆلاری ئەمریكی بكەنە دراوێكی بەهێزی جیهانی.
 
ئەمریكییەكان ستراتیژێكی زیرەكانەیان داڕشت، ئەو كەسانەی لە ئەڵمانیا، ڕوسیا، ئیسپانیا و بەریتانیاوە دەچوونە ئەمریكا و وەك پەنابەر وەردەگیران، باشترین خزمەتدەكران، هاوكات ئەمریكا لەبواری مافەكانی مرۆڤ و پیشەسازیی چەكەوە بەشێوەیەكی چاوەڕواننەكراو گەشەی سەند، هەموو ئەوانەش پلە بە پلە بەریتانیای لە سەركردایەتیكردنی جیهان دورخستەوە.

ئەمریكا پارەی دەدایە وڵاتە هەژارەكان بۆئەوەی خۆیان بەهێز بكەن، كاتێكیش بەهێزدەبوون ئەمریكا پاشاداشتی چاكەكەی خۆی بەشێوازی جیاواز لێوەردەگرتنەوە، ئەوەش خاڵێكی بەهێزی دیكەی ئەمریكا بوو كە وایكرد بەریتانیا پاشەكشێ لە هەژموونی بەسەر وڵاتاندا بكات.

ئاستی بەرهەمهێنانی ئەمریكا لەسەرەتای سەدەی بیست تەنیا 19% بوو، بەڵام لەناوەڕاستی ئەو سەدەیە ڕێژەكە بۆ 27% بەرزبووەوە

تا جەنگی جیهانیی یەكەم كۆتاییهات بەریتانیا لەڕووی سەربازیی و سیاسییەوە هەژموونی بەسەر جیهان بەگشتی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەبوو، بڕیاری لەوە دەدا چ وڵاتێكی نوێ دروستببێت و چ دەوڵەتێكیش بڕوخێت، بەڵام لەڕووی پیشەسازییەوە بەریتانیا لەپاشەكشێدا بوو، كاتێكیش جەنگی جیهانیی دووەم هەڵگیرسا و لەكۆتاییەكانی ئەو جەنگەدا ئەمریكا بەهانای بەریتانیاوە هات، بەریتانیا بۆی دەركەوت لەڕووی سەربازیشەوە ئیتر لە پاشەكشێدایە، چونكە چەند جارێك فڕۆكەكانی سوپای ئەڵمانیا نێو دڵی شاری لەندەنیان بۆردومانكرد.

ئاستی بەرهەمهێنانی ئەمریكا لەسەرەتای سەدەی بیست تەنیا 19% بوو، بەڵام لەناوەڕاستی ئەو سەدەیە ڕێژەكە بۆ 27% بەرزبووەوە، كە پێشتر كەس نەیدەتوانی لەئاستی بەرهەمهێنان و هەناردەی كاڵا و بەرهەمهێنراوەكان شان لەشانی بەریتانیا بدات، بەشێكی هەناردەی ئەمریكاش لەهەردوو جەنگی یەكەم و دووەمی جیهانیدا بۆ بەریتانیا دەچوو، واتا ئەو وڵاتەی ڕۆژانێك هەناردەكەی دەگەیشتە ڕۆژهەڵات بۆ ڕۆژئاوای سەر زەوی، ئەوكاتە ئەمریكا بە فریای گەیشتبوو.

لەسەدەكانی ڕابردوودا بەریتانیا شارەزاكانی خۆی دەناردە شوێنە جیاوازەكانی سەر گۆی زەوی، بۆئەوەی ئاستی گرنگی شوێنەكە وەربگرن و دواتر بەریتانیا داگیری بكات و وەك بەشێك لە خۆی تەماشای بكات، بەڵام لەسەرەتای سەدەی 20دا ئەڵمانیا بوە بەربەستێكی گەورە لەبەردەم ئەو خواستە فراوانخوازییەی بەریتانیا، كاتێكیش بەریتانیا هەستی بەمەترسی ئەڵمانیا كرد، بڕیاریدا بەشداریی لە جەنگی جیهانیی یەكەمدا بكات.
كۆتایی "داگیركاریی بەریتانییەكان"
لەنێو ئەدەبیاتی سیاسیدا ئەو دەستەواژەیە باوە كە "بەریتانییەكان لەسەر داگیركاریی دەژیان"، بەڵام لەگەڵ كۆتایی جەنگی جیهانیی دووەمدا بەریتانیا لەگەڵ ئەوەی لەجەنگەكەدا براوە بوو، بەڵام ئەو ساتە بووە سەرەتای كۆتایهاتنی بەریتانیا وەك سەركردەی جیهان، دیارترین ڕووداویش لەوكاتەدا ئەوەبوو كە هیندستان سەربەخۆیی خۆی وەرگرت، لەكاتێكدا پێشووتر هیندستان گەورەترین ئیستیعماری بەریتانیا بوو.

بەریتانیا جەنگی جیهانیی دووەمی بردەوە، بەڵام بردنەوەیەك بە تامی شكست، چونكە لەو جەنگەدا 270 هەزار سەربازی كوژران، ئەوە جگە لە داتەپینی ئابوورییەكەی بەهۆی جەنگەكەوە، هەر دوو ساڵ دوای جەنگەكە هیندستان لێی جیابوەوە، 10 ساڵ دواتریش بەریتانیا ناچاربوو هێزەكەی لە كیشوەری ئەفریقا بكشێنێتەوە.

ڕیچارد ئۆفێری، مامۆستای مێژوو لە زانكۆی ئێكستێر بۆچوونی وایە جەنگی جیهانیی دووەم لاوازیی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیای نیشاندا، بۆ ئەوەش نمونەی لەدەستدانی هەژموونی بەریتانیا لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەهێنێتەوە.

پڕۆفیسۆر پاوڵ ئەدیسۆن، بەڕێوەبەری ناوەندی توێژینەوەی جەنگی جیهانیی دووەم سەر بە زانكۆی ئەدنبرە، ڕونتر پاشەكشێی بەریتانیا وەك زلهێزی جیهان باسدەكات و دەڵێت:"جەنگی جیهانیی دووەم گولـلەیەك بوو لە ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا درا، چونكە پلە بەپلە لەگەڵ هەڵكشانی هێزی ئەمریكا، بەریتانیا پاشەكشێی كرد، بەتایبەت لە ساڵانی جەنگی ساری نێوان یەكێتی سۆڤیەتی جاران و ئەمریكا".

خاڵێكی دیكە كە بووە گورز بۆ بەریتانیا بەوتەی پڕۆفیسۆر پاوڵ، گەڕانەوەی هۆنگ كۆنگ بوو بۆ ژێر سیادەی چین لە ساڵی 1997 دا.

لەكۆتاییەكانی جەنگی جیهانیی دووەم ئەمریكا لە بریتن وودز بۆ وڵاتانی ئەوروپایان ڕونكردەوە، كە چیتر ئەوە ئەمریكایە هەژموونی جیهانی بەدەستەوەیە، ئەمریكا هەربەڕاستیش لە هێرشكردنە سەر هێرۆشیما و ناكازاكی پەیامەكەی بۆ جیهان كردە كردار.
كۆتایی بەریتانیا لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
دوای ئەوەی هیندستان دوو ساڵ پاش جەنگی جیهانیی دووەم سەربەخۆیی خۆی وەرگرت و بەریتانییەكانی لەو وڵاتە دەركرد، بۆرما و سریلانكا دوو وڵاتی دیكە بوون كە پاش هیندستان سەربەخۆیی خۆیان وەرگرت، بەوەش گورزێكی كاریگەر بەر بەریتانیا كەوت.

لەپاش ئەوەی ژاپۆن بەفەرمی شكستی خۆی لەجەنگی جیهانی دووەم ڕاگەیاند، بەریتانیا بەپلانێكی زیرەكانە چووە هەردوو ئەو ناوچەیەی ئێستا بەمالیزیا و سەنگاپورە ناسراوە و ویستی هاوشێوەی سەدەكانی ڕابردوو داگیری بكات، بەڵام هەردوو وڵاتەكە نەچوونە ژێر باری پلانەكەی بەریتانیا، بەوەش جارێكی دیكە لەندەن گورزی خۆی بەركەوت.

ژماره‌ی ئه‌و وڵاتانه‌ی له‌ دوای جه‌نگی جیهانی دووه‌م پشتیان له‌ به‌ریتانیا كرد، رووی له‌ به‌رزبوونه‌وه‌ كرد

ساڵی 1952 ململانێی بەریتانیا لەمیسر لەسەر كەناڵی سوێس گەرمبوو، بەڵام جەمال عەبدولناسری سەرۆكی ئەوكاتەی میسر نەچووە ژێر باری بەریتانیا، سەرەنجام سوپای ئەو وڵاتەی ناچاركرد لە ساڵی 1954 میسر و كەناڵی سوێس جێبهێڵن.

چەند جارێك بەریتانیا هانی ئەمریكای دەدا بەزەبری هێز كەناڵی سوێس كۆنتڕۆڵبكەن، بەڵام ئەمریكا بەسەرۆكایەتی دوایت ئایزنهاوەر ئەو داواكارییەی بەریتانیای ڕەتكردەوە، داواكارییەك كە لەمەزنترین وڵاتی سەدەكانی ڕابردووەوە هاتبوو.

لێشاوی ئەو وڵاتانەی بەریتانیا دوای جەنگی جیهانیی دووەم لێیكشایەوە ڕووی لە هەڵكشان كرد، ساڵی 1967 لە عەدەن، ساڵی 1971 لەبەحرەین و ساڵی 1976 لەدورگەكانی ماڵدیڤ كشایەوە.

بەهێزبوونی ڕوسیا لەڕووی سەربازییەوە
دوای ئەوەی یەكێتی سۆڤیەت لەسەر دەستی ئەمریكا ڕوخا، ڕوسیا دركی بەو ڕاستیە كرد كە دەبێت لەڕووی سەربازییەوە خۆی بەهێزبكات، چونكە ڕوسیا چەند مەبەستی بوو بەرامبەر ئەمریكا بەهێز دەربكەوێت، هێندەی دیكە مەبەستی بوو بەرامبەر بەریتانیا بەهێزبێت.

لەگەڵ ئەوەی بەریتانیا خاوەنی كڵاوەی ئەتۆمییە و سوپایەكی بەهێزی هەیە، بەڵام ئێستا ڕوسیا بوەتە ژمارەیەكی بەهێز لەڕووی سەربازییەوە، بەتایبەت لەكاتی دەستپێكردنی شۆڕشی سوریا كاتێك ڕوسیا پشتی ڕژێمەكەی بەشار ئەسەدی گرت بۆئەوەی نەكەوێت، لەبەرامبەریشدا بەریتانیا نەیتوانی سەربەخۆ بچێتە نێو ئەو ململانێوە، بەڵكو لەچوارچێوەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش كە ئەمریكا سەركردایەتی دەكرد، لەسەر گۆڕەپانی سەربازیی سوریا بونێكی سنورداری هەبوو.

ئێستا ڕوسیا لەدوای ئەمریكا لەپلەی دووەمی بەهێزترین سوپای وڵاتانی جیهاندایە و بەریتانیاش لەپلەی شەشەمی ڕیزبەندییەكەدایە، لەڕووی سیاسیشەوە ڕوسیا دەستوەردان لەكاروباری هەر وڵاتێكدا بكات، ئەمریكا ناچاردەبێت دانوستانی لەگەڵ بكات، چونكە هەم لەئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان ڕوسیا مافی ڤیتۆی هەیە، هەم لەڕوی سەربازیشەوە ئەمریكا حسابی بۆدەكات.