05:31 - 20/06/2019
دیلان تاشدەمیر: ههدهپه درۆیەكی سەد ساڵی لە توركیا سڕییهوه
18ی نیسانی 1982 لە شاری ئاگریی باكووری كوردستان لە دایكبووە. لە 7 حوزەیرانی 2015دا بۆ یەكەم جار بووە پەرلەمانتاری پارتی دیموكراتی گهلان (ههدهپه). لە هەڵبژاردنی 24ی حوەزیرانی 2018دا بۆ جارێكی دیكە دەبێتەوە پەرلەمانتار و نوێنەری شاری ئاگریی.
تاشدەمیر دەرچووی، بەشی كۆمەڵناسی و ئاركۆلۆژیە لە زانكۆی مێرسین. ساڵی 2008 بووهتە راوێژكاری سیاسەتی ژنان لە شارەوانی گەورەی ئامەد. ساڵی 2009 بەهۆی دۆسیەی "كەجەكە"وه بۆ ماوەی پێنج ساڵ دەستگیركرا.
دەربارەی هاتنی بۆ هەرێمی كوردستان و رەوشی باكووری كوردستان و توركیا، لەم دیمانە راستەوخۆیەدا لەگەڵ (پەیسەر) لە هەولێر، وەڵامی پرسیارەكان دەداتەوە.
پ: هۆكاری هاتنتان بۆ هەرێمی كوردستان چییە؟
وەڵام: لە هەولێر پانێڵێك دەربارەی رێككەوتن و یەكێتی نەتەوەیی و چۆنییهتی پێشخستنی دیالۆگی نێوان لایەنە كوردییەكان سازكرا. بانگهێشتكرام و منیش بانگهێشتەكەم قبوڵكرد.
پ: ئێوە وەكو (ههدهپه) بەشداریتان لە ڕێوڕهسمی سوێندخواردنی نێچیرڤان بارزانی وەكو سەرۆكی هەرێمی كوردستان نەكرد. بانگهێشت نەكرابوون؟
وەڵام: بانگهێشت كرابووین، بەڵام بەهۆی دۆسیەكانی مانگرتن و هەڵبژاردنی ئیستانبوڵهوه نەمانتوانی بەشداریی بكەین. بێگومان لە داهاتوویەكی نزیكدا شاندێكمان بۆ پیرۆزباییكردن سەردانی هەولێر دەكات.
پ: وەكو دیارە (ههدهپه) وەك ئەوەی پارتێكی سوری بێت گرنگی بە رۆژئاوای كوردستان دەدات. ئایا ئەمە لەسەر حسابی لەبیركردنی كێشەكانی باكووری كوردستان نییە؟
وەڵام: نازانم لەسەر چ بنەمایەك ئەم قسەیە دەكرێت. ئەم لێكدانەوەیە بابەتیانە نییە. گۆڕەپانی سەرەكی، جەماوەر و چەقی خەباتی (ههدهپه) باكووری كوردستانە. (ههدهپه) بۆ دیموكراتیزهكردنی توركیا و چارەسەری دیموكراتیانەی كێشەی كورد كار دەكات. ئەمڕۆ كێشەی كورد تەنها رۆژەڤی توركیا نییە، بهڵكو رۆژەڤی هەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بگرە جیهانیشە. هەموو هێزەكان و بزوتنەوەكان لەبارەی كێشەی كورد قسەیان هەیە و بە گوێرەی قسەكانیان رۆڵ دەگێڕن. كەس ناتوانێت خۆی لە ئاست كێشەی كورد نادیدە بكات. پارتێكی سیاسی كە تا ئەو ئاستەی نوێنەرایەتی كورد لە توركیا و باكووری كوردستان بكات، ناتوانێت خۆی لە ئاست كێشەی كورد لە پارچەكانی دیكە بێدەنگ بكات، ئەمە لە رووی سیاسیەوە ناكرێت. ئێمە وەكو (ههدهپه) لە نزیكەوە سەیری سیاسەت دەكەین، چ لە باشوور بێت یان رۆژهەڵات و رۆژئاوای كوردستان.
پێمانوایە دەستكەوتەكانی كورد لە رۆژئاوای كوردستان نەك تهنها بۆ رۆژئاوا بەڵكو سیاسەتێكە كاریگهرییی لەسەر هەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە. رێگای سێیەمە، تێڕوانین و خوێندنەوەیەكی جیاوازە. هەروەها لە زۆر رووەوە لە خەبات و سیاسەتی (ههدهپه) دەچێت. لە ئێستادا هەوڵدەدرێت لە رۆژئاوا رێنوێنی نەتەوەی دیموكراتی بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە. لەوێ بە رێبەرایەتی ژن هەوڵ دەدرێت رێنوێنی نەتەوەی دیموكراتی جێبەجێ بكرێت، كاتێك سەیر دەكەین (ههدهپه)ش دەخوازێت هەمان شت لە توركیا دووبارە بكاتەوە. دەخوازێت لەگەڵ گەلانی دیكە، بە رێبەرایەتی ژن، بگاتە رێككەوتن. دەخوازێت رێككەوتن لەگەڵ هەموو ئەو ئەتنیكانە بكات كە نكوڵی لە ناسنامەیان دەكرێت. بە تێڕوانینی ئێمه رۆژئاوا كاریگهرییی لەسەر هەموو سیاسەتەكانی دیكە دەبێت. واتا كاریگهریی سیاسەتی رۆژئاوا لەسەر (ههدهپه) شتێكی لەناكاو و نەبینراو نییه، بەڵام بەو واتایە نایهت دهستبهرداری باكوور بوین و لەسەر رۆژئاوا سیاسەت دەكەین.
پ: جگە لەمە كاتێك بەراورد لە نێوان باكوور و رۆژئاوای توركیا دەكەین، دەبینین ئێوە چەقی خەباتتان گواستووهتەوە بۆ رۆژئاوای توركیا و باكوور لەڕووی گرنگی پێدانەوە لە كوورتی داوە؟
وەڵام: پێویستە لەم رووەوە سەیری فەلسەفەی دامەزراندنی (ههدهپه) بكەین. (ههدهپه) بۆچی دامەزرا؟ ئەوەی ئەمڕۆ بووهته هۆی كاریگەربوونی (ههدهپه) چیە؟ لە هەمووی گرنگتر پێویستە بزانین كە (ههدهپه) جیاوازە لەو پارتە كوردیانەی بەر لە (ههدهپه) دامەزراون، (دەبەپە، دەتەكە، هەپ و ئەوانەی دیكە...) هەڵبەتە (ههدهپه) میرات و دەستكەوتی ئەو پارتانە رەتناكاتەوە، بەڵام لە گۆڕەپانی سیاسەتی ئەم پارتانەی باسم كردن دێتە دەرەوە، سیاسەتێك لە باوەشدەگرێت كە هەموو رەنگ و جیاوازییەكان كۆدەكاتەوە. لەم روانگەیەوە (ههدهپه) ئەمڕۆ هەموو گەلان و ئەتنیكەكانی ناو توركیا بە موخاتەب وەردەگرێت. واتە تهنها خۆی بە كوردستانهوه نابەستێتەوە، پارتێكی سیاسی نییه تهنها خۆی بە چارەسەری كێشەی كوردهوه ببەستێتەوە. (ههدهپه) پێیوایە لەگەڵ ئەتنیك و ناسنامەكانی دیكەدا دەتوانێت لە توركیادا وەچەرخان بكات لەكێشەی دیموكراتی و ئازادی، كێشەی ئەو ناسنامانەی نكوڵیان لێكراوە.
لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر توركیا نەبێتە وڵاتێكی دیموكراسی، ئەگەر توركیا تێكڕا لەدژی فاشیزم نەوەستێتەوە، ئەگەر توركیا مەینەتییەكانی كورد نەبینێت و بەیەكەوە هەڵوێست لەدژی وەرنەگرێت، كێشەكان چارەسەر نابن. لەبەر ئەمەشە (ههدهپه) ئەمڕۆ ئەوەندە دەكرێتە ئامانج. چونكە سیستمی دەسەڵاتدار، دەخوازێت ئەتنیكهكان لەگەڵ یەكتر شەڕ بكەن، یەكتر بسڕنەوە، دوور لهیەكتر بوەستن و بەیەكەوە سیاسەت نەكەن. بۆ یەكەم جار (ههدهپه) درۆیەكی سەد ساڵی لە توركیا سڕییهوه، بە گوێرەی ئەم درۆیە كورد و تورك ناتوانن بەیەكەوە سیاسەت بكەن. ئێزدییهكان بوونیان لەم جوگرافیایەدا نییه، ئەرمەنییهكان بەهیچ شێوەیەك رووبەڕووی جنیۆساید نەبوونەتەوە. (ههدهپه) هەموو ئەم حوكمە دەستكردانەی تێكشكاند. سەرەڕای هەموو جیاوازییەكان دەتوانین بەیەكەوە سیاسەت بكەین بێ ئەوەی نكوڵی لەیەكتر بكەین. ئەو سیاسەتەی لەسەر نكوڵیكردن دامەزرابوو، چەندین ساڵە بە دامەزراندنی (ههدهپه) لە رووی تیۆرییهوه تەواو تێكشكاوە و خەریكە لە رووی پراكتیكیشەوە تێكدەشكێندرێت.
(ههدهپه) بەبێ ئەوەی كەس نكوڵی لەناسنامەی كەس بكات، راستی ئەم جوگرافیایەی كردە بنەمای سیاسەتكردن. ئەم سیاسەتەش كاریگهریی جدیانەی دروستكرد. لە 7ی حوزەیراندا ئەمەمان بینی. لە هەموو شار و ناوچەیەكی توركیادا خۆشەویستی بۆ (ههدهپه) دروستبوو. كۆمهڵگهی توركیا لە درەوەی سیاسەتی فاشیزم و نكوڵیكردن بۆ یەكەم جار هەناسەیەكی دیكەی هەڵمژی. ئەمە هەنگاوێك بوو بەرەو چارەسەركردنی كێشە سەرەكییەكانی توركیا. بەهۆی ئەم سیاسەتەش (ههدهپه) كراوهته ئامانجی هێرشەكان.
پ: هەڵبژاردن دوای هەڵبژاردن دەنگی (ههدهپه) لە رۆژئاوای توركیادا هەڵدەكشێت. بەڵام لە باكووری كوردستاندا دەنگەكانی لە كورتی دەدات. ئایا بە تێپەڕبوونی كات ئەمە نابێتە هۆی ئەوەی باكوور بۆ (ههدهپه) ببێتە گۆڕەپانێكی نا سەرەكی و سەنگەرەكانتان بگوازنەوە بۆ رۆژئاوای توركیا؟
وەڵام: یەكەم جار وەكو (ههدهپه) ئێمە جیاوازی ناكەین. شتێكی بەم شێوەیە نییه، نە توركیا ئامانجی یەكەمینمانە، نە باكووری كوردستان ئامانجی دووەمینمانە. بە رێنوێنیەكی بەم شێوەیە سیاسەت ناكەین. هەڵبەتە ئهمڕۆ گرنگترین كێشەی توركیا كێشەی كوردە. ئهمڕۆ كێشەی ئابوورییی، كێشەی نەتەوەپەرستی، كێشەی سیاسەتی دەرەوە، كەوتنە ناو زهلكاوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەموو ئەمانە بەهۆی كێشەی كوردهوه سەریانهەڵداوە. توركیایەك كە كێشەی كورد چارەسەر بكات، لەگەڵ رۆژئاوا پەیوەندییەكانی باش دەبێت، دەتوانێت لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەیوەندییەكانی ئاسایی بكاتەوە. لەناوخۆشدا لە رووی دیموكراسی و ئازادییهوه ئاسوودە دەبێت. بەڵام بەداخەوە لە توركیادا ئاستەنگ هەیە. فۆبیای ترس هەیە. ئەم فۆبیایەش لەسەر دوژمنایەتی كورد هەڵچندراوە.
هەوڵدەدرێت، كێشەی كورد بە توندوتیژی و نكوڵیكردن چارەسەر بكرێت، كە 100 ساڵە تاقیدەكرێتەوە. هەڵبەتە (ههدهپه) باش دهركی بەمە كردووە، بەرگریی لە ناسنامە و زمانی كوردی دەكات و لە ئاستی ناوچەییدا خەباتێكی جدی بۆ بەڕێوەدەبات.
ئێوە دەڵێن دەنگی (ههدهپه) لە باكووری كوردستان بەردەوام لە كوورتی دەدات! ئایا بە راستی لەكوورتی دەدات، یان پێویستە ئەم مەسەلەیە لە رێی پێوهری جیاوازترهوه بخوێنینەوە؟ بۆ ئەمە دەگەڕێمەوە سەر 7ی حوزەیران، چونكە مێژوویهكی زۆر دوورنییه. لەم ڕێكهوتهدا (ههدهپه) بۆ جاری یەكەم بەشداریی لە هەڵبژاردندا كرد. لەئاستێكدا دەنگی هێنا (13%) كە كەس چاوەڕوانی نەدەكرد. بێگومان لە شارە كوردییەكاندا بەراورد به شوێنەكانی دیكە زۆرترین دەنگی هێنا. باشە بۆچی دواتر ئەمە گۆڕانی بەسەردا هات؟
10 ساڵ تێنەپەڕیوە تاوەكو پاردایگمای سیاسی (ههدهپه) گۆڕانی بەسەردا هاتبێت. تهنها یەك دوو ساڵی بەسەردا تێپەڕیوە. دەبێت بزانین لەم ماوەیەدا چی روویداوە. فاشیزم لەم ماوەیەدا گەیشتە لوتكە، فاشیزمێكی ئاسایی نەبوو. فاشیزمێكی گشتگیر، لە رووی ئابوورییی و كهلتوورییهوه تا ئاستێكی باڵا كاریگهریی لەسەر مرۆڤ دانا، ترسێكی گەورەی دروستكرد. خهڵك نەك تهنها لە دوارۆژی خۆیان، بەڵكو ترسیان لە دوارۆژی خانەوادە و منداڵەكانیشیان بۆ دروست بوو، ناچاربوون بەر لەوەی هیچ قسەیەك بكهن و هەڵوێستێك بگرنەبەر بیر لە چارەنووسی خێزانەكانیان بكهنەوە. شارەكان روخێندران، دەیان هەزار كەس پەلكێشی زیندان كران. ئەوەی پارتێك لەسەر پێ رادەگرێت كادیرەكانییهتی، كۆنگرە ساز دەكەین، دوای دووڕۆژ هەڵدەكوتنە سەر ئۆفیسی پارتەكەمان، هەموو ئەو هەڤاڵانەی لە كۆنگرە هەڵبژێردراون دەستگیر دەكرێن. ناچار دەبین دوای سێ مانگی دیكە كۆنگرەیەكی دیكە ئەنجام بدەین.
لەبەرئەوەی تویتێكی نووسیوە، مرۆڤ دەستگیردەكرێت و دەدرێتە دادگا. مرۆڤ ناچاركرا بێدەنگی هەڵبژێرێت. مرۆڤ كە دەچێتە دەنگدان، پرسیار لەخۆی دەكات ئەگەر كەسێك لەكاتی دەنگدان بمبینێ سزام دەدەن؟ لە دوا هەڵبژاردندا تهنها لەناوچەكەی مندا 20 هەزار كەس نەچووهتە سەر سندوقی دەنگدان. سەرەكیترین هۆكاری نەچوونیان بۆ سەر سندوقی دەنگدان ترسە. ئەم مرۆڤانە تهنها لە خۆیان بەرپرسیارنین، بەڵكو بەرپرسیارن لە منداڵەكانیان، دایك و باوكیان. كاتێك مرۆڤ دەنگدەدات و دێتە ناو سیاسەت ناچارە بەرلەوەی بڕیار بدات بیر لە چەندین شتی دیكە بكاتەوە.
پ: ئەم ترسە چۆن تێكدەشكێندرێت؟
وەڵام: هەڵبەتە ئەم ترسە تێكشكێندراوە. خۆڕاگریی (ههدهپه) و شۆڕشگێڕان لە چوار ساڵی رابردوودا بۆ شكاندنی ئەم ترسە بووە. (ههدهپه) لەدژی فاشیزم خۆڕاگریی نواند، پەلكێشی زیندان كراین، دوورخراینەوە، بە چهندین ساڵ سزای زیندانیكردنمان بەسەر سەپێنرا، تا ئێستا چەندین كادیر و رێبەرمان لە زینداندان. هەندێكمان ناچاربوون روو لە تاراوگە بكەن. هەڤاڵانمان رووبەڕووی هەڕەشەی جدی بوونەوە. وەكو گەل و میللەتێك خۆ راگریمان كرد. سەرۆك كۆمار ناچاربوو دانی پێدابنێت و بڵێت: "هەرچیەكیان لەگەڵ بكەین دیسان دەنگ بە (ههدهپه) دەدەنەوە".
راستە باجی ئەم خۆڕاگرییە زۆر قورس بوو، ڕووبهڕووی فشاری جدی بووینەوە، بەڵام لە كۆتاییدا سیاسەتی (چۆكیان پێ دادەین) بێ ئەنجام بوو. بێگومان لەم پرۆسەیەدا ئێمەش زۆر كەموكوڕیمان هەبووە، بە تایبەتی دەستگیركردنی كادیرانمان بۆشایی لەناو ئێمەدا دروستكردووە.
كێشەی ئابووریی كۆمهڵگه كاریگهریی زۆر خراپی لەسەر خەباتی ئێمە جێهێشتووە، سیستم هەوڵدەدات بە برسیكردن كۆمهڵگه پەروەردە بكات. دەڵێت: "ئەگەر دەنگ بە من بدەیت كار هەیە، دەنگم پێبدە نانت دەدەمێ. ئەگەر تۆ ببیتە هاوڕێبازی من منداڵەكەت تاقیكردنەوە دەبڕێت. سیستمێك هەیە بەم رێگایە گوشار لە كۆمهڵگه دەكات. ئەگەر سەیری مێژووی سیستمە فاشیستەكان بكەین، چۆن هەوڵیانداوە چۆك بەخەڵك دابدەن، هەمان شت ئهمڕۆ لە توركیا دووبارە دەكرێتەوە. چوار ساڵە هەموو ئەم سیاسەتانە بەسەر ئێمەدا جێبەجێ دەكرێت.
بەڵام خەڵكی ئێمەش تا ئاستێكی باش ئەزموونی خەبات و تێكۆشانی دیموكراتیانەی هەیە. ستراتیژی (ههدهپه) لە هەڵبژاردنی 31ی ئاداری رابردوو، وەڵامێكی دیارە بۆ ئەم سیاسەتە. (ئاكەپە) تا ئەو كاتە پێیوابوو هیچ كاتێك لە هەڵبژاردن نادۆڕێت، چۆن بەهۆی ئەم ستراتیژەوە گورزێكی گەورەی بەركەوت، هەموو كەس ئەم راستیەی بینی.
پ: ئەگەر چاوێك بە مێژووی ئەو كۆمەڵكوژیانەدا بخشێنین كە كورد لە سەدەی بیستەمدا رووبەڕووی بووهتهوە، دەبینین توێژی موسڵمانی تورك هاوسۆزبووە لەگەڵ كورد و لەدژی ئەم كۆمەڵكوژیانە پشتگیری كوردی كردووە. بۆچی (ههدهپه) رێیدا توێژی موسڵمانی تورك بكەوێتە ژێر كاریگهریی ئەردۆغانهوه؟ (ههدهپه) نە گوتارێك و نە سیاسەتێكی بۆ ئەم توێژە نهخستهڕوو؟ ئەردۆغان ئەم توێژەی بۆخۆی ڕاكێشاوه و وەكو توركه نهتهوهپهرستهكان لەدژی كورد بەكاریاندههێنێت؟
وەڵام: ئەمە مەسەلەیەك نییه بەم شێوازه چارەسەر بكرێت. لەگەڵ دامەزراندنی كۆماری توركیادا چەندین توێژ لە رووی ناسنامە و كهلتوورییەوە فەرامۆشكران. هەڵبەتە یەكێك لەم توێژانە توێژی موسڵمانی تورك بوو. لە رووی مێژووییەوە پەیوەندییەكانی شێوێندران، هەروەها لە ئەنجامی كردەوەكانی دەسەڵاتدا ئەم توێژە لە زۆرشت بێبەشكران. بگرە لەچككردن لە توركیا كێشەیەكی گەورە بوو، لەچكبەسەر بۆی نەبوو بچێتە زانكۆ. توێژی موسڵمان بۆ رەواندنەوەی نا هەقیەكان ململانێیەكی گەورەی كرد. لە سەدەی بیستەمدا ئەم توێژە هاوسۆز و هاوكاری خەباتی كورد بوون. موسڵمانەكانی توركیا لەمبارەیەوە قوربانی و باجێكی زۆریانداوە. بەڵام بەداخەوە هەندێك كەس لەسەر قوربانی ئەم توێژە دانیشتن و سیاسەتیان قۆرخ كرد. ئەمڕۆش هێشتا كەسانی موسڵمان لە مەیدانەكەدا بەردەوام قوربانی دەدەن. ئەو كەسانە ئەمڕۆ دەڵێن، ئێمە قوربانیمان داوە، خەباتمان كردووە، هەندێك هاتن و دەستیان بەسەر داگرت. هەروەها پێموایە پێناسەكردنی (ئاكەپە) تهنها بە ناسنامەی ئیسلامی، پڕە لە كەموكوڕی. راستە ئەمڕۆ لە رێی تیڤی و كەناڵەكانی راگەیاندنهوه لە هەموویان زیاتر ناسنامەی ئیسلامی زەق دەكاتەوە، بەڵام (ئاكەپە) لە هەموویان زیاتر زیانی بە ئیسلام گەیاندووە.
پ: ناڵێم (ئاكەپە) پارتێكی ئیسلامییە. مەبەستی من بۆچی (ههدهپه) سیاسەتێكی نهخستهڕوو تا لە سایەیدا پشتگیریی توێژی ئیسلامی بهدهستبهێنێت؟
وەڵام: ناكرێت بڵێین توێژی ئیسلامی موحافیزكار دەنگیان بە (ههدهپه) نەداوە. چونكە كۆمهڵگهی كوردیی كۆمهڵگهیەكی موسڵمانە. (80% – 90%)ی كورد موسڵمانن. ئێمە لەناوچەیەكدا خەباتی سیاسی دەكەین كە سەدان ساڵە نەتەوەپەرستیی و فاشیزم تیایدا سیاسەت دەكات و دەسەڵاتدارە. ئەمەش مومكین نییه یەكسەر و لەناكاو گۆڕانی بەسەردابێت. (ههدهپه) لە 7ی حوەزیراندا تا ئاستێك ئەمەی جێبەجێكرد. تا ئاستێك دەنگمان گەیشتە ئەم توێژە، تا ئاستێك میدیا لە بەرامبەر ئێمەدا نەرم بوو. قەرەدەنیز و مەڕمەڕە گوێیان لێ گرتین. دەسەڵات لەم گۆڕانكارییە ترسا و ستراتیژی بە نایاساییكردنی (ههدهپه)ی گرتەبەر. (ههدهپه) توانی دەنگی ئەو توێژانە بەدەستبهێنێت، كە تا ئەوكاتە وەك كۆگای دەنگی دەسەڵات بوو. گرنگترین رەنگدانەوەی خەبات و گوتاری (ههدهپه) ئەوە بوو پرسیاری: "لەوانەیە تا ئێستا درۆمان لەگەڵ كرابێ، كورد و (ههدهپه) ئەوەندە خراپنین وەكو باسی دەكەن" لە مێشكی ئەم توێژەدا دروستكرد.
بێگومان لە بێ ئەزموونی و بێ كەرهستەییهوه نەماتوانیوە وەك پێویست لەگەڵ ئەم توێژەدا كەناڵی دانوستان دروست بكەین. لە رووی سیاسیەوە هیچ كاتێك پەنا بۆ جیاكاریی لە نێوان توێژەكاندا نابەین، چونكە لەناو ئێمەدا كەسانی بە توانا لەناو بزوتنەوەی دیموكراتی ئیسلامی جێگای خۆیان دەگرن. بەڵام ئەوەش شتێك نییه بە ئاسانی بیشكێنی و بیگۆڕیت.
پ: كەواتە ئێوە ئەم راستیە دەبینن؟
وەڵام: هەڵبەتە دەیبینین. هەوڵدەدەین بەسەر كەموكوڕییەكانماندا زاڵبین. هەوڵدەدەین لە هەڵبژاردنی داهاتووی ئیستانبوڵدا هەنگاوی یەكەم بۆ چارەسەری ئەم كەموكوڕیانە بنێین.