07:48 - 05/06/2019
مادده‌ی هۆشبه‌ر چۆن ده‌گاته ده‌ستی هاوڵاتیانی كوردستان
بەپێی ڕاگەیاندراوی تەندروستی جیهانی ئالوودە بوون شڵەژانێكە توشبوو بەرەو هەڵدێر دەبات.
ئەگەر ئەم شڵەژانە بۆ تاكی ئالوودەبوو راست بێت ئەوا بۆ كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی شڵەژانەكە چەند بەرامبەر دەكاتەوە، بەتایبەتی ئەو كۆمەڵگانەی كە تازە ڕووبەڕووی ئەو دیاردەیە دەبنەوە، ئەگەر لە ئێستەدا لە هەێمی كوردستاندا (تلیاك) شڵەژانی كۆمەڵایەتی گەورەی دروست نەكردبێت ئەوا ئەزموون و مێژووی ئەو وڵات و كۆمەڵگانەی كە پێشتر گیرۆدەبوون ئەو ڕاستیەمان بۆ دەخەنە ڕوو كە ئالوودەبوون دەردێكی كۆمەڵایەتی گەورەیەو ڕوو لە هەر كۆمەڵگەیەك بكات و نەتوانێت ڕووبەڕووی ببێتەوە لەبەر یەكی هەڵدەوەشێنێت.
هەرێمی كوردستان نەك هەر كێشەی كۆمەڵایەتی، بەڵكو كێشەی سیاسی و نەتەوەیشی لەگەڵ دراوسێكانی هەیەو لەناوخۆشیدا گیرۆدەی ناسەقامگیریی سیاسی و كۆمەڵایەتیەو هەر ئەوەش بوەتە هۆی ئەوەی دادگاكانیش سەربەخۆ نەبن، سیستەمی تەندروستی ئەوەندەی لە خەمی دەستكەوتە ئابووریەكانی خۆیدایە ئەوەندە خەمی مرۆڤایەتی هەڵنەگرتووە، وەك شارەزایان باسی دەكەن لەبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان كیانی سەربەخۆ نیە، ناتوانن بەرگەی هەژموونی وڵاتانی سەردەستی ناوچەكە بگرن و ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی لە هەموو لایەكەوە هێرشی جۆراوجۆری بكەوێتە سەر.
تلیاك چیە؟
تلیاك مادەیەكی هۆشبەرە كاریگەری گەورە دەكاتە سەر بیرو هۆش و جەستەی مرۆڤ، سەرەتای مادەكە لە گوڵێكەوە سەرچاوە دەگرێت كە پێی دەگوترێت –خەشخاش- ئەو گیایە گوڵێك دەگرێت لە گوێز گەورەترەو شێوەی لە هەنار دەچێت و لەبەشی سەرەوەی گوڵەكە وەك پەڕپەڕە دەكرێتەوە، كاتێك ئەو گوڵە گەورە دەبێت لە ڕێگەی ئامێرێكی تیژی وەك چەقۆ –قاژ- بریندار دەكرێت و مادەیەكی وەك شیری لێ دێتە دەرەوە، ئەو مادەیە دوای ماوەیەك كە هەوار لێی دەدات ڕەنگەكەی دەگۆڕێت و بە هێواشی بەرەو قاوەییەكی تۆخ دەچێت و پاشان كەشتیارەكان كۆی دەكەنەوە و بەكاری دەهێنن.
مێژووی دۆزینەوەی:
مێژوو نوسان و شارەزایان پێیان وایە گیای -خەشخاش – مێژوویەكی دێرینەی 2500 ساڵەی هەیە و لە بنچینەدا بۆ یەكەمجار لە ئاسیای بچووك دۆزراوەتەوەو لەناوچە جۆراوجۆرەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نێژراوە، بە پێی ئەو شوێنەوارانەی شارەزایان ئاماژەی پێدەكەن -سۆمەریەكان- تلیاكیان كیشاوە و سودیان لە ڕووەكی خەشخشاش بینیوەو پییان گوتووە –گیای شادی هێنەر- ، بە پێی سەرچاوە یۆنانیەكانیش لە 600 ساڵ بەر لە دایك بوونی حەزرەتی مەسیح تلیاك بەكار هێنراوە.
لە سەردەمی فیرعەونەكانیش دا ژنانی میسری گیراوە –شەربەت-ی تلیاكیان وەك هێور كردنەوەی توڕەیی و نەهێشتنی ئازار بەكار هێناوە، هەندێك لە پزیشكەكانی ئێران لە نموونەی -ئەبو عەلی سینا- و زەكەریای ڕازیی- سودیان لە تلیاك وەرگرتووە وەك هێوركەرەوەی ئازاری نەخۆشەكان،تا ئەو كاتە كێشەی تلیاك تەنها كیشەی تەندروستی و كەسی بوو، نەبووە جێگەی مشت و مڕو قسەو باسی گشتی .
بەڵام لە كۆتاییەكانی سەدەی حەڤدەیەمی زاین دا كاتێك چینیەكان بەگشتی فێری تلیاك كێشان بوون و بابەتی سیاسی هاتە ناو دۆخەكەوە ئیتر تلیاك بوو بە یەكێك لە كێشە گەورەكانی كۆمەڵگەو لەو ساتەوە تا ئێستە بە یەكێك لە كێشەو گرفتە گەورەكانی بواری كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسەت و تەنانەت ئاینیش.
ئەو مادانەی لە تلیاكەوە سەرچاوە دەگرن:
بە پێی وتەی شارەزایان ئەو پێكاهاتانەی كە لە تلیاكەوە دروست دەبن دەبن بە دوو بەشی سەرەكییەوە:
یەكەم: ئەو مادانەی كە بۆ چارەسەركردنی پزیشكی بەكار دەهێنرێن و لەناو دەرمانخانەو سەیدەلیەی پزیشكەكاندا دەست دەكەون و لەسەر بەرگی هەریەكەیان ئاماژە بە ڕێژەكەی كراوە، ئەوەش ڕێگە پێدراوی شەرعی و پزیشكی لەگەڵە و زۆرینەی دەرمانە ئازار شكێنەكانی پزیشك بە ڕێژەی جیاواز مادەی سڕكەر –هۆشبەر- هێوركەرەوە-ی تێدایە. ئەوانەی كە سوود لەم بوارەی دەبینن دوو بەشن، یەكەمیان ئەوانەن كە نەخۆشن و تەنها بۆ چارەسەرو و لەژێر چاودێری پزیشك بەكاریان دێنن، دووەمیان ئەوانەن كە سوودی خراپ لەو مادانە دەبینن و بە شێوەی –هۆشبەر- و بەكاریان دێنن، وەك ئەوانەی كە سوود لە –شروب- یان حەب و دەرزی- جۆری تایبەت دەبینن و لەبەر ئەوەی نەبێتە بابەتێكی هاندان بە پێویستی نازانین ناویان بهێنین، بەڵام پرسیار ئەوەیە دەستخستنی شروب و حەب ئەگەر لە ڕێگەی دەرمانخانەكان و دەرمان فرۆشەكانەوە پەیدا نەكرێن ئەی لەكوێوە پەیدا دەبن، هەرچەندە لە سەر خودی دەرمانەكان و بە پێی ڕێنماییە تەندروستیەكانیش دەبێت بە بێ ئاگاداری پزیشكی پسپۆڕ فرۆشتن و بەكارهێنانیان قەدەغەیە.
دووەم: هەموو ئەو مادانە دەگرێتەوە كە لە تلیاكەوە دروست دەكرێن و هەریەكەیان بە جۆرێك بەكار دەهێنرێت، كە سەرەكی ترینیان (خواردنەوە) و (كێشان) و (لە ڕێگەی دەرزی و حەب)ەوە دەكرێتە ناو جەستە.
ئەوانەی كە خواردنەوەن پێیان دەگوترێت شەربەت-گیراوە-ی تلیاك كە هەندێك لە گەڵاو بەشەكانی خەشخاش دەكرێتە ناو ئاوو دوای تێكەڵ بوون و گۆڕانی ڕەنگەكەی وەك خواردنەوە بەكاردەهێنرێت، هەندێكی تریان وەك دووكەڵ مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت بە داخكردن و سووركردنەوەی پارچە سیخ یان ئاسنێك و دانانی لەسەر مادەكە تا دەبێتە دووكەڵ و پاشان هەڵمژینی ئەو دووكەڵە لە ڕێگەی لووتەوە، یاخو بەكار هێنانی لە ڕێگەی –نێرگەلەو كردنە ناو تامی نێرگەلەو جگەرەوە، یان هەڵمژینی مادەكە كە لە شێوەی –پۆدر- دا لەڕێگای لووتەوە، كۆتا جۆریشیان بەكارهێنانی وەك حەب خوراردن یاخود كردنە ناوجەستە لەڕێگەی –نیدڵ-دەرزییەوە.
وڵاتانی بەرهەم هێنەر:
بە پێی سەرچاوە ئاگادارەكان لەسەرەتای ساڵی 1900 لە سەرانسەری جیهاندا 41 هەزار تەن تلیاك بەرهەم هاتووە كە 39 هەزار تەنی تەنها لەوڵاتی چین دا بەكار هاتووە كە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە بواری سیاسی و داگیركارییەوە هەبووە، بەڵام دوای تێپەڕبوونی 80 ساڵ واتە 1980 ڕێژەی بەرهەم هێنان كەمی كردووە بۆ نیوە بەڵام لە سەرەتای 2000 دا رێژەكە زۆر زیادی كردووە و گەشتوەتە 5000 تەن لە ساڵێكدا، بەپێی ڕاپۆرتی رێكخراوی تەندروستی جیهانی لە سەرەتای هەزارەی دووەمدا بەرهەم هێنانی تلیاك پێنج بەرامبەر بوەتەوە. هەر بە پێی ڕاپۆرتی ئەو ڕێكخراوە لە وڵاتانی بەرهەم هێن نرخی یەك كیلۆ تلیاك لە دەوروبەری تەنها 300 – 800 دۆلاری ئەمەریكی دایەو لە وڵاتانی ئەوروپا دەگاتە 16 هەزار دۆلار.
گەرچی بەڕیژەی زۆروكەم لە وڵاتانی جیاوازدا خەشخاش دەچێنریت و بەرهەم دەهێنرێت، بەڵام لە ئەفغانستان كە تاڵیبان ڕابەرایەتی ئەو وڵاتە بۆ ماوەیەكی زۆر بە لایەن بزووتنەوەی تاڵیبانی توندڕەوەوە بەڕێوە دەبرا بە گەورەترین وڵاتی بەرهەم هێنەر و فرۆشیار دادەنرێت شارەزایان باس لەوە دەكەن 75% ی هەموو تلیاكی دونیا لەو وڵاتەوە بەرهەم دەهێنرێت، هەرچەندە لەكاتی دەسەڵاتی ئەو حیزبە ئیسلامیەدا زۆر كەمی كردبوو بەڵام بنەبڕنەبوو، بەڵام بە هۆی باری نالەباری شەڕو نائۆقرەیی سیاسی لەو وڵاتە هەلێكی گەورە بۆ كەشتیارانی خەشخاش هاتە پیشەوە، چاندنی ئەو ڕووەكە بە ڕێژەیەك زیادی كرد كە هەمووانی سەرسام كرد. بە پێی ڕاپۆرتی تایبەتی نەتەوەیەكگرتوەمان ساڵی 2006 بڕی 6100 تەن تلیاك
بەرهەم هاتووە لە 1650 هێكتار زەوی كشتوكاڵیداو داهاتەكەشی بریتی بووە لە 3.5 ملیار دۆلار. زۆری بەرهەم هێنان لەو وڵاتە كاریگەری دروست كردووە لە كەمبوونەوەی نرخی فرۆشتن و بۆ هەر كیلۆیەك تەنها 138 دۆلار بووە لەو ساڵەدا.
بە دوای ئەوانیش دا تایلەند، لاوس، پاكستان، كۆڵۆمبیا، گواتیمالاو مەكسیك دێن لە چاندن و بەرهەم هێنانی تلیاك دا.
وڵاتانی بەكارهێنەر:
ئەوەی جێگەی سەرنجە لە هندستان بە جیاواز لە وڵاتانی دیكە چاندنی خەشخاش بە یاسایی كراوە، لەبەر ئەوەی زۆرینەی بۆ بواری تەندروستی و دەمانسازیدا بەكاری دێنن، بە پێی یاسای ئەو وڵاتە لە ساڵی 2008 ەوە بۆ هەر هەزار مەتر چوار گۆشە چاندنی خەشخاش دەبێت جوتیار 58 كیلۆ تریاكی پوختەكراو ڕادەستی حكومەت بكات و بەنرخی دیاری كراو كە 29 دۆلارە رادەستی حكومەت بكات.
لە هۆڵەندا بە هیچ شێوەیەك گرفتیان لە گەڵ بەكارهینانی كەمی مادەی هۆشبەردا نیەو هیچ یاسایەكیان نیە بۆ سزادانی بەكارهێنەرانی، لە هەندێك لە ماركێتەكانی ئەو وڵاتەدا فرۆشتنی بە بڕی كەم و دیاریكراو ڕێگە پێدراوە، بەڵام وەك شارەزایان باسی دەكەن بەكارهێنانی مادەكە جۆرێك لە رەفتاری كۆمەڵایەتی وەرگرتووە بۆیە لە بەرامبەریدا سەختگیری ناكەن.
لە ئۆرەگوای فرۆشتنی جۆری (ماری جوانا) كە جۆرێكی تایبەتە لە مادەی هۆشبەر لەنێو دەرمانخانەكاندا بە ئاشكرا دەفرۆشرێن و لەو ڕێگەیەشەوە توانیویانە تا ڕادەیەكی زۆر ڕێگری بكەن لە دروست بوونی بازاڕی ڕەش و خراپ بەكارهێنانی لە ڕووی ئابووری و تەندروستیەوە.
لە وڵاتی پورتوگال لە ساڵی 2001 ەوە بەكارهێنانی ماری جوانا نەك تاوان نیە بەڵكو بە ئاسایی دەفرۆشرێت ، تەنانەت بە پێی ئاماری وڵاتە 1% ئەو وڵاتە بەكاربەری بەردەوامی ماری جوانان.
لە 23 ویلایەتی ئەمەریكا بەكارهێنانی ماری جوانا كراوەتە بڕیاری یاسای و هیچ كیشەیەكی نیە. یۆنانیش یەكێكە لەو وڵاتانەی بەمەبەستی بەكارهینانی لە بواری تەندروستیدا ڕێگەیان بۆ كردوەتەوە و یەكێكە لە وڵاتەكانی یەكێتی ئەوروپا لە نمونەكانی (چیك- فنلەندا-پورتوگال- ئیسپانیا و ئەڵمانیا ) كە هەموویان ڕێگەیان داوە بۆ بواری دەرمانسازیی بەكاری بهێنرێت.
لە وڵاتی ئێرانیش ئەوانەی كە گرفتاری مادەی هۆشبەر دەبن بەشی زۆرینەیان وەك قوربانی سەیر دەكرێن،بۆیە سزایان كەمترە لەوانەی كە قاچاخی پێوە دەكەن، لە زۆرینەی وڵاتانی دونیادا ئەوەندەی فرۆشیار تاوانبارە ئەوەندە بەركار بەكاربەر تاوانبار نیە.
ئێران سەرچاوەیەكی مەترسیدار:
لەم لێكۆڵینەوەیەدا جەخت كراوەتە سەر هەرێمی كوردستان و مەترسیەكانی بەردەم ئەم هەرێمەش لە هەرسێ سنورەكەیەوە لەژێر كاریگەری بە هێزدایەو و لە هەمووشیان مەترسیدارتر وڵاتی ئێرانە، عه‌لى شمشێرى به‌رپرسى هۆبه‌ى به‌رنگاربوونه‌وه‌ى ماده هۆشبه‌ره‌كان له پارێزگاى كرماشان له رۆژى جیهانى به‌ره‌نگار بوونه‌وه‌ى ماده هۆشبه‌ركاندا دانى به‌وه‌دا ناوە كه‌س ناتوانێت بانگه‌شه بۆ ئه‌وه بكات كه ده‌توانێت به ته‌واوى ماده‌ى هۆشبه‌ربنەبڕ بكات ، چونكە مافیاێكى چالاك وداهێنه‌رى له پشته !
بە پێی گوتەكانی ئەو بەرپرسە ئێرانیە كە رۆژانە لەناو كێشەكانی ئالوودەبووندا كارەكانی بەڕێدەگات و ئێرانیش بە یەكێك لە چالاكترین وڵاتەكانی دونیا دیتە ئەژمار لە بواری بەكارهێنان و بازرگانی پێكردنی مادەی هۆشبەردا ئەو دەڵێت(زیاتر له حه‌وت هه‌زار ساڵه واته له سه‌رده‌مى سۆمەریه‌كانه‌وه مامەڵه به تلیاكەوە ده‌كرێت) ئه‌م مافیا به‌هێزه به‌رده‌وام له حاڵه‌تى هێرش و په‌لاماردایه‌و ئێمه‌ش ته‌نیا به‌رگرى ده‌كه‌ین!! نابراو زیاتر ده‌ڵێت له هه‌ر هه‌شت كاتژمێردا یه‌ك كه‌س ده‌بێته قوربانى مادده‌ى هۆشبه‌رو له سێ ده‌یه‌ى رابردوودا 4 میلۆن كه‌س په‌یوه‌ست به‌و مه‌سه‌له‌یه گیراون.
شایانی باسە له پارێزگای كرماشانی رۆژهەڵاتی كوردستان و هاوسنوور لەگەڵ باشووری كوردستان تەنها لە ساڵی 2018 دا بە دەستگیركردنی 6303 كه‌س و دۆزینه‌وه‌ى 1830 كیلۆ مادده‌ى هۆشبه‌ر له چاو ساڵى رابردوودا 2017 ئه‌م دیارده‌یه به رێژه‌ى 33% زیادى كردووه و ئامارى ئه‌و كه‌سانه‌ى كه ئالوده‌ن له پارێزگاى كرماشان 50 تا 55 هه‌زار كه‌سه كه به‌شێكى به‌رچاویان هه‌ڵگرى بڕوانامه‌ى زانكۆین، هەربۆیە توێژەرانی كۆمەڵایەتی باوەڕیان وایە ئەم چینە بڕوانامەدارو رۆشنبیرە ئالوودەیەی رۆژهەڵاتی كوردستان مەترسی زیاتر لەسەر بڵاوبوونەوەی مادە هۆشبەرەكان زیاتر دەكات و ڕێگەیەكی ترسناكی بڵاوە پێكردنیەتی، چاودێرانی سیاسیش لەو باوەڕەدان سیاسیەتێكی تایبەتی دژ بە كوردستانی رۆژهەڵات و پەیوەست بە باشووری كوردستان لەو بابەتەدا پەیڕەو دەكرێت و بە دەست ئەنقەست ئەو جۆرە كەسانە گرفتاری مادە هۆشبەرەكان دەكرین.
ئامارە مەترسیدارەكانی باشووری كوردستان:
هەرچەندە دۆسیەی مادەی هۆشبەر بەیەكێك لە دۆسیە مەترسیدارەكانی پەیوەست بە ئاسایشی نەتەوەیی دادەنرێت و كەمن ئەوانەی بوێرن خۆیان لە بەدواداچوونی ئەو بابەتە بدەن، بەڵام بە سەرنج دان لەو داتا و ئامارانەی كە بەرپرسان و لایەنی پەیوەندیدار لە ڕێگەی میدیاكانەوە دەیخەنە ڕوو لەوە تێدەگەین كە هەڕەشەی جدی لەسەر باشووری كوردستان لە ئارادایە.
لە ساڵی 2017 دا لە هەرێمی کوردستان، 215 کەس بەهۆی بەکارهێنانی مادەی هۆشبەرەوە لە نێو زیندانەکانی چاکسازیدابوون، بەڵام بە پێی گوتەی بەرپرسان و لایەنە پەیوەندیدارەكانی مادەی هۆشبەر كە ناوبەناو قسە بۆ میدیاكانی كوردستان دەكەن لە ئێستادا رێژەکە بۆ دوو هێندە بەرزبووەتەوە، بەجۆرێک بەپێی ئامارێکی چاكسازی گشتی هەرێم لە ساڵی 2018 دا 418 سزادراوی مادەی هۆشبەر لە نێو زیندانەكانی هەرێمی كوردستاندان کە سەرجەمیان خەڵکی هەرێمی کوردستانن .
لەلایەکی دیکەوە، بە پێی ئامارەكانی وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی هەرێم لە ساڵی 2019 زیاتر لە 800 كەس بە تۆمەتی كێشان و بازگانیكردن بە مادە هۆشبەرەکانەوە كە بەشێكیشیان بیانیین و خاوەنی ڕەگەزنامەی جۆراوجۆرن لە زیندانەکاندان.
ئێران تاكە سەرچاوەی هاتنی تلیاك نیە بۆ هەرێمی كوردستان بەڵكو توركیاش ڕێگەیەكی دیكەیە. سه‌دیق خۆركی، به‌ڕێوه‌به‌ری ئاسایشی سۆران، به یەكێك لە میدیاكانی كوردستانی راگه‌یاندووە: رۆژی 20-5-2018 بنكه‌ی ئاسایشی ده‌شتی هێرتێی سه‌ربه به‌ڕێوبه‌رایه‌تیی ئاسایشی سۆران، ده‌ستیان به‌سه‌ر بڕی 38 كیلۆگرام ماده‌ی هۆشبه‌ر له جۆری هیرۆیندا گرتووە، كه له سنووری توركیا هاورده‌ی هه‌رێمی كوردستان كراوە.
بەپێی داتاكانی بنکەى نەهێشتنى ماددە هۆشبەرەکانى سۆران لە ماوەی دوو مانگدا 45 كەس لە دەڤەری سۆران لەسەر مادەی ھۆشبەر و پارەی ساختە دەستگیر كراون.
بنکەى نەهێشتنى مادە هۆشبەرەکانى سۆران لە راگەیەندراوێكدا ئاشكرای كردوە لە هەردوو مانگى 3 و 4 ساڵى 2019 بنکەى نەهێشتنى ماددە هۆشبەرەکانى سۆران بە هەماهەنگى لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتى ئاسایشى سۆران و بازگەکانى سەر بەو بەڕێوەبەرایەتیە و بنکەى نەهێشتنى ماددە هۆشبەرەکانى کۆمەڵگاى دەروازەى نێودەڵەتى حاجى ئۆمەران، بە پێى یاساى (14مخدرات) و بە وەرگرتنى زانیارى و چاودێرى و بەدواداچوون و لە چەندین هەڵمەتى جیاواز توانی 45 کەس بە تۆمەتى ئالوودە بوون و کڕین وفرۆشتنى مادە هۆشبەرەکان و دراوى ساختە دەستگیر بکات، کە لە نێویاندا 12 کەسى دانیشتووى دەرەوەى سنوورى سۆران و 14 کەسىشیان بیانى و 2 دوو داواکراو و 17 کەسى دانیشتووى سۆرانن.
لە راگەیەندراوەكەدا روونكراوەتەوە: لە کاتى دەستگیر کردنى ئەو تۆمەتبارانە توانرا دەست بگیرێت بە سەر بڕى 2 ھەزار و562 دانە حەبى قەدەغەکراو و بڕى 21 ھەزار و 700 دۆلاری ساختە، ھەروەھا بڕی یەك كیلۆ و 200 گرام ماددەی ھۆشبەری جۆری ھێرۆین و بڕى 523 گرام ماددەى هۆشبەرى جۆرى (شیشە) و بڕى 95 گرام ماددەى هۆشبەرى جۆرى تلیاك و حەشیش و هەندێک کەلوپەلى بەکارهێنانى ماددەى هۆشبەر و یەک دەمانچە.
جەختیشی كردەوە، له ماوه‌ی مانگێكدا له سێ هه‌ڵمه‌تی گه‌ڕاندا، زیاتر له 100 كیلۆگرام ماده‌ی هۆشبه‌ر له‌و سنووره ده‌ستیان به‌سه‌ردا گیراوە.
ڕێژەی مەترسیدارو نەبوونی چاكسازی تایبەت:
زیادبونی رێژەکە لە کاتێکدایە، تا ئێستا لە هەرێمی كوردستان هیچ سەنتەرێكی تایبەت بە چاكسازی و دەرونی ئەو كەسانە نییە كە بەكار هێنەری مادەی هۆشبەرن لەهەرێم.
كەم نیین ئەو ژنانەی كە بەكارهێنەری مادەی هۆشبەرن و لە چاكسازییەكاندا سزا دراون ، بەپێی ئامارەكانی ڕێكخراوەكانی كە كار لە بواری بەرەنگاربونەوەی مادە هۆشبەرەكاندا دەكەن بەكار هێنەرانی مادە هۆشبەرەكان لە بەرز بونەوەداییە و لە زۆرێك لە وڵاتانە وە هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت پشكی شێری هەوردەكەرانیش بەر ئێران دەكەوێت.
جەواد سوار، بەڕێوەبەری نووسینگەی سۆرانی مافی مرۆڤ رای گەیاندووە، بەداخەوە لە هەرێمی كوردستان بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر لە (%20) تێپەڕی كردووە، كە ستانداردی جیهانییە، كەواتە ئەو مەترسییە هەیە و مەترسیی گەورەشی بۆ سەر كۆمەڵگە هەیە.
بە پێی بە دواداچوونە رۆژنامەوانیەكان ئەومادانەی لە هەرێمی كوردستان بەكار دەهێنرێن لە جۆرەكانی ( کۆکاین .حەشیش .تلیاك ، هیرۆین و كراك )ە و لە ئیستەشدا مادەیەكی دیكە دروست بووە بەناوی (شیشە) كە كریستاڵە و مەترسیدارترینی ئەم مادانەییەو بە پێی وتەی شارەزایان هیچ مادەیەكی هۆشبەر بە ئەندازەی (شیشە) مەترسی لەسەر بەكاربەر دروست ناكات، كەبەداخەوە بەكار هێنەرانی ئەم مادەییە لە بەرزبونەوەداییە.
ئێران ئەزموونی بەكارھینان و بازرگانی:
پسپۆڕانی كۆمەڵایەتی باس لەوە دەكەن دوای گەمارۆ توندەكانی سەر وڵاتی ئێران لە لایەن ئەمەریكاوە دۆخی دەرونی و كۆمەڵایەتی خەڵكی ئەو وڵاتە زۆر بە خراپی گۆڕاوەو بۆ پڕكردنەوەی پەنا دەبەنە بەر جۆرەها ڕێگە بۆ دەربازبوون ، لەبەر ئەوەی ئێران ئەزموونێكی گەوەرو و مێژینەی هەیە لەبارەی تلیاك وچۆنیەتی بەكارهێنان و تاقیكردنەوەی ڕێگاكانی بازرگانی پێكردنی، وە لەبەر ئەوەی هاتوچۆیەكی زۆر لە نێوان رۆژهەڵات و باشووری كوردستان بەردەوام و گەرم و گوڕە، رۆژانە سەدان تانكەرو ترێلی و بارهەڵگر و ئۆتۆمبێلی دیكە لە هاتوچۆدان، هەزاران هاوڵاتی هەردوولا رۆژانە دێن و دەچن، تەنانەت وەك هەندێك لە خاوەن لۆریەكانی مەرزەكان بەتایبەتی (مەرزی نێو دەوڵەتی باشماخ) لە سنووری پارێزگای سلێمانی باس لەوە دەكەن هاوڵاتیانی ئێرانی كە وەك باندی ترسناك مامەڵەیان لەگەڵ دەكەن بە زۆر كارتۆن و عەلاگەو شمەكەكانیان دەخەنە ناوبارەكانیانەوە بە بێ ئەوەی دەسەڵاتی ئەوەیان هەبێت رەتی بكەنەوە یان بەرگری بكەن، ئەو خاوەن بارهەڵگرانە نایشارنەوە دەیان جار كێشەیان بۆ دروست بووەو بەرپرسانی حكومەتی هەرێمیشیان لەو دیاردەیە ئاگادار كردوەتەوە بەڵام پێیان چارەسەر نەكراوە، یەكێك لەو شۆفێرانە باس لەوە دەكات بۆ یەكێك لە میدیاكانی كوردستان من ناتوانم ناوی خۆمتان پیبڵێم لەبەر ئەوەی ئەترسم كە چوومە ئەو دیوو كێشەم بۆ دروست بكەن، دەیان جار كارتۆنی (مریشك و جگەر و گۆشت)یان خستۆتە ناو بارەكەمەوە نەمزانیوە لەناو پینجوێن تەلەفۆنم بۆ كراوە كە لە فڵانە شوێن بوەستە بارەكەت شتی منی تیایە، یان جارێك لەباشماخەوە گەشتبوومە كەلار بۆ داگرتنی بارەكەم تەلەفۆنیان بۆ كردووم كە دوو كارتۆن شتی ئێمەی تیایەو دەبیت بۆمان بینیتەوە بۆ پینجوێن!! ئاخر من چوزانم چی تیایە، هەر نەشمزانیوە چۆن خراوەتە ناو ئەو بارانەوە، كاتێك لەو شۆفێرەمان پرسی ئەگەر ئەو كارتۆنانە مادەی هۆشبەریان تێدا بوو چی دەكەن؟ ئەو لەوەڵامدا گوتی مەگەر قوڕ بكەین بەسەرماندا چی بكەین؟
لەبەر ئەوەی نرخی ماددە هۆشبەركان زۆر گرانە و لە ئێستەشدا لە وڵاتی ئێران كێشەی ئابووری لە ئاستێكی زۆر بەرزدایە، بۆیە خەڵكانێكی زۆر پەنایان بۆ بردووە بازرگانیی زۆری پێوە دەكرێت، شارەزایەكی بازرگانی مادەهۆشبەرەكان باس لەوە دەكات نرخی ماددەكان جێگیر نییە و دەگۆڕێت، بازرگانە گەورەكان بە كیلۆ كڕین و فرۆشتنی پێوە دەكەن، ئەوانەی (وردە) فرۆشن بە گرام دەیفرۆشن، لە هەندێك شوێن یەك گرامی شیشە واتا كریستاڵ بە 100 دۆلارە.
ئێران لەكوێ وە دەیهێنێت؟
بەدەر لەوەی لە هەندێك شوێنی وڵاتی ئێران روەكی خەشخاش بە قاچاخ دەچێنرێت، بەڵام ئێران بە پانتایی هەزاران كیلۆمەتر لە سنوورەكانی لەگەڵ ئەفغانستان و پاكستان و ئازەربایجان و ئەرمەنستان و توركمانستان و توركیا و عێراق، سنووری هاوبەشی هەیە، هاوكات لەگەڵ هەرێمی كوردستان بە مەرزەكانی پەروێزخان و سۆمار و مونزرییە و پشتە و باشماخ و حاجی ئۆمەران دەبەسترێتەوە، بۆیە هێنانی تلیاك لە ئێرانەوە زۆر ئاسانە بۆ هەرێمی كوردستان.
لەبارەی بازرگانی تلیاكەوە ئێران بەهۆی هەڵكەوتەی جوگرافییەوە رۆڵی بەرچاو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبینێت، چونكە رێی دەریایی و دەریاكانی خەزەر و عومان و كەنداوی هەیە. ئەم وڵاتە بەهۆی دراوسێتی لەگەڵ ئەفغانستان رێگەی ترانزێتی مادە هۆشبەرەكانە، هەر چەند تا رادەیەك بۆ رێگری لە دزەكردنی ئەم مادەیە كردووە، بەڵام وەك لە رۆژنامەی "هەمشەهری"ی ئێران ئاماژەی بۆ كردووە ، رۆژانە زیاتر لە یەك تۆن تلیاك لە تارانی پایتەخت مەسرەف دەكرێت.
ڕێگاكانی گواستنەوەو بازرگانی كردن:
شێوازەكانی گواستنەوەی مادە هۆشبەرەكان هونەری زۆری تێدا بەكار هێنراوە و لەوانەش، لەناو تەنكی بەنزینی ئۆتۆمبێل و بەستنەوەی بە دەزوویەك و دواتر ڕاكیشانەوەی لەكاتی پێویست دا كە بە هۆی بۆنی بەنزینەكەوە بۆنی تلیاك و مادە هۆشبەرەكە نامێنیت و تەنانەت سەگی بۆنكەری تایبەتیش هەستی پێناكات، وە لەناو تایەی سپێر و ئەوانەی تری ژێر ئۆتۆمبێلەكان و دانانی بە شێوەیەك مە هەستی پینەكرێت، لەناو بۆڵبرین و رووپۆشكردنی بە جۆرەها شت و مەكی تەختە و باغەو تەنانەت ستیل و دانانی لەناو تابلۆی هونەری و دانانی لەناو ئینجانەی گوڵ، بەتایبەتی ئەو گوڵانەی لە وڵاتی ئیرانەوە دێنە ناو هەرێمی كوردستان و چەندین ڕێگەی دیكە.
لە نوێترین شێوازی گواستنەوەیدا بۆ وڵاتانی دەرەوەی عیراق ، نوسینگە ئەهلی و بازرگانیەكانی هەرێمی كوردستان بەكارهێنراوە بۆ ئەو مەبەستە، بەرێوەبەرایەتی ماددە هۆشبەرەكانی ئاسایشی سلێمانی دەستبەسەرداگرتنی سێ كیلۆو نیو ماددەی هۆشبەری لەناو دۆشەكی منداڵاندا راگەیاندووە كە ویستراوە لە ڕێگەی یەكێك لە نوسینگەكانی پۆستەو گەیاندنەوە بنێردرێتە دەرەوەی هەرێم.
28ی نیسانی 2019 جەلال ئەمین بەگ بەرێوبەری بەرێوەبەرایەتی هۆبەی ماددە هۆشبەرەكانی ئاسایشی سلێمانی، لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: نزیكەی سێ كیلۆ و نیو ماددەی هۆشبەر لە جۆری "تلیاك" لە ناو دۆشەكی منداڵاندا دەستیبەسەردا گیراوە و تۆمەتبارەكە ویستویەتی بیباتە دەرەوەی هەرێم".
دەشڵێت" توانراوە بە هەماهەنگی بەرێوەبەرایەتی ماددە هۆشبەرەكانی ئاسایشی هەولێر، تۆمەتبارەكە لە هۆتێلێكی شاری هەولێر دەستگیر بكەن".
جەلال ئەمین بەگ راشیگەیاند" تۆمەتبارەكە بە ڕەگەز عێراقییە و لەهەشتاكانی سەدەی ڕابردووەوە لە ئێران نیشتەجێبووەو ماوەی نۆ ساڵە گەڕاوەتەوە هەرێم و لە هەولێر لە شوێنێك كاریكردووە و، دوای دەستگیركردنیشی دانی بەوەدا ناوە چەند جارێك ماددەی هۆشبەری لە ڕێگەی پۆستەو گەیاندنەكانی هەولێرەوە رەوانەی كەنەدای كردووە.
وەك لە پێشەوە باسمان كرد هەردوو وڵاتی ئێران و توركیا دوو سەرچاوەی سەرەكی هێنان و بازرگانیكردنن بە مادەی هۆشبەرەوە بۆ ناو هەرێمی كوردستان بەڵام سەرچاوەکانی ئاسایش دەڵێن شارەکانی ناوەڕاست و خوارووی عێراقیش، سەرچاوەی هاتنی ماددە هۆشبەرەکانن بۆ هەرێمی کوردستان.
پرسیار ئەوەیە مادەی هۆشبەر نرخی ئەوەندە گرتن بیت و ئەوەندەش قاچاخ بێت و لە ڕوانگەی ئاینی و كۆمەڵایەتیشەوە بەچاوێكی خراپ و حەرام و قەدەغە كراو سەیر بكرێت ، بۆچی ئەوەندە مشتەری هەیەو خەلك بەدوایدا دەچێت و پارەو تەمەن و جوانی و ژیانی خۆی دەخاتە مەترسییەوە؟
بۆچی بەكاربردن تا دێت زیاد دەكات؟
چاودێران هۆکاری بەکارهێنای مادەی هۆشبەرەکان لە لە هەرێمی کوردستان دەگێڕنەوە بۆ شکستەکانی حکومەت و بێ پلانی لایەنە پەیوەندیدارەکان سەبارەت بە داهاتووی گەنجان و هیوای کۆمەڵگا. کرانەوەی سنورەکانی و هاتنە ناوەوەی خەڵکی بیانی و کردنەوەی کۆمپانییای وەهمی، بارودۆخی سیاسی، جەنگ، بێکاری و خراپی باری ئابوووری وایان کردووە کە بازرگانی کردن و بەکارهێنانی مادە هۆشبەرەکان بە ڕێژەیەکی زۆر بەرز بێتەوە و ببێتە دیاردە لەم هەرێمە. بە ئاستێک کە هەندێک کەس بە ئەنفالی سپی و مەرگی سپی ناوزەندی دەکەن. قوربانی زۆری ئەو مادانەش گەنج و لاوەكانن كە ئەزموونی ژیان و گوزەران هیشتا قاڵی نەكردوون و دەكەونە داوی تۆڕەكانی فرۆشتن و بەكارهینانی مادە هۆشبەرەكان.
زۆر جار تاكەكانی كۆمەڵگا بۆ خۆ دوور خستنەوە لەراستیەكان و تاڵی ژیانیان و كێشەكان پەنا بۆ مادەی هۆشبەر دەبەن، بێئاگا لەوەی توش بوون بە مادە هۆشبەرەكان سەری هەموو دەردو نەخۆشی و مەترسیەكانی ترن، بارگرانی ئابووری گەورەو ئابڕووچونی كۆمەڵایەتی بە دواوەیە، بێگومان پەروەودە كاریگەری راستەوخۆی هەیە لەو بوارەدا كە تا ئێستەش لە هەرێمی كوردستان نەبووەتە خەم و بایەخی سەرەكی بەو بوارە نادرێت، كەسی ئاڵودە بوو هەموو كات دەزانێت گرفتی بۆ خۆی دروست كردووە، تا رادەیەك لەو ژیانەش بێزار دەبێت، هەوڵ دەدات چارەسەری وەربگری، كە ئەمەش بەرێژەی دەگمەن روودەدات، هەندیك جاریش بڕوایان بەچاك بوونەوە نییە لای هیچ كەسیك، ئەمەش گرفتەكە گەورەتر دەكات، ئاڵوودەبوون تەنها تاوانی ئاڵودە بوان نییە بەڵكو تاوانی هەموو كۆمەڵگەیە كە بەشی گەورەی بەرپرسیارێتی پەروەردەی تاكی لە ئەستۆدایە.
لە دەرمانەوە بۆ ئالوودەبوون:
هەندیك لە شارەزایانی بواری پزیشكی باس لەوەش دەكەن چەند جۆرێك حەب هەن بۆ نەخۆشی بەكاردێن، كە دەرمانی نەخۆشین و بۆ هێوركردنەوەی نەخۆشی بەكار دەهێنرێن، بەڵام زۆر بەكارهێنانیان دەبێتە مایەی ئاڵوودە بوون و دوور كەوتنەوە لەكۆمەڵگا، ئەمانە لەدەرمانخانەكان دەست دەكەون، گەرچی دەرمانخانەكان بەئاسانی بەهەموو كەسێكی نافرۆشن، بەڵام لەرێگای قاچاغ دەگاتە دەست منداڵ و هەرزەكارانیش نەك هەر گەورەكان، ئەو ڕێگەیەش بەرپرسیارێتی گەورەی ئەخلاقی دەخاتە سەر یاریدەدەری پزیشكی و سەرجەم پزیشكانی دەرمانسازیی و هەموو ئەوانەی لەناو شارو شارۆچكەكاندا كاری فرۆشتنی دەرمان دەكەن و سەرقاڵن بە چارەسەرە سەرەتاییەكانی نەخۆش، بەتایبەتی لەناو شارو شارۆچكەكاندا كە زۆرینەی ئەوانەی سەردانیان دەكەن لە خەڵكی هەژار و مام ناوەندەكانی كۆمەڵگەن و ئەمانەش زەمینەی بەهێزی بڵاوبوونەوەی مادەی هۆشبەرن.
نیشانەکانی ناسینەوەی ئالودەبوان:
لەوانەیە زۆرێك لە كەس و كاری مێرمنداڵ و گەنجەكانی باشووری كوردستان شارەزاییەكی ئەوتۆیان نیە لەبارەی ئەو مادەیەو چۆنیەتی ناسینەوەی نیشانەكانی، لەبەر ئەوەی هیشتا ئەو دیاردەیە سەرەتایەتی و بەشیوەكی گشتی بڵاوەی نەكردووەو نەبوەتە بابەتی ئاسایی رۆژانەی خەڵكی باشوور، ئەوا دەكرێت لە ڕیگەی میدیاوە نیشانەكانی ناسینەوەو دوستنیشانكردنی بڵاوبكرێتەوە، بە پێی گوتەی شارەزایانی مادە هۆشبەرەكان، نیشانانەی ئالوودەبوون کە لە کەسی توشبودا دەردەکەوێت بریتین لە:
تەسک بوونەوەی بیلبیلەی چاو، لێڵ بوونی ڕەنگی پێست و دەم و نینۆکی بەهۆی بەد خۆراکییەوە، پژمین و باوێشکدانی زۆر. ڕەشبوونی ددانەکان، دەرکەوتنی خاڵی ڕەش و شوێنەواری سوتان لەسەر جەستەی، زۆر خورانی لەشی ئالودەبوو بەتایبەت لوت، قاچ، سک و لاڕومەتی، سوربونی چاو... چەندان نیشانەی تر.
یەکێک لە هەڕەشەئامێزترین لایەنەکانی ئەم دیاردەیە ئەوەیە دوای ئالودەبوون، ئالودەبووان بۆ بەدەست هێنانی ئەو ماددەیە هەموو تاوان کارییەک ئەنجام دەدەن لەوانە: دزی، کوشتن، بەدڕەوشتی، سیخوڕیی و چەندان شتی تر.
یاساو ئالوودەبوون:
سەڕەڕای لێدانی زەنگی مەترسیدار بۆ بدیاردە بوونی مادە هۆشبەرەکان لە هەرێمی کوردستان تا ئێستا هیچ نەخۆشخانەکەیەکی تایبەت بۆ چارەسەرکردنی قوربانیانی ماددەی هۆشبەر نیە. بۆیە ئالودەبوان ناتوانن سود لە یاسای چارەسەری مادەی هۆشبەریش وەربگرن لە هەرێم.
بە شێوەیەکی گشتی ئەو کەسانەی بە تۆمەتی ئالودەبوون دەستگیردەکرێن سزای 3ساڵ زیندانیان بەسەردا دەسەپێت. بەڵام لە بڕگەی 7 یاسای مادەهۆشبەرەکانی عێراقدا دادگا بۆی هەیە لەجیاتی سزای زیندانی فەرمان بدات بە دانانی کەسە ئالودەبووەکە لە شوێنی تایبەت لەژێر چاودێری تەندروستی بۆ ماوەی 6 مانگ و ئەگەر توشبو لەو ماوەیەدا چارەسەر نەکرابوو ماوەکەی بۆ درێژ دەکرێتەوە، بەڵام لە هەرێمی کوردستان لەبەر نەبونی سەنتەرێک بۆ چارەسەری توشبوان بڕگەی 7 جێبەجێ ناکرێت.