03:54 - 19/06/2019
قەیرانی دیموكراسی، پۆپۆلیزم و نەتەوەگەرایی توندڕه‌و جیهان بەرەو کوێ دەبه‌ن؟
شۆڕشە زانستی، پیشەسازی و سیاسییه‌كانی ئەوروپا کە لە نێوان سەدەکانی ١٧ هەتا ١٩ی زایینی ڕوویاندا، بوونە هۆی لە گرێژنە چوونی کۆڵەکەکانی هزری دەسەڵاتداریی پاشایەتی و ڕەوایی دەسەڵاتی سیاسی لە سەر بنەمای ئیرادەی خەڵک واتای پەیدا کرد و پێگەی بەهێزکرد.
یەکەمجار بیرمەندانی باوەڕمەند بە پەیمانی کۆمەڵایەتی کەوتنە گەنگەشە و دەوڵەمەندکردنی ئەم بیركردنه‌وه‌یە و دواتر بیرمەندی ناسراو "ماکس ڤه‌یبه‌ر" ئەو گۆڕانکارییەی وەک "ململانێی نێوان دەسەڵاتدارێتی نەریتی و دەسەڵاتدارێتی یاسایی زانستی" ناوزەدکرد.
ئەو ڕامانە دیموکراتیکە لە پڕۆسەیەکی مێژووییدا و لە 200 ساڵی ڕابردوودا گەشەی سه‌ند و بە بەچۆکدادانی ڕژێمە فاشیست و نازیییەکان، لە بەرامبەر دیموكراسی ڕۆژئاوایی لە نیوەی سەدەی بیستەمدا و لە کۆتاییدا بە داڕمانی یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو به‌جۆرێك دەهاتە به‌رچاو کە گه‌یشتووه‌ته لوتکەی گەشەكردن، به‌ڵام ڕاستییه‌كه‌ی ئەوه‌یه ئه‌و سامانە سیاسی و هزرییەی خۆی بە ڕەواترین سیستمی سیاسی ناوی دەبات ئێستا ڕووبه‌ڕووی کۆمەڵێک قەیران و کێشەی گەورە بووه‌تەوە.
ئەم قەیران و کێشانە وایانکردووە به‌ده‌ر لە دژبەرانی ئەم سیستمە، تەنانەت کۆمەڵێک بیرمەندی ڕۆژئاوایی وەک هانتینگتۆن، پانتام، داڵتۆن، نۆریس، هابرماس و کەسانێکی دیکەش بە ناو و خوێندنەوەی جیاوازی وەک: قەیرانی ڕەوایی، دابەزینی متمانەی گشتی، داتەپینی سیاسی و گرنگتر لەمانە وەک "قەیرانی دیموكراسی" نیگەرانی لە دۆخی هەنوکەیی دەرببڕن.
هەڕەشەی سەر سیستمە دیموكراتەکان دەرەکین یاخود ناوخۆیی؟
ئەگەرچی سیستمە دیموكراتەکان لە سەرەتای درووست بوونەوە ڕووبەڕووی قەیران و ئارێشەی جۆراوجۆر بوونەوە، بەڵام ئەوەی ئەمڕۆ زیاتر بەرجەستەیە لە قەیران کەوتنی دیموكراسییە وەک "مانایەکی سیاسی و فەلسەفی" کە لە ئەنجامی گۆڕانکاریی ناو کۆمەڵگەکان و بە تایبەتی ئەوەی پێی دەگوترێت کۆمەڵگه‌کانی "سەرووی پیشەسازی" ڕوویداوە.
قەیرانی ئەم جارەی دیموكراسی چەشن و ڕەگەزەکەی جیاوازە و زیاتر پرسگەلێکی وەک ناسنامە و بایەخەکانی کۆمەڵگە لە خۆدەگرێتەوە تا ده‌گاته پرسگەلێکی ڕووت و قووتی ئابووریی یاخود سەربازیی.
سێ دەیە لەمەوبه‌ر میشێل جی کروزیە، سامۆێل هانتینگتۆن و بوجی واتانوکی لە توێژینەوەیەکی سەربەخۆدا گەیشتن بەو دەرئەنجامەی کە گەلانی ئەوروپا، ئەمریکای باکوور و ژاپۆن ڕووبەڕووی قەیرانی دیموكراسی بوونەته‌وە.
بە بڕوای ئەو بیرمەندانە نیشانەکانی "لە قەیران کەوتنی دیموكراسی" بریتی بوون لە (پارچه‌پارچه‌بوونی سیستمی مەدەنی، داڕمانی ڕێکوپێکی و ته‌وژمی کۆمەڵایەتی، ناکارامەیی ڕێبەران و بێهیوابوونی هاوڵاتیان لە سیستمی سیاسی).
قورسبوونی باری دیموكراسی
بە بڕوای کروزیە، هانتینگتۆن و واتانوکی، دیموكراسی بەهۆی زیادبوونی خواستی په‌ره‌سه‌رندنی چین و توێژە جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵگەوه باری سەرشانی قورس بووە، ئەوەش وایکردووە ئەو دەسەڵاتانە لەڕووی تواناییان بۆ بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە ڕووبەڕووی پرسیار ببنەوە و گوشارێکی زۆریان لە سەر درووست بێت.
کروزیە سەبارەت بە ئەوروپا پێی وایە زیادبوونی ئاستی یەکگرتوویی خەڵک بەرامبەر دەسەڵات، لاوازبوونی دامەزراوە و بایەخە نەریتییەکان، لاوازبوونی کۆنتڕۆڵكردنی کۆمەڵگە و کەمبوونەوەی دەسەڵاتەکانی دەوڵەت، بەشێکن لە هۆكاره‌کانی لە قەیران کەوتنی دیموكراسی لەو یەکێتیەدا.
ئەمریکا:
هانتینگتۆن پێی وایە سیستمی سیاسی لە ئەمریکا ڕووبه‌ڕووی شەپۆلێکی دیموكراتیک بووه‌تەوە، کە بووه‌تە هۆی جه‌مسه‌ربه‌ندی سیاسی و هه‌ستی بەرابەری و بەشداریكردنی زیاتر لە ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا، زیادیانكردووه، ئەمەش حزبەکان و دەوڵەتی ئەمریکای تووشی قەیران کردووە، لەبەرئەوەی ناتوانن خواسته‌كانی خه‌ڵك ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن.
ژاپۆن:
بیرکردنەوەی واتانۆکی سەبارەت بە ژاپۆن جیاوازترە، ئه‌و پێیوایە بەهۆی گەشەی خێرای ئابووریی، دەوڵەمەندیی گەنجینەی "بایەخە نەریتییەکان"ی له‌و وڵاتەدا تا ئێستا ژاپۆن لەگەڵ ئەو شتەی کە ناوی "باری زیادەی دیموكراسییە" ڕووبەڕوو نەبووەتەوە.
بنچینەکانی قەیرانی دیموكراسی
بنچینە بنەڕەتییەکانی قەیرانی دیموكراسی لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا، دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕانکارییه گەورە و بەپەلەکانی ئه‌م سیستمه له وڵاتە پیشەسازییەکاندا. بەگوتەی زۆربەی خاوه‌ن بڕیاره‌كان دوو گۆڕانكاریی سەرەکی لە دەیەکانی دوای شەڕی جیهانیی دووەم هۆکاری سەرەکی لە قەیران کەوتنی ئەو سیستمەن، وینستۆن چه‌رچڵ به خراپترین جۆری سیستمی دەسەڵاتداریی ناوی ده‌بات، ئەگەر سیستمەکانی دیکە لەبەرچاو نەگرین.
یەکەم: شەپۆلی ئەو چالاکییە سیاسییە ڕادیکاڵانەی کە دیموكراسی وڵاتانی پیشەسازی ڕووبه‌ڕووی قەیرانی جدی کردەوە.
جوڵانه‌وه‌ی دژی شەڕ و به‌رگریكارانی مافەکانی مرۆڤ لە ئەمریکا، کە دواتر ڕووداوەکانی ساڵی ١٩٦٨ی فەره‌نسا و ساڵی دواتریش پاییزی گەرمی ئیتاڵیا و شۆڕشی خوێندکارانی ژاپۆنی لێکەوتەوە.
دووەم: قەیرانی نەوت و پشێوی ئابووریی لە نێوان ساڵانی ١٩٧٣ بۆ ١٩٧٤ کە لە دوای جه‌نگی جیهانیی دووەمه‌وه بۆ زیاتر لە دەیەیەک بووه هۆی هەڵاوسان و بێکاریی.
ئاستی ڕەزامەندی خەڵک لە دەسەڵاتە دیموكراتیکەکان لە ساڵە جیاوازەکاندا
ئەمریکای باکوور:
لە ڕاپرسییەکدا کە ساڵی ١٩٥٩ لەگه‌ڵ هاوڵاتیانی ئەمریکا کراوە و تیایدا پرسیاری ئه‌وه‌یان لێكراوه كه بە گشتی چ شتێکی ئەمریکا مایه‌ی شانازییانه؟ بەشداربووان دەیانتوانی هەر شتێک کە باوەڕیان پێیەتی، لە مەزهەب و سامانی وڵات و ئومێد بەئایندە و هەرشتێکی دیکە کە پێیان باش بووه لە وەڵامدا بیڵێن. لەو ڕاپرسیەدا وەڵامی 60%ی خەڵک، تایبه‌ت بوون به پرسی سیاسه‌ت و دەسەڵاتداریی. ساڵی ١٩٥٨ لە ڕاپرسییەکی دیکەدا کە لە خەڵکیان پرسیبوو، تا چ ئاستێک دەتوانن متمانه بە دەسەڵاتی واشنتۆن بکەن؟ نزیکه‌ی 73%ی بەشداربووان له وه‌ڵامدا وتبوویان زۆربەی کاتەکان یاخود هەمووکاتێک.
لەو ساڵانەوە تا ئێستا متمانه‌ی هاوڵاتیان به دەسەڵاتی سیاسی كه‌میكردووه، بەجۆرێك له ساڵی ١٩٨٥دا 24%ی خەڵک پێیانوابوو دەسەڵاتداران درۆزنن و ڕه‌وایه‌تییان نییه، 37%یان پێیانوابوو بەرپرسان نازانن چی دەکەن، 58%یان دەیانگوت ئەو پارەیه‌ی وەک باج دەدرێت بە حكومه‌ت، بەرپرسان بەشی زۆری بە فیڕۆدەدەن.
سەرەڕای ئەوانە، شیواوی دۆخی سیاسی و نا ئارامی ئەمریکا لە ساڵانی 60 و 70كاندا، وەک هاتنەئارای جوڵانه‌وه‌ی مافە مەدەنییەکان و ئابڕووچوونی واته‌رگەیت و دەستوەردانی سەربازیی لە کاروباری ناوخۆی وڵاتانی دیکە، وەک ڤێتنام كاریگه‌ریی زۆری لەسەر كه‌مبوونه‌وه‌ی متمانه‌ی خەڵک بە دەسەڵات هەبوو.
بە گشتی كه‌مبوونه‌وه‌ی متمانەی خەڵک بە دەسەڵاتداران لەژێر دەسەڵاتی هەردوو پارتی گەورەی ئەو وڵاته‌دا ٥٠ بە ٥٠ بوو.
ئەوروپا:
ئاراستەی بیروڕای گشتی ئه‌وروپا جیاوازە لە ئەمریکا، لە ئەوروپا بێزاریی خەڵک به‌رامبه‌ر رێبەرانی سیاسی و دامەزراوەکانی ئەو وڵاتانە پەرەیسه‌ندووه. لە به‌ریتانیا، ئیتاڵیا، فه‌ره‌نسا و تەنانەت سویدیش بوونی متمانه بە سیاسەتوانان و دامەزراوە سیاسییەکان ئێجگار کەمیکردووە.
سوید کە بە داهێنەری دەوڵەتی خۆشگوزەران دەناسرێت، متمانەی خۆی بە ئاستێکی به‌رچاو لە دەستداوە، متمانه‌کردن بەوەی کە دەسەڵات بۆچوونی خەڵکی به‌لاوه گرنگترە، له نێوان ساڵانی ١٩٦٨ بۆ ١٩٩٢، له 51%وه بۆ 28% كه‌میكردووه.
پشتیوانی خەڵک لە دەسەڵاتی سیاسی ئه‌ڵمانیا و ئیتاڵیا لە دوای جه‌نگی جیهانیی دووەم بە شێوەیەکی بەرچاو زیادیكردبوو، به‌ڵام ئێستا بەراورد به‌و ساڵانە تا ئاستێکی زۆر دابەزیوە. بۆ نمونه له ساڵی ١٩٧٨دا 55%ی خەڵکی ئه‌ڵمانیا متمانه‌یان بە دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە هەبووە، به‌ڵام لە ١٩٩٢دا ئەو ڕێژەیە بۆ 34% دابەزیوە.
ئەو ڕەشبینییە بە دەسەڵات لە ئوسترالیا، نه‌رویج و فینله‌ندا و زۆربەی وڵاتە بچووكه‌كانی ئەوروپا زیادیکردووە و خەڵکه‌كانیان ڕێزێکی کەمتر بۆ دەسەڵاتداران دادەنێن.
ڕاستڕه‌وه توندڕه‌وه‌كان گەورەترین مه‌ترسین بۆ سه‌ر ئەزموونی دیموكراسی ڕۆژئاوایی
ئەنجامی هەڵبژرادنەکانی پەرلەمانی ئەوروپا، كه له ڕۆژانی 23 و 26ی ئایاری ٢٠١٩دا له سه‌رجه‌م وڵاتانی ئه‌وروپادا به‌ڕێوه‌چوو، هەڵگری پەیامێکی مه‌ترسیدار بوو بۆ کۆی ئەو هێز و لایەنانەی بە پارێزه‌ری بنەماکانی لیبرالیزم و سۆسیالیزم و لە ڕاستیدا سۆسیال دیموكرات دەناسرێنەوە. هەڵکشانی بەرچاوی پێگەی ڕاستڕه‌وه توندڕه‌وه‌كان و هێزە پۆپۆلیستەکان و لە بەرامبەردا كه‌مبوونه‌وه‌ی دەنگی هێزە چەپ و دیموكراتەکانیش ئەو ئەنجامانه بوون کە سندوقەکانی دەنگدان دەریخستن.
لێرەدا ئاوڕێک لە ڕێژەی ده‌نگه‌كانی به‌ره‌ی ڕاستڕه‌وه توندڕه‌وه‌كان لە وڵاتانی ئەوروپا دەدەینەوە:
نەمسا: پارتی "ئازادی" توندڕه‌و کە بە گەورەترین پارتی نەتەوەخوازیی نەمسا دەناسرێت، ئەگەرچی پێشبینی دەکرا ڕێژەی 24.5%ی دەنگەکان بە دەستبهێنێت، بەڵام دوای بڵاوبوونەوەی گرتەیەکی ڤیدیۆیی "هاینتس کریستیان ئیشتراخە" ڕێبەری پارته‌كه، كه لە کۆتاییدا بووە هۆی دەست لەکارکێشانەوەی، ته‌نها 17.5%ی دەنگەکانی ئەو وڵاتەی به‌ده‌ستهێنا.
به‌لجیكا: پارتی "ولامیز بلاگ"، كه پارتێكی ڕاستڕه‌وی توندڕه‌وه، لەو هەڵبژاردنەدا ١١.٤% دەنگەکانی بەدەستهێنا، لە کاتێکدا خولی پێشوو تەنها ٤.٢%ی بەدەستهێنابوو.
ئیستۆنیا: توندڕه‌وه‌کانی ئەو وڵاتە، کە بە پارتی خەڵک ناسراون، ١٢.٧%ی دەنگەکانیان بەدەستهێنا و بوونه خاوه‌نی كورسییه‌كی پەرلەمانی ئەوروپا.
فینله‌ندا: پارتی "فینله‌ندییە ڕاستەقینەکان"، كه پارتێكی ڕاستڕه‌وی توندره‌وه، بە بەدەستهێنانی ١٣.٨%ی دەنگەکان، دوو کورسیان لە پەرلەمانی ئەوروپا مسۆگه‌رکرد.
فه‌ره‌نسا: پارتی "یەکێتی نەتەوەیی فه‌ره‌نسا" بە سه‌رۆكایه‌تی مارین لیپێن کە به پارتی سەرەکی ڕاستڕه‌وەکانی فه‌ره‌نسا هه‌ژمارده‌كرێت ٢٤.٨%ی دەنگەکانی بەدەستهێنا. توندڕه‌وه‌كان تەنانەت لە پارته‌كه‌ی ئیمانۆێل ماکرۆنی سه‌رۆك، کە ٢١.٨٩%ی دەنگەکانی بەدەستهێنابوو، زیاتریان بە دەستهێناوە.
ئه‌ڵمانیا: پارتی "ئه‌ڵته‌رناتیڤ بۆ ئه‌ڵمانیا" بە بەدەستهێنانی ١٠%ی دەنگەکان, دەنگی پێویستی بۆ بەشداریكردن لە پەرلەمانی ئەو وڵاتە بەدەستهێنا.
یۆنان: پارتی "دیموكراسی نوێ" کە بەهێزی سەرەکی ڕاستڕه‌وه میانەڕەوه‌كان دەناسرێتەوە ٣٣.٣%ی دەنگەكانی ئەو وڵاتەی مسۆگەرکرد.
هه‌نگاریا: پارتی ڕاستڕه‌وی توندڕه‌وی ئه‌و وڵاته ٩.٩٢%ی دەنگەکانی ئەو وڵاتەی بەدەستهێنا.
ئیتاڵیا: پارتی "لیگا" كه پارتێكی ڕاستڕه‌وی توندڕه‌وه، بە سه‌رۆكایه‌تی ماتێۆ سالوینی وەزیری ناوخۆی ئەو وڵاتە، زۆرینەی دەنگەکانی وڵاتەكه‌ی بەدەستهێنا.
ئیسپانیا: پارتی "وۆکس"، كه پارتێكی ڕاستڕه‌وی توندڕه‌وه، ٦.٥%ی دەنگەکانی بەدەستهێنا.
سوید: پارتی ڕاستڕه‌وی توندڕه‌وی ئه‌و وڵاته، ١٦%ی دەنگەکانی ئەو وڵاتەی بەدەستهێنا.
هۆڵەندا: پارتی ڕاستڕه‌وی توندڕه‌و ٣.٥%ی دەنگەکانی بەدەستهێنا.
هۆکارەکانی بەهێزبوونی پارته ڕاستڕه‌وه توندڕه‌وه‌كان لە ئەوروپا
کۆچی بەلێشاوی موسڵمانان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقاوه به سەرەکیترین هۆکاری بەهێزبوونی ئەو هێزانە داده‌نرێت. پارته ڕاستڕه‌وه توندڕه‌وه‌كان: لایه‌نگری پەرەپێدانی بەهاکانی مه‌سیحیه‌تن، تێڕوانینێكی ناسیۆنالیستانه‌یان هەیە، پشتگیری دەوڵەتێكی خۆشگوزەران دەکەن بۆ خەڵکی ڕەسەنی ئەوروپا و بەشێکیشیان دژی قەوارەی یەکێتی ئەوروپان
بۆچی ڕاستڕه‌وه‌كان توانیویانه لەم قۆناغەدا دەنگەكانیان زیادبکەن؟
کێشەی ئابووریی و نەبوونی سه‌ربه‌خۆیی ئابووریی لە ئەوروپا
قەیرانی دارایی لە یۆنان، ئیتاڵیا، ئیسپانیا و پورتوگال لە کاتێکدا پەرەیسەندووە کە ئەوروپا ڕووبه‌ڕووی کۆچی بەلێشاوی پەنابەرانی خۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا بووه‌ته‌وه.
ڕێژەی بێکاری لە وڵاتانی یه‌كێتی ئەوروپا لە كه‌متر 7%وه بۆ ١١% بەرزبووه‌تەوە و زۆربەیان ئاستی خزمەتگوزارییە بێبەرامبەرەکانیان کەمکردووه‌تەوە.
کۆچی پەنابەران ڕوخساری زۆربەی شارەکانی ئەوروپای گۆڕیوە. شەقامەکانی پاریس بەهۆی نوێژكردن و نزا و پاڕانەوەی سەدان پیاوی موسڵمان، کە لە مزگەوتەکاندا نوێژ ده‌كه‌ن، دادەخرێت.
لە شاری ماڵمۆی سوید کە تەنیا نیوەی خه‌ڵكه‌كه‌ی سویدین، بەهۆی گرژی و پێکدادانی نێوان مافیا کۆچبەرەکانه‌وه ڕێژه‌ی تاوان زیادیکردووە.
ئەو پەنابەرانەی لەلایەن وڵاتانی ئەوروپاوه وه‌رگیراون تێکەڵاوی فەرهەنگی ئەو وڵاتانە نەبوون.
ڕوودانی کردەوه‌ی تیرۆریستی لەلایەن ئیسلامییه توندڕه‌وه‌كانه‌وه، کە ڕاستەوخۆ دەبێتە هۆی بەهێزبوونی ڕاستڕه‌وه توندڕه‌وه‌كان و تێكچوونی سه‌ربه‌خۆیی کۆمەڵایەتی ئەو وڵاتانە.
لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین قەیرانی دیموكراسی لە ئەوروپا، ته‌نها كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ئەو وڵاتانە نییە و پڕیشکەکەی هەموو ئەو گەل و هێز و لایەنە سیاسیانە دەگرێتەوە کە بەرامبەر بە سیستمە دیکتاتۆرەکان لە خەبات و تێكۆشاندان و لە پێناو دیموكراسیدا شەڕ دەکەن.