02:29 - 19/06/2019
دوای تەقینەوەكانی چێرنۆبڵ رێژەی شێرپه‌نجه چەند بەرامبەر بووه‌ته‌وه
کارەساتی چێرنۆبڵ، کارەساتێکی ئەتۆمی بوو کە لە 26ی نیسانی 1986دا لە وێستگەی ئه‌تۆمی چێرنۆبڵ لە(پریپیات)ی وڵاتی ( ئۆکرانیا) ڕوویدا. ئەو ڕووداوە بە یەکێک لە گەورەترین کارەساتەکانی مێژووی وزەی ناوکی دادەنرێت له‌جیهاندا.
چێرنۆبڵ كوێیە؟
چێرنۆبڵ شارێكی ئۆكرانییە، دەكەوێتە شاریكیێڤ-ی پایتەختی ئەووڵاتە و لە سنورەكانی (بیلاروس)وە نزیكەو تەنها 15 كیلۆمەتر لە پایتەختەوە دوورە، بەهۆی ڕووداوی تەقینەوەكەوە، لە ساڵی 1986وه تا ئێستا چۆڵكراوەو كەسی تێدا ناژی.
مەترسییەكانی تیشكی ئەتۆمی چین؟
چەكی ئەتۆمی مەترسییەكانی ئەوەندە زۆرن كە دەتوانێت پانتاییه‌كی ئێجگار فراوان لە ماوەیەكی زۆر كەمدا لەناوببات، له‌به‌رئه‌وه زۆرێك لە وڵاتانی جیهان لەو بارەیەوە هۆشدارییانداوەو مەترسی خۆیان ڕاگەیاندووە، بەڵام هەندێك وڵاتی دیكە بە بیانووی مەبەستی ئاشتیانه و چارەسەری پزیشكی و بەرهەمهێنانی وزه‌ی كارەبا به‌كاریده‌هێنن، لەهەمان كاتدا بەرهەمهێنان و كاركردن لەسەر وزه‌ی ئه‌تۆمی كاریگەریی گەورە لەسەر ژیانی مرۆڤ و ژینگەكەشی دروست دەكات، خۆ ئەگەر بە هەر هۆكارێك هەڵەیەك بكرێت یان لە دەست دەربچێت كارەساتی گەورەتر دەخوڵقێنێت، كارەساتێك كە بە هیچ شتێك قەرەبوو نەكرێتەوە، تەقینەوەیەكی ئەتۆمی (بە مەبەست یان بێ مەبەست) لەكاتی هەڵگرتن و جێگۆڕكێ ، یان هەڵگرتنی پاشماوەكان، دەبێتە هۆی پیسبوونی ژینگەو به‌ركه‌وتنی هه‌موو ئه‌و زینده‌وه‌رانه‌ی لە نزیكییه‌وه‌ن. هەموو ئەوانەش مەترسی گەورەن بۆ سەر مرۆڤ و ژینگەكه‌ی.
چۆنیەتی ڕوودانی كارەساتی چێرنۆبڵ
لەوانەیە هەندێكمان چیرۆكی تەقینەوەی كورە ئه‌تۆمیه‌كانیچێرنۆبڵمان بیستبێت، بەڵام بەوردی و تەواوی ڕوداوەكەمان نەبیستبێت، كاتژمێر 1:24 خولەكی سەرلەبەیانی رۆژی 26ی نیسانی 1996 تیشكێكی ڕەنگاوڕەنگ بە بەرزیی 1000 مەتر لە ئاسمانی ئۆكرانیا هەمووانی توشكی شۆك كرد، كورەی ژمارە 4ی وێستگه‌ی بەرهەمهێنانی چێرنۆبڵ تەقیبووەوە، لە دوای ئەو ڕووداوە بۆ ماوەی 8 مانگ 800 هەزار سەربازی گەنج بە هاوكاری ڕێكخراوەجۆراوجۆرەكان و تەنانەت هاوڵاتیانی ئاساییش كاریان بۆ ئەوە كرد تیشكدانەوەكان كۆنترۆڵ بكەن و نەهێڵن كاریگه‌رییه‌كانی پەرەبستنێت و به‌خێرایی بگەنە ئەنجامێك مرۆڤایەتی لەو كاره‌ساته رزگاربكەن تا جارێكی دیكە نەكەوێتە بەردەم مەترسییەكی له‌و شێوه‌یه. پێشھاتەکە کاتێک ڕوویدا کە چەند کرێکارێک سەلامەتی كوورەیئه‌تۆمیی ژمارە چواریان تاقیدەکردەوە و ئامێرەکانی تایبەت بە ڕێگرتن لە تەقینەوەی کارلێکەرەکه کوژێندرابوونەوە. لەو کاتەدا کارلێکەرەکە تووشی ھەڵکشانێکی زۆری وزە بوو، ئەوەش بووە ھۆی ئەوەی کە لوولەی کوەرەکە بتەقێتەوە. بەھۆی ئەو تەقینەوەیەوە بڕێکی زۆر مادەی تیشکدەر و سووتەمەنی دزه‌یانكرده هه‌وای ده‌روبه‌ره‌وه، ئەوەش بووە ھۆی چەند کێشەیەکی دیکەی تەکنیکی و ئاگری لێکەوتەوە. ئاگرەکە بڵاوکردنەوەی مادە تیشکدەرەکانی زیاترکرد، كه بەھۆی دووکەڵی ئاگرەکەوه دەگوازرانەوە ناو بەرگەھەوا،بەھۆیەوە تەنۆچکەی تیشکدەر بەسەر چەندین بەشی یەکێتی سۆڤیەت، ئەوروپای ڕۆژھەڵات، وڵاتانیئەسکەنده‌ناڤیا و بەشێكی بەریتانیا و ڕۆژھەڵاتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا بڵاو بووەوەو بەسەریانداهاتەخوارەوه. ژینگەی بەشێکی گەورەی( ئوکرانیا، بیلاڕووس و ڕووسیا) بە خراپی پیسبوون. ئەوەش بووە ھۆی گواستنەوەو كۆچپێكردنی نزیکەی 350هه‌زار کەس تا لە ترسناكی و پاشماوەكانی ئەو كارەساتە بپارێزرێن، بە تایبەت كه چێرنۆبڵ لەنزیك دەروازەكانی ئەوروپادا بوو.
لە ئەنجامی تەقینەوەی كوورەی ژمارە 4دا تەقینەوەیەكی گەورەتر بەڕێوەبوو كە 10 ئەوەندەی كارەساتەكانی هێرۆشیماوناكازاكی بەهێزو وێرانكەر بوو، بە پەرەگرتنی ئەو تەقینەوەیە نەك هەر ئۆكرانیا، بەڵكو هەڕەشە بوو لەسەر هەموو جیهان و توانای هەبوومرۆڤایەتی بسڕێتەوە، له‌به‌رئه‌وه ئەو تیمەی كاریان بۆ كۆنترۆڵكردنی چێرنۆبڵ كرد، دەكرێت بە رزگاركەری مرۆڤایەتی ناوبهێنرێن.ئەو تەقینەوەیە 200 ملیار دۆلار زیانی بەدوای خۆیدا هێنا.
هەرچەندە ئه‌سته‌مه ژمارەی قوربانیانی کارەساتەکە بزانرێت، بەڵام ڕاپۆرتێکی 2005ی( ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم)ی ئاماژەی بە گیانله‌ده‌ستدانی تەنها56 كەس كردووە كەڕاستەوخۆ لەكاتی كارەساتەكەدا گیانیان لەدەستداوە،ئەوانەش زۆربەیان کرێکاری وێستگەکە و تیمه‌كانی ئاگرکوژێنەوە بوون. ڕاپۆرتەکە ئاماژە بەوە دەکات، نزیکەی 4000 کەس كه به‌كاریگه‌ریی ئه‌و تیشكه ئه‌تۆمیانه‌ی له‌و كاره‌ساته‌وه ده‌رچوون تووشی نەخۆشی درێژخایەن بوون و گیانیان له‌ده‌ستداوه. ئەمە سەرەڕای ئەوەی ھەندێک لایەن تێبینیان لەسەر ڕاپۆرتەکە ھەیە و پێیانوایە ژمارەكە زۆر لەوە زیاترە. بە پێی ڕاپۆرتە پزیشكی و ڕۆژنامەوانیەكان کارەساتەکە چەندین نەخۆشی تووشی دانیشتوانی ناوچەکە کردووە، دیارترینیان نه‌خۆشییه‌كانی شێرپەنجەیە، بە پێی ڕاپۆرتەكان تا ئێستاش كاریگەرییە جۆراوجۆرەكانی بەردەوامن، لەبەرئەوەی ئه‌و مادانه‌ی بڵاوبوونه‌ته‌وه له تیشكدانه‌وه به‌رده‌وامن.
(كارتیاکەری ناوکی (Nuclear reactor) ده‌زگایەکە، کارلێکە زنجیرەییەکانی کەرتبوونە دابینکراوەکان بۆ بەرھەمھێنانی وزە و تیشكدانی ناوكیی بەکارده‌هێنێت، سەرەڕای ئەو زیانەگەورەیەی لەئەنجامی تەقینەوەكە كەوتەوە، خاوێنکردنەوەی ئەو ناوچانه‌ی بەھۆی کارەساتەکەوە پیسبوون نزیکەی 18 ملیارڕۆبڵ (کە دەیکردە 18 ملیار دۆلاری ئه‌وکاتە) زیانی لە یەکێتی سۆڤیەت داوە، لە 30 ساڵی ڕابردوودا سەدان ملیار دۆلاری دیکەش له‌لایه‌ن بیلاڕووس و ئوکرانیا و ڕووسیاوه بۆ خاوێنکردنەوەی ناوچە پیسبووەکان و دابینکردنی چاودێری تەندرووستی بۆ ئەوکەسانەی کەوتبوونە ژێر کاریگەریی کارەساتەکەوەخەرج کراوە، بە شێوەیەک لەو ماوەیەدا بەشێکی دیاری بودجەی بیلاڕووس و ئوکرانیا بۆ قەرەبووکردنەوە و چارەسەرکردنی کێشەکانی دوای کارەساتەکە تەرخانکراوە.
چركە ساتی ڕووداوەكە:
كاتژمێر 1:24 خولەك یەكەم تەقینیەوە ڕوویدا، بووە هۆی تەقینەوەی بەرگە پێچراوەكه‌ی یەكەمی وێستگه‌كه، كە لە 1000 تەنزیاتر بوو ، ئەوەش بووە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەیەكی زۆر لە ئاوی قورس، ئەم تەقینەوەیە ئاماژەبوو بۆ تەقینەوەی دووەم، كە بریتی بوو لە لە تەقینەوەیەكی (هایدرۆجین)ی، پێدەچوو لە ئەنجامی تەقینی بۆرییەكانیئاوی قورسی وێستگه‌كه‌وه بووبێت، بە تەقینەوەی دووەم سەربانی وێستگه ئه‌تۆمییه‌كه و كورەی ژمارە 4 تەقینەوە و 25%ی وێستگه‌كه خاپووربوو، بڵاوبوونەوەی ئەو هەموو پارچە گەرمەی لە ئەنجامی تەقینەوەكان كەوتبوونە ئەو ناوچەیەوه (30) ئاگری جۆراوجۆر كه‌وتنه‌وه و مەترسی لەسەر كوورەی ژمارە 3 ش دروست بوو كە لە تەنیشت كورەی ژمارە 4دا بوو.
ڕەنگدانەوەی كارەساتەكە:
كاریگه‌رییه‌كانی كارەساتی چێرنۆبڵ بە خێراییه‌كی ئێجگار زۆركرێكارو كارمه‌نده‌كانی وێستگه‌كه‌ی گرته‌وه، دوای چەند كاتژمێرێك نیشانەكانی بەركەوتنی تیشكیان لەسەر دەركەوت، بەتایبەت لەسەر كارمەندانی ئاگركوژێنەوە، لەبەرئەوەی هیچ ئامادەكارییەكیان بۆ نەكردبوو، ئەوان وایاندەزانی ئاگر كەوتنەوەیەكی ئاساییە، تا كاتژمێر 6ی بەیانی ژماره‌ی بەركەوتووەكان گه‌یشته 108 كەس و تا كۆتایی ئەو رۆژەش گەیشتە 132 كەس، لە دوای تەقینەوەی یەكەمەوە تیشكی ئه‌تۆمی به چواردەورو شوێنه نزیكەكانی وێستگه‌كه‌دا بڵاوبووەوە، بە تەقینەوەی دووەم دەرگا بۆ گڕگرتنی هەموو ئەو مادانەی ئامادەكرابوون بۆ دروستكردنی 100 بۆمبی ئەتۆمی كرایەوە، هەرچەندە بەرپرسانی ئەوكاتی یەكێتی سۆڤیەت زۆر لە بیری ئەوەدابوون هەواڵەكە دزەنەكات و نەچێتە دەرەوەو پێدانی هەموو جۆرە زانیارییەكیان لەوبارەیەوە قەدەغەكرد، بەڵام دواتر دەركەوت تەقینەوەی ئەو وێستگه ئەتۆمییە بووەته مەترسیدارترین كارەساتە مرۆییەكان بە درێژایی مێژوو.
بۆ بەدواداچوونی ئەو كێشەیە بەسەرۆكایەتی دەستەیەكی باڵای یەكێتی سۆڤیەت دەست بەلێكۆڵینەوەكرا، رۆژی 27ی نیسانی 1986 دەستیان بەكار كردو تا ساڵی 1991ی خایاند، لە یەكەمین هه‌نگاودا بەهاوكاری حكومەتی ئۆكرانیا سەرجەم دانیشتوانی نزیك وێستگه‌كه‌یان بۆ دووری 30 كیلۆمەتر دوورخسته‌وه كه ژمارەیان لە 200 هەزار كەس زیاتر بوو، هەوڵدانی حكومەت بۆ بڵاونەبوونەوەی ئەو ڕووداوە بووە هۆی ئەوەی خەڵك زیاتر بەدوای هەواڵەكەدا بگەڕێن، سەرۆكایەتی یەكێتی سۆڤیەت ڕێگریكرد لە گه‌یشتنی هەر هاوكارییەكی نێودەوڵەتی، بەڵام دواتر و لە ساڵی 1989دا بۆ سڕینەوەی شوێنەوارەكانی ئەو كارەساتە داوای هاوكاریكرد، كارەساتی چێرنۆبڵ بووه هۆی دروستبوونی تیشكدانەوەی ئەتۆمی زۆر لە وڵاتانی ئەوروپا، بەتایبەت ئەو وڵاتانەی هاوسنووربوون لەگەڵ ئۆكرانیا، بە شێوەیەك لە مانگی ئاداری هەمان ساڵدا شوێنەوارەكانی ته‌قینه‌وه‌كه لەسەر ئۆقیانوسەكانی ئارام و ئەتڵانتیك و بەستەڵەكی باكوور دەركەوتن.
هیچ كەسێك ئاستی مەترسی ئەو تەقینەوەیە بە تەواوی ده‌ركپێناكات تا نەزانێت 180 تەن لە تەپوتۆز و دووكەڵو پاشماوەی ئەتۆمی بە یەكجار چووەتە ناو به‌رگه‌هه‌واوه، پاش تێپەڕبوونی 25 ساڵ بەسەر ئەو ڕووداوەدا پسپۆڕانی بەریتانا توێژینەوەیەكیان لەسەر ئەو 9 ملیۆن كەسە كردووە كەلەو نزیكانەدا ژیان بەسەردەبەن، بە گوێره‌یتوێژینەوەكە 66 هەزار كەس تووشی نەخۆشییه‌كانی شێرپەنجە بوون و دوور نییە لەچەند ساڵی داهاتوودا بەهۆی ئەو نەخۆشییەوه گیانیان لەدەستبدەن، ئەو ژمارەیە 15 ئەوەندەی ئەو پێشبینیەیە كە رێخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان بۆ ئەو كارەساتەی كردبوو. لەدوای تەنها سێ مانگیش لە ڕووداوەكە 28 كەس لە تیمه‌كانی ئاگركوژێنەوە بە نەخۆشی دڵ گیانیان لەدەستدا، پاشان 1800 حاڵەتی توشبوون بە نەخۆشی شێرپەنجەی (ڕژێنی دەرەقی) لەناو منداڵاندا دەستنیشانكرا كە تەمەنیان لە 14 ساڵ كەمتر بوو، كاریگەرییە دەروونییەكانی ئەو كارەساتە زۆر گەورەبوون، ژمارەیەكی زۆری كارمه‌نده‌كانتووشی نه‌خۆشی ده‌روونی بوون، تەنانەت هەندێكیان پەنایان بردووه‌تە بەر خۆكوشتن، به‌گوێره‌ی توێژینەوەكان لەدوای ئەو كارەساتەوە رێژەی خۆكوشتن لەو ناوچەیە بەرزبووه‌تەوەو ئالوودەبوون بە مادە هۆشبەرەكان زۆر زیادی كردووە.
لە ئەنجامی ئەو تەقینەوەیەدا زیاتر لە 100 جۆر ماده‌ی تیشكده‌رلەو ناوچەیەدا بڵاوبوونه‌ته‌وه، هەندێكیان نیوە تەمەنیان زووتر بەسەرچووەو لەناو ژینگەدا بڵاوبوونەتەوە، مادەكانی(یۆد، ئیسترانسیۆم، سیزیۆم) لە مەترسیدارترین ئەو مادانەن كە نیوەتەمەنیان له 28 رۆژەوە تا 30 ساڵە، به‌گوێره‌ی توێژینەوە زانستیەكان تا ئێستاش ماده تیشكده‌ره‌كان لەوناوچەیەدا ماونەتەوەو هەر ئەوانیش بوونەتەهۆی تووشبوون به شێرپه‌نجه‌ی رژێنی دەرەقی و شێرپه‌نجه‌ی خوێن، ئەو مادانە بوونەتە هۆی دەركەوتنەكانی نەخۆشیەكانی (جگەر و زراو).
كاریگەرییە ژینگەییەكان:
بەگوێره‌ی توێژنەوەكان 150 كیلۆمەتر چوار گۆشە له خاكی وڵاتانی (بیلاڕووس، ئۆكرانیا و رووسیا)و به‌درێژایی 500 كیلۆمەتر هەوایی بەرەو باكووری ئەو دامەزراوەیە كاریگەریی ته‌قینه‌وه‌كه‌یان لەسەر بووە، به قوڵایی 30 كیلۆمەتر له ناوچه‌كانی نزیك لە چێرنۆبڵ هاتوچۆكردن و ژیان و مانه‌وه قەدەغەكراوە.
بە هۆی هەڵكردن و ئاراستەی باوه‌وڵاتانی ئەسكەنده‌ناڤیا، به تایبه‌ت سوید و فنله‌ندا، بە ڕێژەیه‌كی زیاتر پاشماوەكانی ته‌قینه‌وه‌كه‌یان بەركەوتووە، هەموو توێژینەوەكانیش باسیان لەوەكردووه زۆربوونی رێژەی شێرپه‌نجه لەو وڵاتانەو بیلارووس و ئۆكرانیا پەیوەندی راستەوخۆیان به كاره‌ساته‌كه‌ی چێرنۆبڵه‌وه هەیە.
لەناو گژوگیاو ئاژەڵەكانی ئەو ناوچەیەدا تێكچوونی بۆماوه‌یی دەركەوتن، گەڵاكان شێوەیان تێكچوو، لەدایكبوونی منداڵی (شێواو)و نەبوونی ئەندامێكی جەستە زۆر بوون، هەرچەندە ناهێڵرێت خه‌ڵكی لەو ناوچەیەدابژین، بەڵام ئاسكە كێوی و گورگ و بەراز و هەندێك باڵندەی تێدا دەژین..
هەرچەندە هێرۆشیماو ناگازاكی لە كارەساتەكانی جەنگدا زۆر بەناوبانگن، بەڵام چێرنۆبڵ 400 ئەوەندەی ئه‌وان گەورەتره، لەگەڵ ئەوەشدا كارەساتی چێرنۆبڵ یەكەم كارەساتی ئەتۆمی نییە كە زلهێزەكان بەكاریانهێنابێت، بەڵكو به‌گوێره‌ی راپۆرتە رۆژنامەوانیەكان لە ساڵی 1960 تا 1970 نزیكەی هەزار ئەوەندەی چێرنۆبڵ لەلایەن هێزە جیاوازەكانەوە مادەی تیشكده‌ر لە كات و شوێنی جیاوازدا تاقیكراونەتەوە.
ئێستای چێرنۆبڵ:
لە ئێستادا خواست لەسەر گەڕانەوە بۆ ناوچەی چێرنۆبڵ لەلایەن دانیشتوانەكەیەوە زۆرە، نزیكەی 200 خێزانی گەورەو بچووك گه‌ڕاونه‌ته‌وه‌ناوچه‌كه، بەڵام بە هەموو شێوەیەك خستنه‌وه‌ی وه‌چه لەو شوێنە قەدەغەكراوەو لەلایەن دەوڵەتی ئۆكرانیاوە چەند شوێنێك دروستكراون بۆ ئەوەی لێی نیشتەجێ ببن.
لە ساڵی 2000وە كۆتا كورەی ئەتۆمی چێرنۆبڵڕووخێنراوەو سەرجەم كه‌لوپه‌له‌كانی هەڵدەگیرێن، بە پێی ڕاپۆرتەكان دەبێت زۆر بە وریای و كارامەیی كار له‌سه‌ر ئه‌و كه‌لوپه‌لانه بكرێت، چوونكه لەوانەیە بەهۆی هەڵەیه‌كی بچووكەوە كارەساتی گەورەتر ڕووبداتەوە، رێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان هاوكاری لۆجستی زۆری دەوڵەتی ئۆكرانیا دەكات. بانكی ئەوروپا پشتیوانی گەورەی ئۆكرانیا دەكات و 769 ملیۆن دۆلاریان خستوەتەكار بۆئەوەی بە شێوەیەكی زانستی بتوانن كۆنترۆڵی ئەو پاشماوه ئه‌تۆمییانه بكەن كه له ته‌قینه‌وه‌ی كوره ئه‌تۆمییه‌كانه‌وه ماونه‌ته‌وه.