04:54 - 23/06/2019

بوشەهر ئەو وێستگە ئەتۆمییەی بوەتە دێوه‌زمه‌ بۆعێراق و وڵاتانی كەنداو‌

پەیسەر

ئەگەرچی بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی لەلایەن ئێرانەوە بووەتە مەترسی بۆسەر زۆرێك لەوڵاتانی جیهان، بەڵام بەهەمان ئەندازەی ئەو ترسە وڵاتان لە ئیدارەدانی یەكێك لەوێستگە ئەتۆمییە گەورەكانی ئێران دەترسن، كە هاوشێوەی بۆمبێكی تەوقیتراوە، ئەگەری هەیە لەهەر ساتێكدا كارەساتێكی سروشتی ڕووبدات، وێستگە ئەتۆمییەكەی ئێران زیانی ئەو كارەساتەكە بكاتە دوو هێندە، بۆمبە تەوقیتكراوەكەش ناوی "وێستگەی ئەتۆمیی بوشەهر"ە.

وێستگەی ئەتۆمیی بوشەهر
یەكێكە لەوێستگە ئەتۆمییەكانی ئێرانە كە 17 كیلۆمەتر لە باشوری ڕۆژهەڵاتی شاری بووشەهرەوە دورە، لەساڵی 1975 دەست بەدروستكردنی كرا و ئامانج لەدروستكردنی بەرهەمهێنانی ووزەی كارەبا بوو، كە كۆمپانیای سایمنز-ی ئەڵمانی ڕۆڵی لەدروستكردنیدا هەبوو، تێچووی دروستكردنەكەی 6 ملیار دۆلار بوو، بەڵام بەهۆی شۆڕشی ئێران و گۆڕینی وڵاتەكە بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران، كۆمپانیا ئەڵمانییەكە كارەكانی لەوێستگەی ئەتۆمی بوشەهر وەستاند.

ساڵی 1995 جارێكی دیكە كاركردن تیایدا دەستیپێكردەوە و بڕیاربوو لەساڵی 1999 بكەوێتە كار، بەڵام بەهۆی كێشەی داراییەوە پلانەكە سەرینەگرت، تا ئەوەبوو لەساڵی 2011 وێستگە ئەتۆمییەكە كەوتە كار و توانای بەرهەمهێنانی كارەبا لە بوشەهر دەگاتە زیاتر لە 15 هەزار مێگاوات.

 "بوشەهر، چێرنۆبڵی ناوچەكەیە"
بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی ڕۆژنامەی تایمز-ی بەریتانی توانیویەتی دزەی پێبكات، وێستگەكە هیچ مەرجێكی سەلامەتی ئەوتۆی تیادا نییە و لەڕێگەی ئەندازیارانی پلە دووەوە دروستكراوە، هەروەها توانای بەرگەگرتنی بومەلەرزەی بەهێزی نییە و لەحاڵەتی ڕوودانی هەر بوومەلەرزەیەك كە نزیكبێت لە 7 پلەی ڕێختەر، ئەوا وێستگە ئەتۆمییەكە وێراندەبێت.

یەكێك لەكێشەكانی وێستگەكە ئەوەیە ڕوسیا كاری تەواوكردنی لەئەستۆ گرتووە، ئەوەش مەترسی دروستكردووە، بەتایبەت ڕوسیا كە دروستكەری وێستگەی ئەتۆمی چێرنۆبڵ بوو، بەڵام ساڵی 1986 لەكاتی تەقینەوەی ڕیاكتەری وێستگەكە، نەتوانرا بەر بگیرێت بە بڵاوبونەوەی تیشكە زیانبەخشەكان و ئەو كارەساتەی بەدوای خۆیدا هێنا كە بە چێرنۆبڵ ناسراوە و ژیانی هەزاران كەسی لەئەوروپا كردە دۆزەخ.

سامر فەرەج، سەرۆكی ناوەندی توێژینەوەی ستراتیژی لەكوەیت مەترسییەكانی بوشەهری بە "كارەسات بۆ جیهان" ناوبردووە و پێیوایە، بەڵایەكی گەورە بۆ وڵاتانی ناوچەكە و جیهان بەدوای خۆیدا دەهێنێت، هاوكات باسی لەوەشكردووە كە ئێران دەرگاكانی بەسەر خۆیدا داخستووە و ئامادەنییە هاوكاریی لەوڵاتانی دراوسێی وەربگرێت.

ماوەی دوریی نێوان بوشەهر لەگەڵ هەریەكە لە كوەیت، قەتەر، بەحرەین و سعودییە لەڕووی دەریاوە 140 كیلۆمەترە، لەحاڵەتی ڕوودانی هەر كارەساتێكی سەربازیی یاخود سروشتیی بۆ سەر وێستگەی بوشەهر، ئەوا لەماوەی چەندین كاتژمێردا كارەساتێكی ژینگەیی بەسەر هەریەك لەو وڵاتانەدا دەهێنێت و دەبێتە هۆی پیسبوونی سەرچاوە ئاوییەكانیان بە تیشكی زیانبەخش، كە بۆ پاكردنەوەی ئاوەكە لەتیشكە زیانبەخشەكان سەدان ساڵی پێویستە، ئەوە جگە لەبڵاوبوونەوەی تیشكەكە بەهەوادا و گەیشتنی بەهەریەكێك لەو وڵاتانە.

بوومەلەرزە هەڕەشە گەورەكەی بەردەم بوشەهرە
بەهۆی هەڵكەوتەی جوگرافیی زۆرێك لەپارێزگاكانی ئێران، بومەلەرزە یەكێكە لەمەترسییەكانی سەر ژیان لەو پارێزگایانە بەتایبەت پارێزگای بوشەهر، بەرپرسانی بوشەهر دەڵێن، وێستگەكەیان توانای بەرگەگرتنی بومەلەرزەی هەیە تا ئاستی 7 پلەی ڕێختەر، بەڵام ئاخۆ بومەلەرزەیەك بەو پلە بەهێز و وێرانكەرە لە ئێران ڕوودەدات؟ بەڵێ ڕوودەدات چونكە پێشتر ئاماژەی مەترسیدار لەو ڕوەوە هەبووە، بەتایبەت ساڵی 2015 كە لەنێوان پاكستان ئەفغانستان لەسنورەكانی نزیك لە ئێران بوومەلەرزەیەك بە 7.5 پلەی ڕێختەر ڕوویدا.

شارەزایان زنجیرە چیاكانی زاگرۆس بە یەكێك لەمەترسییە گەورەكانی سەر بوشەهر دەزانن، چونكە لەساڵانی زوودا لەو چیایەوە بومەلەرزە بە گوڕی 7.5 تا 8 پلەی ڕێختەر ڕوویداوە، تەنانەت لە نزیك بوشەهر چەند بومەلەرزەیەكی نزیك لەو پلە بەرزە ڕوویداوە بۆ نمونە لەمانگی نیسانی ساڵی 2016دا گوڕی بوومەلەرزەیەك لە نزیك بوشەهر گەیشتە 6.3 پلەی رێختەر. ساڵی 2018 جارێكی دیكە بومەلەرزە لە بوشەهر ڕویدا و ئەمجارە گوڕەكەی 6 پلەی ڕێختەر بوو.

ڕونتر مەترسییەكانی روودانی بومەلەرزە بهێنینە بەرچاوی خۆمان بەمشێوەیەیە:
چینی زەوی كیشوەری هیندیی لەگەڵ چینی زەوی جەزیرەی عەرەبی زۆركات ئەگەری پێكدادانیان هەیە و بەوەش بومەلەرزەی مەترسیداری لێدەكەوێتەوە، ئەوەی مەترسییەكەی هێندەی دیكە زیادكردووە ئەوەیە كە بوشەهر دەكەوێتە نێوان هەردوو چینەكەوە، واتا كاتێك ئەو دوو چینە پێكدادەدەن بوشەهر لەنێوانیاندایە.

بەگوێرەی توێژینەوەكان چینی زەوی، بوشەهر لەو جۆرەیە كە هەر سێ ساڵ جارێك بومەلەرزەیەكی بەهێز تیایدا ڕوودەدات.

ئەگەر بووشەهر بتەقێتەوە چی ڕوودەدات؟
ئەگەر تیشكی زیانبەخشی بوشەهر بەنمونە وەربگرین و بە بازنەیەكی 400 كیلۆمەتری بشوبهێنین، ئەوا لەحاڵەتی دەرچوونی تیشكی زیانبەخش لەوێستگەكەوە بۆ دەرەوە یاخود ڕوخانی وێستگەكە، ئەوا هەریەكە لە عێراق، عەمان، بەحرەین، ئیمارات، قەتەر، كوەیت و سعودییە دەكەونە نێو بازنەی ئەو تیشكە زیانبەخشەوە.

تیشكە زیانبەخشەكانی وێستگەكە تەنیا سێ كاتژمێری بەسە بۆئەوەی هەوا بەرەو وڵاتانی كەنداوی ببات، هەروەها بە شەش ڕۆژیش دەگاتە تەواوی سعودییە.

سەدان هەزار كەس لەدانیشتوانی ئێران و بەتایبەت بوشەهر و پارێزگاكانی نزیكی بوشەهر ڕاستەوخۆ لەگەڵ بڵاوبوونەوەی تیشكەكە ناگەنە چەند كاتژمێرێك كە گیان لەدەستدەدەن، دوای گەیشتنی تیشكەكە بە هەوا و ئاسمانی وڵاتانی كەنداو، دەیان هەزار كەس دوای ماوەیەكی كەم نیشانە خراپەكانی تیشكەكەیان لەسەر دەردەكەوێت كە بریتییە لە سوتانەوە و دواتریش نەخۆشی شێرپەنجە.

كاریگەرییەكانی تیشكەكە لەسەر سێ ئاست دەردەكەوێت:
یەكەم: سوتانەوەی پێست و دەركەوتنی ئەو كاریگەرییە بە چاو، كە تیایدا جەستە و پێستی كەسەكە دەسوتێتەوە و وردە وردە شیدەبێتەوە، بەوەش چانسی ژیانی ئەو كەسانەی تیشكەكە ڕاستەوخۆ بەریاندەكەوێت تەنیا چەند كاتژمێرێكە، لەباشترین حاڵەتیشدا چەند ڕۆژێكە.

دووەم: نەخۆشییەك كە لەدواتردا دەردەكەوێت بەتایبەت نەخۆشی شێرپەنجە بەهەموو جۆرەكانیەوە.

سێیەم: گۆڕینی جینات (DNA) ئەو نەوانەی كە دەیان ساڵ لەدوای ڕووداوەكە لەدایكدەبن، بەشێكی زۆریان دوای چەند كاتژمێرێك لە لەدایكبوونیان دەمرن، هەیانە بە كەمئەندامی لەدایكدەبێت.

یەكێكی دیكە لەكاریگەرییەكانی ئەو تیشكە زیانبەخشە بۆسەر تەندروستی مرۆڤ، تێكدانی دۆخی سایكۆلۆژی هەركەسێكە كە تیشكەكەی بەردەكەوێت، توشی دۆخێكی دەكات كە هەمیشە توڕە دەبێت و باری دەروونیی ناجێگر دەبێَت، هاوكات ئەو كەسە زۆرترین پاڵنەری بۆ دروستدەبێت بۆئەوەی خۆی بكوژێت.

بوشەهر دەستی هاككەرەكانی پێگەیشت
هەر بەتەنیا مەترسی سەربازیی یاخود كارەساتی سروشتیی نەبوەتە مەترسیی بۆسەر وێستگە ئەتۆمییەكە، بەڵكو لەپاڵ ئەو دوو مەترسییەدا هاككەرەكانیش مەترسییەكی دیكەن.

ساڵی 2010 ژمارەیەك لە كۆمپیوتەرەكانی نێو وێستگەی بوشەهر ڕوبەڕووی هاككردن بوونەوە، ئەوكاتەش ئێران لەڕێگەی مەحمود جەعفەری، بەڕێوەبەری وێستگەی بوشەهر بابەتەكەی پشتڕاستكردەوە و پەنجەی تۆمەتی ئاڕاستەی ئیسرائیل كرد، بەڵام ڕەتیكردەوە هاككەرەكان دەستیان بە كۆمپیوتەری سەرەكی وێستگەكە گەیشتبێت.

هاككەرەكان ڤایرۆسێكیان بەناوی (ستاكس نێت – Stuxnet) ئاڕاستەی كۆمپیوتەرەكانی وێستگەكە كرد، سەرەتای ڕووداوەكە ئێران ویستی كاریگەریی ئەو هاككردنە لەسەر وێستگەكە بەكەم بگرێت، بەڵام دواتر بەرپرسانی حكومەتی ئەو وڵاتە ناچاربوون دان بەڕاستیەكەدا بنێن، ئەویش هاككردنی 30 هەزار ئامێر و كۆمپیوتەری بوشەهر بوو لەڕێگەی ڤایرۆسی ستاكس نێتەوە.

ڕاستەوخۆ دوای هاككردنەكە لە كرملین (كۆشكی سەرۆكایەتی ڕوسیا)ەوە تیمێك گەیشتنە ئێران و پەیامی ئەویان بەئێرانییەكاندا، كە كاركردن لەوێستگەكە بوەستێنن ئەگەر نا ئەوا چێرنۆبڵێكی دیكە دووبارە دەبێتەوە، بۆیە ئێران بەپەلە كاركردنی لەوێستگەكە وەستاند.

زیانەكانی بوشەهر گەیشتووەتە بەسرە
ساڵی 2012 حكومەتی ئەوكاتەی عێراق لیژنەیەكی بەپەلەی دروستكرد بۆ زانینی كاریگەرییە نەرێنییەكانی وێستگەی ئەتۆمی بوشەهر لەسەر عێراق بە گشتی و ئاوی بەسرە بەتایبەتی، چونكە بەكاركردنی وێستگە ئەتۆمییەكە سەرجەم كاریگەرییە نەرێنییەكانی دەگەیشتە بەسرە و شەتولعەرەب.

ڕێكخراوی ROPی بەریتانی چەندین جار هۆشداریداوەتە حكومەتی عێراق، بەوەی وێستگەی بوشەهر مەترسییەكی گەورەیە بۆسەر بەسرە بەتایبەت و پارێزگاكانی دیكەی باشووری عێراق بەگشتی.

ساڵی 2018 چەندین كەس بەهۆی ئاوەوە لەبەسرە توشی تێكچوونی دۆخی تەندروستی بوون، لەوكاتەدا حكومەتی عێراق نەیدەویست ڕاستی بابەتەكە ئاشكرابكات، بەڵام شارەزایانی ژینگە هەرزوو ئاماژەیان بەوەدا، وێستگەی بوشەهر هۆكاری سەرەكی ئەو بابەتە بووە.

ئەو پاشماوەیەی لە وێستگەكەوە دەردەچێت بەهەوادا دەگاتە ڕوباری شەتولعەرەب، لەوێشەوە بۆ پارێزگاكانی باشووری عێراق دەگوازرێتەوە، واتە وێستگەكە لە كاركردنی ئاسایی خۆیشیدا هەر زیانی گەورە بە عێراق دەگەیەنێت.

 بە 15 كاتژمێر زیانەكانی بوشەهر لەكوەیت بڵاودەبێتەوە
حكومەتی كوەیت هەرزوو دركی بە مەترسییەكانی وێستگەی ئەتۆمی بوشەهر كرد و لیژنەیەكی دروستكرد بۆ گرتنە بەری ڕێكاری پێویست، بۆئەوەی ڕێگریی بكرێت لەوەی تیشكە زیانبەخشەكانی بوشەهر كاریگەریی لەسەر كوەیت هەبێت.

لیژنەكەی حكومەتی كوەیت كە لەوەزارەتی بەرگریی، ناوخۆ و تەندروستی پێكهاتبوو، لەڕاپۆرتەكەیاندا لەبارەی مەترسیی بوشەهر لەسەر وڵاتەكەیان، باسیان لەوەكرد بە 15 كاتژمێر تیشكە زیانبەخشەكان بەهەوادا دەگەنە كوەیت.

حكومەتی كوەیت بەهۆی مەترسی بوشەهر بەردەوام بەشێوەی نهێنی باری لەناكاوی لەنێو دەزگا هەستیارەكانی ڕاگەیاندووە، بەڵام تا ئێستا بەفەرمی بە خەڵكی كوەیت نەگوتراوە كە بوشەهر مەترسییە بۆسەر ژیانتان، تەنانەت ئەحمەد بەشارە، كە سەرۆكی ئەو لیژنەیەی كوەیت بوو بۆ بەرگرتن بە زیانەكانی بوشەهر لەسەر كوەیت، لەچاوپێكەوتنێكدا دەڵێ، "لەدەسەڵاتی مندا نییە قسە لەسەر ئەوە بكەم باری نا ئاسایی ڕاگەیەندراوە یاخود نا" بەڵام بەشارە بابەتەكەشی ڕەتنەكردوەتەوە، كەواتە كوەیت یەكێكە لەو وڵاتانەی هێندەی مۆتەكەیەك ترسی بوشەهری لێنیشتووە.

لیژنەكە لە ڕاپۆرتەكەیاندا بۆ حكومەتی وڵاتەكەیان ڕونكردوەتەوە، كە هەر جۆرە كارەساتێك بەسەر بوشەهر بێت، ئەوا گەورەترین وڵاتی زەرەرمەند لەو بابەتەدا كوەیتە.

ڕاشید عەویش، بەڕێوەبەری كارگێڕیی لەوەزارەتی تەندروستی كوەیت لەبارەی تیشكە زیانبەخشەكانی بوشەهر لەحاڵەتی تەقینەوەی وێستگەكە یاخود نەتەقینەوەی و تەنانەت ئاسایی كاركردنی بوشەهر دەڵێ، بەبێ جیاوازی تەمەن هەموو خەڵكی كوەیت دەكەونە بەر زیانەكانی ئەو تیشكە مەترسیدارە، لەگەڵ ئەوەی بەشێكیان دەستبەجێ كاریگەرییەكانیان لەسەر دەردەكەوێت و دەمرن، بەشێكی زۆرتریش دوای ساڵانێك كاریگەرییەكانی لەسەر دەردەكەوێت و نەخۆشی شێرپەنجەش دەبێتە گەورەترین مەترسی بۆسەر ژیانی خەڵكی كوەیت.