کۆمەڵگەی کوردی لە ڕوانگەی شەرەفخانی مێژوونووسەوە‌

ئیسماعیل مەحمودی

پوختەی توێژینەوە:
شەرەفخانی بەدلیسی لە کۆتایی ساڵانی سەدەی شانزە بە نووسینی شەرەفنامە، مێژوونووسیی کوردی ده‌ستپێكرد. شەرەفنامە هەڵگری مێژوو و بەسەرهاتی بنەماڵە دەسەڵاتەدارە کوردییەکانی سەردەمی خەلافەتی عەباسی تا کۆتایی ساڵانی (159٧-١٥٩٦) واتە تا سەرەتای ده‌سه‌ڵاتی سه‌فه‌وییه‌کانە.

شەرەفنامە لە بنەڕەتدا درێژکراوەی شێوازی مێژوونووسیی نەریتی (کلاسیک)ە، واتە مێژوونووسیی سیاسی و سەربازیی و بنەماڵییە. بەڵام پێشەکییەکەی شەرەفنامە، سەبارەت بە مرۆڤی کورد و کۆمەڵگەی کوردی، دەتوانێت تا رادەیەک ئەم بەرهەمە مێژووییە لە بەرهەمە مێژووییەکانی هاوچەرخی خۆی و پێش خۆی جیابکاتەوە و وەک دابڕانێک لەو نەریتە مێژوونووسییە پێناسە بکرێت.

لەم وتارەدا پاش ئاماژەدان بە روانگەی شەرەفخان سەبارەت بە مێژوو، رەوشت و ئەخلاقی مێژوونووسیی شەرەفخان، تایبەتمەندییەکانی کۆمەڵگەی کوردی و مرۆڤی کورد لە روانگەی ئەم مێژوونووسەوە روون و شیدەکرێنەوە.

"ئایینگەرایی، غیابی عەقڵانییەت، پەرتەوازەیی، غیابی هزری یەکگرتن، ویستی یەکترکوژی (براکوژی)، بیرنەکردنەوە لە داهاتوو، لە گرنگترین تایبەتمەندییەکانی مرۆڤی کورد و کۆمەڵگەی کوردین"

ئەم وتارە پێیوایە لە روانگەی شەرەفخانی بەدلیسیەوە، ئایینگەرایی، غیابی عەقڵانییەت، پەرتەوازەیی، غیابی هزری یەکگرتن، ویستی یەکترکوژی (براکوژی)، بیرنەکردنەوە لە داهاتوو، گرنگیدان بە  نازناوی ئازایەتی و رێگەنەدان بۆ دامەزراندنی دەسەڵاتی کوردی، لە گرنگترین تایبەتمەندییەکانی مرۆڤی کورد و کۆمەڵگەی کوردین، لەم وتارەدا بە شێوازی گوتاری شیکاری دەخرێنە بەر باس و توێژینه‌وه‌.

 

وشەسەرەکییەکان:
مێژوونووسیی کوردی، شەرەفخان، شەرەفنامە، کۆمەڵگەی کوردی، شیکاریی گوتار.

پێشەکی:
هەزارەی دووەم-لە ساڵژمێری ئیسلامیدا- سەرەتای دەرکەوتنی مێژوونووسیی کوردستان و مێژووی دەسەڵاتە کوردییەکانە. شەرەفنامە یان "مێژووی ماڵە میرانی کوردستان" یەکەمین مێژووی کوردستانە کە لە ساڵی (١٥٩٦/١٠٠٥ )و لە سەر دەستی شەرەفخانی به‌دلیسی(١٦٠٣-١٥٤٣) نووسراوە.

"درێژەکێشانی گوتاری بە گاڵتەجاڕ کردن و پەراوێزخستنی کورد، تێکەڵکردنی رابردووەکەی بە وەهم و ئەفسانە، لە  بەرچاوترین دەرنجامەکانی ئەو غیابەیە کە شەرەفنامە ویستوویەتی بەشێکی پڕبکاتەوە"

هەزار ساڵ ئامادەنەبوون و  دواکەوتن لە رەوتی مێژوونووسیی، شتێک نییە کە بکرێت چاوی لێ بنووقێنین و بە ئاسانی بە سەریدا تێپەڕبین و دواهات و دەرئه‌نجامەکانی روون نەکەینەوە و خوێندنەوەی بۆ نەکەین، درێژەکێشانی گوتاری بە گاڵتەجاڕ کردن و پەراوێزخستنی کورد، تێکەڵکردنی رابردووەکەی بە وەهم و ئەفسانە، پەرەپێدانی هەڵوێستی بێدەنگی بەرامبەر بە مێژووی کورد، کێشەی سا‌غکردنەوە و پەردە هەڵدانەوە لە سەر رابردوو و قەیرانی ناسنامەی ئه‌مڕۆی مرۆڤی کورد و کۆمەڵگەی کوردی، لە  بەرچاوترین دەرنجامەکانی ئەم غیابەیە کە شەرەفنامە ویستوویەتی بەشێکی پڕبکاتەوە.

شەرەفنامە، بەرهەمی سەردەمی دەسەڵاتی سه‌فه‌وییه‌كانه‌ (۱۷۲۲-١٥٠١)و شەرەفخانیش پەروەردەی کۆشکی پاشایی ئەم خانەدانە و بە تایبەت شا ته‌هماسبی سه‌فه‌وییه‌كانه‌ (۱۵۷۶ -۱۵۲۴). 

له‌به‌رئه‌وه‌ دەکرێت بڵێین، گوتاری سەفەویی تا رادەیەکی بەرچاو کاریگەری لە سەر پەروەردە و روانینی شەرەفخان بۆ مێژوو و مێژوونووسیی هەبووە، هەر لەم ئاراستەیەوه‌ دەکرێت بە زمانی شەرەفنامە "کە فارسییە"، ئاماژە بدەین، کە جیا لەوە فارسی لەو سەردەمەدا زمانی باوی نووسین بووە، دەکرێت بڵێین گوتاری زاڵی سەفەویی و پەروەردەی سەفەویی رۆڵی هەبووە لە سەر نووسینی ئەم مێژووە بە زمانی فارسی.

 سەردەمی سەفەویی لە مێژووی ئێراندا بە سەردەمی بایەخدان بە مێژوونووسیی و مێژووسازی و گرینگیدان بە مێژوونووس "جیا لە پرسی ئاستی مێژوونووسیی لەم سەردەمەدا"  ناسراوە، بۆ نموونە لەم سەردەمەدا، واتە نزیکه‌ی (٣٣٠) ساڵ دەسەڵاتی سه‌فه‌وییه‌كان، نزیکی 40 مێژووی گشتی و خانەدانی نووسراونه‌تەوه‌ (ئارام، ١٣٨٦ :١١-٢ )و گرنگتریش هەر ئەم سەردەمە شایەتی نووسین و بەرهەمهێنانی (٣٢) کتێبی مێژوویی، لە شێوازی مێژوونووسیی ناوچەیی و لۆکاڵییه.‌ (سواقب: ١٣٩٢: ٦-٢٤ )
راستە شەرەفخان لە سەرەتای دەسەڵاتی سه‌فه‌وییه‌كان و شا ته‌هماسب (۱۵۷۶-۱۵۲۴) "دووەمین پاشای سه‌فه‌وییه‌كان" ژیاوە، بەس نووسینی ئەو رادەیە لە کتێبی مێژوویی لەو سەردەمەدا پیشاندەری بایەخی مێژوو و مێژوونووسیی و مێژوونووس و هەروەها پیشاندەری ئەوەیە پاشاکانی خانەدانی سه‌فه‌وییه‌كان گرنگییەکی تایبەتیان بە مێژوو و مێژوونووسیی داوە. 

سەبارەت بە ناوه‌ڕۆکی کتێبە مێیژووییەکانی ئەو سەردەمە راوبۆچوونی جیاواز هەن، بۆ نموونە "ئادەمییەت" مێژووناس و مێژوونووسیی هاوچەرخی ئێرانی، لەمبارەیه‌وە دەڵێت:"کۆی ئەو كتێبە مێژووییانەی لە سەرەدمی فەترەت  تا سەردەمی دەسەڵاتی قاجار نووسراون، لە بنه‌ڕه‌تدا ئاوێنەی گەمژەیی و جەهالەتی ئەدەبزانان و مێژوونووسانە......کەمترین نه‌نگی ئەم شێوازە لە مێژوونووسیی، ئیغراق، زیادەبێژی لە رادەبەدەر، ئاڵۆزنووسی و فرەکاوێژی و فەزڵفرۆشی بێ عەقڵانەیە" (ێ‌دمیت،١٣٤٦:-٢٨٤).

رۆژهەڵاتناسێکیش بەرهەمەکانی ئەم سەردەمە وەک "رووداونامەی عەسکەر" و "ئاڵۆز و ماندووکەر" پێناسە دەکات و پێیوایه‌ سەرجەمی ئەو کتێبە مێژوییانەی سەردەمی سه‌فه‌وییه‌كان “خەسار و گەندەڵ”ن ( براوان، ٤٥ : ١٠٢ ).

هەر به‌م ئاراستەیە، “تەباته‌بایی” توێژەری ناسراوی ئێرانی، پێیوایە سەردەمی سه‌فه‌وییه‌كان، کە هاوکات بووە لەگەڵ سەرهەڵدانی فەرهەنگی مۆدێرنیتەی رۆژئاوایی، سەردەمی داڕمانی مێژوویی و ئاوابوونی ئەندێشەیە لە ئێران. له‌به‌رئه‌وه‌ لە دەسەڵاتی سەفه‌وییەكاندا “مێژوونووسیی وەک زۆربەی دەرکەوتنەکانی رۆحی ئێرانی، نوقمی گەمژەیی و بێ ئاوەزی و چەوتی بوون”( گباگبایی،١٣٨٢:٢٨٥ )

" زۆربەی توێژەران لە سەر ئەو بڕوایەن سەردەمی سه‌فه‌وییه‌كان لە بواری ژمارەی سەرچاوە مێژووییەکان، یەکێک لە دەوڵەمەندترین سەردەمەکانی مێژوونووسیی ئێرانە"

 زۆربەی توێژەران لە سەر ئەو بڕوایەن سەردەمی سه‌فه‌وییه‌كان لە بواری ژمارەی سەرچاوە مێژووییەکان، یەکێک لە دەوڵەمەندترین سەردەمەکانی مێژوونووسیی ئێرانە “ئه‌گه‌رچی” بابەتی چییەتی مێژوو و پێناسەی مێژوو، بۆ ئەوان گرنگ نەبووه‌ و هەموو شتێک لە بازنەی باسی سیاسی و عەسکەری دەخولایەوە. (ێ‌رام، ١٣٨٦ : ٩-٢٢٨)

لەم سەردەمەدا سێ شێوازی مێژوونووسیی گشتی، مێژوونووسیی خانەدانی و ناوچەیی باو بووە، لە مێژنووسیی گشتیدا، مێژوونووس بە باسکردن لە سەرەتای مێژووەوە دەسپێدەکات تا رووداوەکانی رۆژگاری خۆی (ێ‌ژند،١٣٨٠ : ٨) و لە شێوازی خانەدانی، تەنیا باس لە خانەدانی دەسەڵاتدار، واتە خانەدانی سه‌فه‌وییه‌كان دەکرێت و لە مێژوونووسیی ناوچەیی، مێژوونووس ئەولەویەت بە رابردووی زێد و ناوچەی خۆی ده‌دات و رەنگە کەمترین سەردەمێک بێت ئەوه‌ندە گرنگی بە مێژووی ناوچەیی درابێت، لەم شێوازە، خوشەویستی زێد، شانازیکردن بە نیشتمان، پەرچەکردار لە ئاست ناوەند، حەزی تاکەکەسی و ویستی دەسەڵاتدارانی ناوچەیی بۆ مانەوەی ناو و ناونیشانیان و دەرس وەرگرتن لە رابردوو، لە هۆکارە سەره‌کییەکانی نووسینی مێژووی ناوچەیین.(وسواقب، ١٣٩٢: ٢٦).
“رۆزنتال” پێیوایه‌ به‌ درێژایی مێژووی ئیسلام ئەم چەشنە مێژوونووسیینە باو بووه‌، لە بەر ئەوەی بەردەوام نووسەران په‌یوه‌ندییان لە گەڵ زێد و ناوچەکەیان هەبووه‌ و لەم رێگەیه‌وە هەست و سۆزی خۆیان لە ئاست زێد و ناوچەكه‌یان دەربڕیوە. (روزنتال، ١٣٦٦ : ١٧٢)

"بە گشتی مێژوونووسیی سەردەمی سه‌فه‌وییه‌كان، لە بنه‌ڕه‌تدا تەنیا رووداونووسی و درێژەی هەمان ڕێچكه‌ی مێژوونووسیی ئیسلامی- ئێرانییە"

بە گشتی مێژوونووسیی سەردەمی سه‌فه‌وییه‌كان لە بنه‌ڕه‌تدا  تەنیا رووداونووسی و درێژەی هەمان ڕێچكه‌ی مێژوونووسیی ئیسلامی- ئێرانییە، کە گرنگی بە گێڕانه‌وه‌ و نووسینەوەی رووداو لەسەر بنەمای رووداوی سیاسی و عه‌سكه‌ری و بنەماڵەیی دەدرێت، بە واتایەکی تر مێژووی ئەم سەردەمە مێژووی سیاسی و عەسکەرییە و جێگەیەک بۆ مێژووی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی نییە، هەروەها بوونناسی  مێژوونووسانی سه‌فه‌وییه‌كان، درێژەی هەمان بوونناسی تەقدیرخوازانە  و مه‌وعودگەرانە  و بلیمەتخوازانەیە ، له‌وه‌ گرنگتر، فەلسەفەی مێژوو لە سەر بنەمای فەلسەفەی ئیلاهیاتی  و مەشیئەتگەرانەیە (ویستی خودایی). (ێ‌رام، ١٣٨٦ : ١٦) 

بەم پێیه‌، دەکرێت بڵێین گوتاری مێژوونووسیی سەردەمی سه‌فه‌وییه‌كان و رەوتی مێژوونووسیی ئێرانی-ئیسلامیی، لەسەر شێوازی مێژوونووسیی شەرەفخان بە هەندێ جیاوازییەوە، کاریگەری بەرچاویان هەبووە. 

ئەم وتارە هەوڵدەدات پێش ئەوەی بپه‌رژێتە سەر بابەتی سەرەکی وتارەکە، واتە باسکردن لە تایبەتمەندییەکانی مرۆڤی کورد و کۆمەڵەگەی کوردی لە نیگای شەرەفخانی مێژوونووسەوە، پاش ئاماژەدان بە پێشینەی توێژینەوە، روانگەی شەرەفخان سەبارەت بە مێژوو و مێژوونووسیی و هەروەها رەوشتی مێژوونووسیی شەرەفخان، بخاتە بەر باس و توێژینەوە.

 

١)پێشینەی توێژینه‌وه‌:
شەرەفنامە لە ئێراندا وەک مێژووییەکی ناوچەیی و سەرچاوەیەکی سەرەکی کوردناسی پێناسەی کراوە و لە ناو کوردیشدا وەک سەرەتای مێژوونووسیی کوردی ناسراوە، لەم رووەوە چاوەڕوان دەکرێت توێژینەوەی شیاو  و بەرچاو لە هەردوولا کرابێت، به‌ڵام تا ئەو جێگەیەی توێژەر بە دوایدا رۆشتووە، جگە لە چەند ئاماژەیه‌كی کورت و یەک توێژینەوەی تایبەت، نووسینێکی بەرچاو لەسەر ئەم بەرهەمە نەنووسراوە، لێرەدا لە دووبەشدا ئاماژە بەو بەرهەمانە دەکرێت كه‌ سەبارەت به‌ مێژوونووسیی شەرەفخان نووسراون.

١-١) یەکەم: بە زمانی فارسی: بە زمانی فارسی دوو کتێبی تایبەت سەبارەت بە ناساندن و توێژینه‌وه‌ی مێژوویی سەردەمی سه‌فه‌وییه‌كان نووسراون ، به‌ڵام کەمترین ئاماژەشیان بە شەرەفنامە نەکردووە.

لە بەشی وتار، تەنیا یەک وتاری فارسی تایبەت بە شەرەفنامە نووسراوە. کەیوان شافیعی، مامۆستای کوردی تایبه‌ت به‌ مێژوو له‌ زانکۆی ئازادی سنە بە ناوی “رادەی دەنگدانەوەی کۆمەڵایەتی، ئابووری و مەزهەبی کوردستان لە شەرەفنامەدا” بە شێوازێکی خێرا ئاماژەی بە هەندێ هێمای کۆمەڵایەتی و ئابووری و ئایینی شەرەفنامە داوە و شەرەفنامەی وەک بەشێک لە رەوتی مێژوونووسیی كلاسیكی پێناسە کردووە.

جگە لەم وتارە سەرەڕای هەندێك وتاری بەرچاو کە سەبارەت بە رەوت و ئه‌ندێشه‌ی مێژوونووسیی سەردەمی سه‌فه‌وییه‌كان بە زمانی فارسی نووسراون، تەنیا دوو کەس ئاماژەیان بە شەرەفنامە کردووە. “جەهانبەخشی سەواقب” لە وتارێکدا بە ناونیشانی “خوێندنەوەی پێگە و توخمەکانی مێژوونووسیی ناوچەیی سەردەمی سه‌فه‌وییه‌كان”، شەرەفنامەی وەک “توێژینەوەیەکی عەشرەتی” پێناسە کردووە، “عەباس قیداری قەدیمی”ش لە وتارێکدا بە ناونیشانی “مێژوونووسیی ناوچەیی و سەرهەڵدانی یەکەم مێژوونووسی ژنی ئێرانی” کە سەبارەت بە “مەستوورەی ئەرده‌ڵانە”، هەندێك ئاماژەی بە شەرەفخان “وەک یەکەم مێژوونووسی کورد” کردووە و پێیوایه‌ شەرەفنامە لە شێوازی مێژوونووسیی كلاسیكی نەترازاوه‌، بەم بۆنەیه‌وە لە دۆزینەوەی په‌یوه‌ندی عیللەت و مەعلوولی رووداوەکان بەتاڵە.

" تا ئێستا توێژینەوەیەکی تایبەت بە شێوازی مێژوونووسیی و هەروەها بابەتی کورد و کۆمەڵگەی کوردی لە نیگای شەرەفخان و بە گشتی پێگەی مێژوونووسیی شەرەفخان نەنووسراوە"

١-٢)بە زمانی کوردی: سەرەڕای ئەوەی یەکەم مێژووی کوردستانە، بە واتایەکی تر، سەرەتای نووسینی مێژووی کوردستانه‌، به‌ڵام وادیارە تا ئێستا توێژینەوەیەکی تایبەت بە شێوازی مێژوونووسیی و هەروەها بابەتی کورد و کۆمەڵگەی کوردی لە نیگای شەرەفخان و بە گشتی پێگەی مێژوونووسیی شەرەفخان نەنووسراوە، جگە لە هەندێك روونکردنەوە لە سەر ژیانی شەرەفخان لە دوو کتێبی ئەنوەر سوڵتانی بە ناوەکانی “دووژەیلی شەرەفنامە بتیلسی” و “دەستنووسی شەرەفنامەی بەتلیسی لە کتێبخانەکانی جیهان”، هەروەها کتێبێکی عه‌بدولره‌قیب یوسف، بە ناوی “تابلۆکانی شەرەفنامە”، کارێکی تایبەت لە سەر شەرەفخان نەکراوە، رەنگە بڵێین هێشتا پێشەکییەکەی مامۆستا هەژار لە وەرگێڕانی شەرەفنامە، تەنیا کارێک بێت كه‌ بە زمانی کوردی لە سەر شەرەفنامە کرابێت. کەواتە دەکرێت بڵێین ئەم وتارەی بەردەستت یەکەم کاری تایبەتە کە سەبارەت بە رەوشت و روانگەی شەرەفخان و هەروەها کورد و کۆمەڵگەی کوردی لە نیگای شەرەفخانەوە نووسراوە.

 

٢)ژیانی شەرەفخان و دەستپێکردنی کاری مێژوونووسیی:

"شەرەفخان کوڕی شەمسەدین خانی میری بەدلیسە، باو و باپیرانی لە میرانی عەشرەتی ڕۆژەکی و یەکێک لە بەناوبانگترین بنەماڵە دەسەڵاتداره‌کانی کوردستان بوون"

شەرەفخان کوڕی شەمسەدین خانی میری بەدلیسە، باو و باپیرانی لە میرانی عەشرەتی ڕۆژەکی و یەکێک لە بەناوبانگترین بنەماڵە دەسەڵاتداره‌کانی کوردستان بوون.

باپیری شەرەفخان میر ئەشەرەف بوو، کە لە شەڕێکدا لە بەر خیانەتی ئەمیر بەگی فەرماندە ( شەره‌فخان،١٣٧٧: ٤٣٢) لەسەر دەستی سوپای ئولامە سوڵتان حاکمی ئازەربایجان کوژرا. (شەره‌فخان،١٣٧٧ : ٤٣٨) 

هۆزی ڕۆژەکی، پاش کوژرانی میر ئەشرەف، شەمسەدینی کوڕیان وەک جێگری باوکی دیاریکرد، گەرچی سەرەتا توانی تا رادەیەک متمانەی ئیستانبوڵ بە دەست بهێنێت، به‌ڵام پیلانی بەردەوامی ئولامە سوڵتانی برای شا ته‌هماسب، کە پەنای هێنابووە ئیستانبوڵ و رقی لە شەمسەدین هەڵگرتبوو و چاوی بڕیبووە بەدلیس، بە ناچاری وازی لە دەسەڵاتی بەدلیس هێنا و رووی لە دەسەڵاتی سه‌فه‌وییه‌كان کرد. 

شا ته‌هماسب بە گەرمی پێشوازی  لێکرد و کردی بە هاوڕێی نزیكی، بە واتایەکی تر نەدیمی خۆی و پلەی خان و داهاتی چەندین ناوچەی ئێرانی وەک شارەکانی “سەراب، مەراغە و دەماوەند”ی پێبەخشی، پاش چەندین ساڵ خزمەتی شا ته‌هماسب، بە هۆی زێدەڕەوی لە کێشانی مادە هۆشبەرەکان وازی لە هەموو شتێک هێنا، تەنانەت پاش گرتنه‌ ده‌ستی ده‌سه‌ڵات له‌لایه‌ن شا ئیسماعیلی دووەم و بانگهێشتکردنی ئەمیر شەمسەدین بۆ قەزوین، وەک پایتەختی دەسەڵاتی سه‌فه‌وییه‌كان، بەهۆی ئەوەی میزاجی تەواو تێکچوو بوو نەیتوانی بڕیاری خزمەت بدات و لە قەزوین مایەوە تا کۆچی دوایی کرد و دوو کوڕی بە ناوەکانی خەڵەف و شەرەف لێ بەجێما. (شەرەفخان،١٣٧٧: ٦-٤٤٣)

" شه‌ره‌فخان، لە ساڵی(١٥٤٣) لە “کەرەروود”ی سەر بە شاری “قوم” لە دایکبووه‌، لە منداڵییەوە بۆ پەروردەکردن به‌ بنەماڵەی “قازییەکانی کەرەروود” سپێردراوە"

“شەرەف”، واتە نووسەری شەرەفنامە، لە ساڵی(١٥٤٣) لە “کەرەروود”ی سەر بە شاری “قوم” لە دایکبووه‌، لە منداڵییەوە بۆ پەروردەکردن به‌ بنەماڵەی “قازییەکانی کەرەروود” سپێردراوە، کە خانەدانێکی خوێنەوار بوون.

نه‌ریتی شا ته‌هماسب به‌جۆرێك بوو، منداڵان و مێردمنداڵانی بنەماڵە میرەکانی نزیکی خۆی ڕاسپاردەی مامۆستایانی بەتوانا دەکرد بۆ پەروەدەكردن و ڕاهێنانیان. شەرەفخان پاش ماوەیەکی کورت سەرنجی شا ته‌هماسبی بۆ خۆی راکێشا و لە تەمەنی (٩) ساڵاندا مۆڵه‌تی ئاماده‌بوونی لە کۆشکی شاهانه‌دا پێ به‌خشرا و بۆ ماوەی سێ ساڵ لەوێ مایەوە (هەمان:٤٤٩).

بەپێی نه‌ریتی ئەو سەردەمە، بوونی سەرۆکهۆز زۆر گرنگ بوو، له‌به‌رئه‌وه‌ی هۆزی ڕۆژەکی بێ سەرۆک مابوونەوە، داوایان لە شا ته‌هماسب کرد ئەمیر شەرەف وەک سەرۆکی هۆزه‌كه‌یان دیاری بکات و بینێرێتەوە لای خزمانی.

"شا ته‌هماسب، جیا لەوەی ئەو داوایەی قبوڵ کرد، شەرەفخانی وەک میری “سالیان” و “مەحمود ئاباد” و ناوچەی “شیروان” دیاریکرد"

شا ته‌هماسب، جیا لەوەی ئەو داوایەی قبوڵ کرد، شەرەفخانی وەک میری “سالیان” و “مەحمود ئاباد” و ناوچەی “شیروان” دیاریکرد. (هەمان:٤٥٠)

پاش سێ ساڵ مانەوە لە شیروان، رووی کردە شاری “هەمەدان”، وەک بنکەی هۆزی ڕۆژەکی و پاش سێ ساڵ مانەوە لە هەمەدان بە بۆنەی مەسەلەی شۆڕشی “خان ئەحمەد خانی گەیلانی” فه‌رمانی روبەڕوبوونەوەی لەگەڵ خان ئەحمەد پێدەسپێدرێت. لە “گەیلان”، پاش دامرکانی شۆڕشی خان ئەحمەد خان، بۆ ماوەی حه‌وت ساڵ دەمێنێتەوە و لەبەر خراپی کەشوهەوای ناوچەی گەیلان، داوا لە شا ته‌هماسب دەکات بیگوازێتەوە، لەم کاتەدا بەهۆی پیلانی قزلباشەکانەوە شا دڵی لێ پیس دەکات و رەوانەی شیروانی دەکاتەوە.(هەمان:٤٥٢-٤٥٣)

پاش هەشت مانگ مانەوە لەسەر بانگهێشتی شا ئیسماعیلی دووەم، کە پاش مەرگی شا ته‌هماسب ببووە پاشا، گه‌ڕایه‌وه‌ قەزوینی پایته‌خت، لە سەر دەستی شای نوێ کرایه‌ میری هەموو کوردان، واتە ئەمیروئومەرای کورد (هەمان:٤٥٥)، ئەرکی ئەوە بوو بەردەوام لە خزمەت شادا بێت و سەبارەت بە کاروباری کوردان راوێژ بداتە شا.. بەڵام پاش ماوەیەکی کورت بە تاوانی پیلانگێڕی دژی شا دوورخرایەوە بۆ “نەخجوان” و بووە میری ئەوێ...

پاش ساڵ و نیوێك لە نەخجوان لە رێی خوسرەو پاشا فه‌رمانڕه‌وای وان ئاگادارکرایەوە كه‌ سوڵتان موراد ئامادەیە پێگەی باوباپیرانی، واتە میری بەدلیسی پێ بداتەوە، له‌به‌رئه‌وه‌ لە تەمموزی ( ١٥٧٨ ) لەگەڵ هۆزی ڕۆژەکی خۆیان گەیاندە ناوچەی “وان” و وەک میری بەدلیس دیاریکرا و تا ساڵی ( ١٥٩٧) وەک میری ئەو ناوچەیە مایەوە. پاش ئه‌و ماوەیه‌ هەستی بە ماندووبوون کرد و دەسەڵاتی راسپاردەی کوڕەکەی، واتە شەمسەدین، کرد و لە ساڵی(160٤-١٦٠٣)، واتە پاش حەوت ساڵ دووری لە دەسەڵات، کۆچی دوایی کرد. (یوسف، ٢٠٠٥: ٢٧ )
٢-١)نووسینی شەرەفنامە:
شەرەفخان ئەو کاتەی لەلای بنەماڵەی قازییەکانی کەرەروود بوو، فێری وانەی ئایینی و نیگارکێشی بوو (شەرەفخان،١٣٧٧: ٥٠-٤٤٩) و دواتر بە وتەی خۆی جار جار خەریکی خوێندنەوەی کتێبی مێژوویی دەبێت و “رەوزەتەسەفای میرخاند” لە ریزی ئەو کتێبانەیە کە وەک سەرچاوە و هاندەر دەبێت بۆ بیرکردنەوە لە مێژوونووسیی. (شەرەفخان،١٣٧٧: ٦-٥)

"شەرەفخان لە سەر چەند بنه‌مایه‌ك وازی لە دەسەڵات هێنا بۆ ئەوەی مێژووەکەی بنووسێت، سودمەندیی مێژوو، پەراوێزخستنی مێژووی کورد و کوردستان لەلایه‌ن مێژوونووسانەوە"

شەرەفخان لە سەر چەند بنه‌مایه‌ك وازی لە دەسەڵات هێنا بۆ ئەوەی مێژووەکەی بنووسێت، سودمەندیی مێژوو، پەراوێزخستنی مێژووی کورد و کوردستان لەلایه‌ن مێژوونووسانەوە ، پێویستی کۆکردنەوەی باس و خواسی گەورەپیاوان و ناوداران و سەردارانی کورد و کوردستان، گرنگتر لە هەمووی رزگارکردنی ناوبانگی خانەدانە دەسەڵاتدارە گەورەکانی کوردستان لە فەوتان و فەرامۆشكردن، لە ریزی گرنگترین هۆکارەکانی دەستپێکردنی مێژوونووسیی بووە لەلایه‌ن شەرەفخانەوە.(شەرەفخان،١٣٧٧: ٨-٥)

“هەموو نیاز و ئاواتیشم هەر ئەمەیە کە خانەدانە گەورەکانی کوردستان ناویان بمێنێ و لە ناونەچن”

کەواتە كاری له‌ پێشینه‌ی بۆ نووسینی شەرەفنامە، زیندووکردنەوەی مێژووی بنەماڵەی دەسەڵاتدارەکانی کوردستان بووە و ئامانجی سەرەکی نووسینی مێژوو لای شەرەفخان، بە ئەبەدیکردنی ناونیشانی ئەو بنەماڵانە بووە. “هەموو نیاز و ئاواتیشم هەر ئەمەیە کە خانەدانە گەورەکانی کوردستان ناویان بمێنێ و لە ناونەچن”.(بدلیسی،٢٠٠٦: ١٣-١٤ )

 

٢-٢)روانگە و رەوشتی شەرەفخان سەبارەت بە مێژوو:
مەبەست لە روانگە ، چۆنیەتی روانینی مێژوونووسە سەبارەت بە هۆکار و کاریگەری رووداوەکان و رۆڵی دەسەڵاتی خودا و سوڵتان و میر لە روودانی رووداوەکان، مەبەست لە رەوشتیش ئەوەیە مێژوونووس بە پێی کام رەوشتی خاوەن سامان، دەست بە وەسف و شیكردنه‌وه‌ دەکات، به‌ واتایه‌كی تر، نەزم و مه‌نتیقی زاڵ لەسەر په‌یوه‌ندی نێوان دیاردە مێژووییەکان بەلای مێژوونووسەوە چین و کامانه‌ن؟ (حسن زادە، ١٣٨٨: ٨٢)

لە روانگەی شەرەفخانەوە، مێژوو ئەو زانستەیە کە بابەتی سەرەکی “نەسی ئایەتەکان” و “هەقیقەتی ریوایەتەکانە”.(شەرەفنامە،١٣٧٧: ٥)

"شەرەفخان پێیوایه‌ مێژوو وەک “هونەرێکی شەریف"  ئەوه‌ندە دەستکەوتی زۆرە کە ناکرێت بە ساکاری باسیان بکرێت"

شەرەفخان پێیوایه‌ مێژوو وەک “هونەرێکی شەریف"  ئەوه‌ندە دەستکەوتی زۆرە کە ناکرێت بە ساکاری باسیان بکرێت، به‌ڵام پێیوایه‌ ئەو 10 سوودەی کە "خاند میر" لە مێژووی "رەوزەتەسەفا" باسی کردوون 10 سوودی سەرەکین و شەرەفخانیش لە زمانی خاند میرەوە دەڵێت، مێژوو ئەم 10 سوودەی هەیە: "یەکەم مەعریفەیە بۆ مرۆڤ، دووەم: چێژبەخشە و شادمانی هێنەرە، سێهەم: سەرەڕای سوودی زۆر، خێرا دەستدەکەوێت و زەحمەتی نییە. چوارەم: بە بۆنەی ئەوەی کە ئاگاداری گێڕانەوەی زۆر دەبیت، بە ئاسانی هەق لە ناهەق جیا دەکەیتەوە. پێنجەم: دەبیتە خاوەن ئەزموون و ئاوەزداران گوتوویانە بوونی ئەزموون فەزیلەتە و ئەزموونیان وەک بەشێک لە "عقووڵی عەشرە" پێناسە کردووە. شەش: مێژووزان لە کاتی رووداوه‌كاندا پێویستی بە راوێژ نییە. حەوتەم: دەروونی دەسەڵاتداران لە کاتی کارەساتی روخێنه‌ردا بە بۆنەی شارەزایی لە مێژوو ئارامن، هەشتەم: مێژووزانیی دەبێتە هۆی فرەیی عەقڵ و گەشەسەندنی فەزڵ و دروستیی بریار. نۆهەم: مێژووزانیی دەبێتە هۆی گەیشتن بە قۆناغی سەبر و پشوو درێژی، دەهەم: دەسەڵاتداران دەسەڵاتی باڵادەستی خودا دەهێننەوە بیری خۆیان و ئیتر تووشی له‌خۆبایی بوون نابن و لە مەینەتیدا ناڕەحەت نابن، هەر بەم بۆنەیەوە لە کەلامی موعجیزەدا هاتووە: بە راستی لە داستانەکانی، پەند و موچیاری (ئامۆژگاری) هەبوو بۆ خاوەن دڵان" (شەرەفخان،١٣٧٧: ٦-٥)

کەواتە لای شەرەفخان مێژوو "هونەرێکی شەریف" و پیرۆزە و دەبێتە مایەی مەعریفە، شادمانی، ئاوەزمەندی (ده‌رككردن)، پشوودرێژی، ،موچیاری (ئامۆژگاری)، هێمنی، ترس لە باڵادەست بۆ ستەم نەکردن و وانە وەرگرتن لە رابردوو.

مێژوو لای شەرەفخان واتە ئەو هونەرە شەریفە بار و مانای ئایینی هەیە و پیشاندەری ویست و ئیرادەی خودایە، "ئەوانەی بە دەسەڵات گەیشتوون بە ویستی خودا بووە" (هەمان: ٣) و پێیوایه‌ هەر ئەو شتەی رووئەدات بە ویست و فه‌رمان و تەقدیری خودایە و تەنانەت گەیشتن بە پلە و پایە، بە واتایەکی تر سەروەری میر و پاشاکان بەرهەمی بەخشین و لوتفی خوداییە، "یەزدان بەپێی لێهاتوویی پلەی پاشایەتی و میری دیاریکردووە" (شەرەفخان،١٣٧٧: ٢) و هەر به‌م پێیه‌ لە باسی پەنابردنی "موغیسی کوڕی عومەر" بۆ سوڵتانی میسر و پاش کوشتنی بە نهێنی لەلایه‌ن سوڵتانەوە دەنووسێت، "پاش نەجم، ئیتر منداڵان و نەوەکانی نەبوونە خاوەن دەسەڵات. دەستی چارەنووس و تەقدیری مالک الملک علی الاگاق عڤم شانە بە دەسەڵاتی ئەو حکومەتە کۆتاییهات و خودا ئەو شتەی بیەوێت جێبەجێی دەکات. (شەرەفخان،١٣٧٧: ٨٢)

 کەواتە روانگەی شەرەفخان سەبارەت بە پێشچوونی مێژوو، مەشیئەتگەرایانە و تەقدیرخوازانەیە، واتە لە روانگەی شەرەفخانەوە هەموو شتێک بە ویست و حەز و مەشیئه‌تی خودا دەجوڵێت. به‌پێی ئه‌م بنه‌مایه‌، فەلسەفەی مێژووی شەرەفخان لەسەر بنەمای ئیلاهیاتی مێژوویی، واتە لە سەر "ئەساسی بەدیهاتنی وەعدی خوایی و رزگاری" دامەزراوە (لوویت، ١٣٩٦ :بیست و دو).

بۆ نموونە سەرەڕای بەکارهێنانی هەندێك بۆچوونی عەقڵانی و واقیعخوازانە لە پێشەکی شەرەفنامە، لەو بۆچوونی مەشیئەتخوازانە بە دەگمەن دووری دەگرێت، بۆ نموونە لە باسی رەگەز و رەچەڵەکی کورد دووبارە پەنا دەباتەوە بەر ئەم روانگە و گوتارە و لەم بارەیه‌وە دەنووسێت: "بە وتەی هەندێ لە زانایان کورد لە تایفەی ئەجنەیە.کشف اللە عنهم الغگا" (شەرەفخان،١٣٧٧: ٣) هەر به‌م پێیه‌ دەڵێت: "بە رەوایەتی هەندێ لە مێژوونووسان دێو لەگەڵ ئینسان ئیزدواجی کرد و تایفەی کوردی لێ دروست بوو العلم عنداللە علی کل تقدیر". (شەرەفخان،١٣٧٧: ٣)

"بەگشتی مێژوو لە روانگەی شەرەفخانەوە واتە ئەو رەوتە هێڵییەی کە بە ویستی خودا (مەشیئەتی ئیلاهی) و لەسەر بنه‌مای په‌یمانی خودایی دەچێتە پێشەوە و هەر شتێک رووبدات بە ویستی خودایە"

بەگشتی مێژوو لە روانگەی شەرەفخانەوە واتە ئەو رەوتە هێڵییەی کە بە ویستی خودا (مەشیئەتی ئیلاهی) و لەسەر بنه‌مای په‌یمانی خودایی دەچێتە پێشەوە و هەر شتێک رووبدات بە ویستی خودایە، تەنانەت ئەوانەی خاوەن دەسەڵات و تاجی پاشایین بە ویستی خودا بووە و مێژوو شتێک نییە جگە لە ئیرادە و ویستی خودا و سه‌رچاوه‌ی مرۆیی خاوەنرۆڵ و دەسەڵات نییە، له‌به‌رئه‌وه‌ لای شەرەفخان، مێژوو لە سەر بنەمای په‌یمانی خودایی دەچێتە پێشەوە و مێژوو وەک چەمکێکی ئیلاهیی پێناسە دەکرێت.

٢-٣)رەوشتی مێژوونووسیی شەرەفخان:
ئەم كتێبە دووبەشە، بەشی یەکەم سەبارەت بە مێژووی کورد و ماڵە میرانی کوردە و خودی ئەم بەشەش لە یەک سەروتار و چوار بەش بە ناوی "سەحێفە" پێکدێت. لە هەر سەحێفەیەک باس لە بەشێک لە دەسەڵاتدارانی کورد دەکات، بۆ نمونه‌، سەحێفەی یەکەم تایبەتە بەو "دەسەڵاتدارانەی وا ئاڵای سەربەخۆییان بەرزکردووەتەوە و مێژوونووسان وەک پادشا و دەسەڵاتدارانی سەربەخۆ ناویان بردوون" و پێنچ بەشە، فەرمانڕەوایانی دیاربەکر و جزیرە، فەرمانڕەوایانی دینەوەر و شارەزوور (حەسنەوییە)، فەرمانڕەوایانی لوڕی گەورە (فەزلەوییە)و فەرمانڕەوایانی لوڕی بچووک، پادشاکانی میسر و شام (بنەماڵەی ئەیوبییەکان)، بەشی دووەمی کتێبەکە بە ناوی "خاتەمە" و تەرخانکراوە بۆ مێژووی پاشاکانی عوسمانی و ئێران و توران.

سەرچاوەی شەرەفخان جیا لە هەندێك کتێبی مێژوویی، وەک ئەوەی خۆی ئاماژەی پێداون و بە وتەی خۆی "مێژووی عەجه‌مان"، قسەی پیرەپیاوانی راستبێژ، بیستن و بینیی خۆی، گرنگترین سەڕچاوەکانی مێژوونووس بوون.(شەرەفخان،١٣٧٧: ٨)، بۆ نمونە لە کاتی باسکردن لە بنەماڵەی ئەردەڵان دەنووسێت: "بە تەواتر گەیشتووە و هەندێکیش خۆم بینیومە" (شەرەفخان،١٣٧٧: ٨٣)، واتە لە مێژوونووسیی و بە واتایەکی تر گێڕانەوەی رووداوەکان پەشت بە "تەواتر"، کە چەمکێکی ئاینییە و لە فه‌رمووده‌دا باسی دەکرێت، دەبه‌ستێت.

"لای نووسەر راستنەبووەوە و لە کەسێکی خاوەن متمانە شتێکم نەبیست کە جێگەی متمانە و رەزامەندی بێت، له‌به‌رئه‌وه‌ بە ناچاری و تەساموحەوە وازم لێهێنا"

هەروەها لە کاتی باسکردن لە منداڵانی "کڵۆڵ" میری ئەردەڵان دەنووسێت: "لای نووسەر راستنەبووەوە و لە کەسێکی خاوەن متمانە شتێکم نەبیست کە جێگەی متمانە و رەزامەندی بێت، له‌به‌رئه‌وه‌ بە ناچاری و تەساموحەوە وازم لێهێنا" (شەرەفخان،١٣٧٧: ٨٣)، واتە جیا لە سەرچاوه‌ی نووسین "کتێبە مێژووییەکان"، بۆ نووسینی رووداوەکان پشت بە "تەواتر" و رەوایەتی کەسانی خاوەن متمانە و بینینی خۆی دەبه‌ستێت.

بەم وەسفە دەکرێت بڵێین رەوشتی ئەم درێژەی رەوشتی مێژوونووسانی كلاسیكه‌، به‌ واتایەکی تر، نووسینەوەی رووداوی سیاسی و عەسکەرییە، تەنیا جیاوازی شەرەفخان لەو ڕێچكه‌یه‌ی پێشوو دوو شتن، یەکەم: لە باسی بەدلیس جیاواز لە ناوچەکانی دیکە وەک زێدی خۆی هەندێك ئاماژەی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و ئایینیش باس دەکات، بە واتایەکی تر هەندێك ورده‌کاریی سەیر باس دەکات (شەرەفخان،١٣٧٧: ٣٦٠-٣٣٤)، کە رەنگە بکرێت بڵێین زۆر دەگەمەنە. دووەم: باسی کورد و کۆمەڵگەی کوردییه‌ لە پێشەکی شەرەفنامەدا.

"دەکرێت بڵێین پێشەکی شەرەفنامە خوێندنەوەیەکی شەرەفخانە بۆ مێژووی کورد و کۆمەڵگەی کوردی"

لەم روەوە دەکرێت بڵێین رەوشت و روانگەی مێژوونووسیی شەرەفخان  تا رادەیەک جیاوازه‌ لە مێژوونووسانی پێشووی، تەنانەت مێژوونووسیی خودی شەرەفنامەش. پێویستی بە ئاماژەیە، پێشەکی شەرەفنامە پاش خودی شەرەفنامە نووسراوە، بە واتایەکی تر دەکرێت بڵێین پێشەکی شەرەفنامە خوێندنەوەیەکی شەرەفخانە بۆ مێژووی کورد و کۆمەڵگەی کوردی.

شەرەفخان لە پێشەکی شەرەفنامەدا بە روانگەیەکی ره‌خنەگرانەوه‌ تەنانەت فەرهەنگی پرسی کورد دەخاتە بەر باس و هەندێك جار ئیتر لەو روانگە مەشیئەت خوازانە دەرباز دەبێت، ئەمە تەواو پێچەوانەی روانگە و رەوشتی مێژوونووسیی كلاسیكی و تەنانەت ناوەڕۆکی خودی شەرەفنامەیە.

بە گشتی دەکرێت بڵێین ئەو پێشەکییە، وەک بەشێک لە شەرەفنامە، راستە پاش کۆتایی شەرەفنامە نووسراوە، به‌ڵام وەک بەشێک لە شەرەفنامە دابڕانە لەو نەریتە مێژووییەی کە تەنها باسی سیاسی و عەسکەری دەکرێت و ئەولەویەت بە بنەماڵە دەسەڵاتدارەکان دەدات و هەموو شتێک وەک ویست و مەشیئەتی خودایی ده‌رده‌بڕێت و پێناسە دەکات. لەم پێشەکییەدا گرنگی بە مێژووی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی دەدرێت، ئیتر هەندێك جار لە بازنەی ئیلاهیاتی مێژوویی و مەشیئەت گه‌رایی دەربازدەبێت و فاکتەر و سه‌رچاوه‌ی مرۆیی وەک هۆکار پێناسە و تەماشا دەکرێت.

بەم پێیه،‌ ئەم پێشەکییە جیا لەوەی دەکرێت وەک دەستپێکێك بۆ ره‌خنەگرتنی خۆماڵی و ناوه‌کی کۆمەڵگەی کوردی و ئینسانی کورد پێناسە بکرێت، تەنانەت بەراورد به‌ مێژوونووسانی هاوچەرخ و پێش خۆی، خودی شەرەفنامەش "ئه‌گەر بکرێت ئەم پێشەکییە جیا لە خودی شەرەفنامە پێناسە و تەماشا بکرێت" دابڕانێکە لەو ڕێچكه‌ باوە کە سه‌رچاوه‌ی مرۆیی و توێژینه‌وه‌ و هۆکاری عەقڵانی کەمترین رۆڵ و پێگەیان هەبوو و هەموو شتێک لە سەر بنەمای مەشیئەت و تەقدیر و تەواتر و متمانە و بینین دانرابوو ، خاڵی گرنگتر ئەوەیه‌ ئەو ڕێچكه‌یه‌ و مێژوونووسه‌كانی خاوەنی رەوشتی تایبەت و زانستی نەبوون، چونکە رەوشت ئه‌ندێشه‌ی نوێی پێویستە و لەو ڕێچكه‌ پێشووە کە پێشچوونی رەوتی مێژوو وەک ویستی خودا تەعبیر دەکات شوێنێک بۆ ئەندیشەی نوێ و دژەباو نەبوو. 

٣)کورد لە نیگای شەرەفخانەوە: 

"کورد لە روانگەی شەرەفخانەوە بریتییە لەو هۆزانەی کە شێوەی ئاخافتن و هێندێک ئاکار و داب و دەستوور و هەڵسوکەوتیان لێک جیاوازە"

کورد لە روانگەی شەرەفخانەوە بریتییە لەو هۆزانەی کە "شێوەی ئاخافتن و هێندێک ئاکار و داب و دەستوور و هەڵسوکەوتیان لێک جیاوازە" و چوار بەشن: "یەکەم: کرمانج،دووهەم: لوڕ، سێهەم: کەڵهوڕ و چوارەم: گۆران".(بدلیسی،٢٠٠٦ : ٢١ )
بە واتایەکی تر، کورد واتە ئەو چوار هۆزەی کە لە مێژە لە وڵاتێک بە ناوی کوردستان دەژین و سنووری "لەسەر لێواری دەریای هورمزەوە - کە لەسەر کەناری دەریای هیندی هەڵکەوتووە- دەستپێدەکات و لەوێوە بە هێڵێكی ڕاست دەکشێ و دێت تا لە مەڵبەندی مەلاتیە و مەرعش دەبرێتەوە. وڵاتی فارس و عێراقی عەجەم و ئازەربایجان و ئەرمەنستانی گەورە، دەکەونە لای باکوری ئەو هێڵه‌وه‌، عێراقی عه‌رەب و موسڵ و دیاربەکر دەبنە باشوری ئەو سنوورە. سەرەڕای ئەوەش زۆر و زەوەند بە هۆز و تیرەکانی کورد لەو پەڕی مەڵبەندی ڕۆژهەڵاتەوە دایانگرتووە و تێیدا بڵاوبوونەتەوە و ئەو سەریان گەیشتووەتە ئەوپەڕی مەڵبەندی خۆرنشین" (بدلیسی،٢٠٠٦ : ٢-٢١) 

لای شەرەفخان کورد چوار تایه‌فەی سەرەکییە کە لە باری زمانی و دابونەریت و هەڵسوکەوتەوە هەندێك جیاوازییان هەیە، ئەمانە لە وڵاتێکی پان و بەرین بە ناوی کوردستان نیشتەجێن و رەگەز و رەچەڵەکیان دیارنییە و بەس خودا شارەزای سەرەکی رەگەز و رەچەڵەکی کوردە (شەرەفخان،١٣٧٧: ٣) ، ئەو مرۆڤانەی بە ناوی کورد و لە وڵاتی کوردستان دەژین و کۆمەڵگەی کوردی پێکده‌هێنن، لە ڕوانگەی شەرەفخانەوە هەڵگری ئەم تایبەتمەندیانەن کە لێرەدا ئاماژەیان پێدەدەین.

 ٣-١)کۆمەڵگەی کوردی کۆمەڵگەیەکی دینی و مەزهەبییە:
شەرەفخان پێیوایه‌ کۆمەڵگەی کوردی کۆمەڵگەیەکی دینی و مه‌زهه‌بییه‌ و لەسەر بەرێوەبردنی کاروباری ئایینی زۆر سوورن و لە خزمەتی ئایین و پیاوانی ئایینی و مەلاکان هەمیشە ئامادە و لارەملن.

"زۆربەی کوردەکان سوننی مەزهەبن و لە سەر مه‌زهه‌بی ئیمامی شافعی دەڕۆن و لەسەر بەجێهێنانی رێوشوێنی خۆیان زۆر سوورن"

"زۆربەی کوردەکان سوننی مەزهەبن و لە سەر مه‌زهه‌بی ئیمامی شافعی دەڕۆن و لەسەر بەجێهێنانی رێوشوێنی خۆیان زۆر سوورن و سەریان بچێ نوێژیان ناچێ و لە چوونە حەج و زەکاتداندا هیچ لام و جیمیان نییە و بۆ پێکهێنانی هەموو ئەرکی سەرشانیان -لە مەڕ ئاینییەوە- هەتا بڵێی چوست و چالاک و ئامادەن و لە ڕووی فەرمانی مەلایاندا لارە ملن و چییان پێ بسپێرن بە موو لێی لانادەن، خزم و یارانی پێغەمبەریشیان زۆر خۆش گەرەکە" (بدلیسی،٢٠٠٦ : ٣-٢٢ )

جیا لە شافیعیبوونی زۆربەی کورد تەنیا باس لە کوردانی ئێزدی دەکات و دەنووسێت: "هێندێک هۆز و تیرەی کورد کەوتوونەته‌ ویلایه‌تی موسڵ و شامەوە -وەک داسنی و خاڵدی و پەسیان و بڕێکیش لە مەحمودی و دونبوڵییەکان ئێزدین و لە دەستە و بەستەی شێخ عاسی کوڕی موسافیرن، کە سەر بە پاشاکانی زنجیرەی مەڕوانی بووە. (هەمان:٢٣)، هەڵبەت وەک "تایفەی ناپەسەند"(بدلیسی، ١٣٤٣: ١٥٦) کە "رێگەی ناڕاستیان هەڵبژاردووە" (هەمان: ٣٤١) و خاوەنی "ڕوای بەتاڵن" پێناسەیان دەکات. (هەمان: ٢٦)

 

" لەوانەیە بەهۆی دەمارگیری ئایینی شەرەفخانه‌وه،‌ کە بۆ ئاینی سونە و بە تایبەت شافیعی هەیبووە، باسی لە کوردانی یارسان و تەنانەت کوردانی شیعە نەکردبێت"

لەوانەیە بەهۆی دەمارگیری ئایینی شەرەفخانه‌وه‌ کە بۆ ئاینی سونە و بە تایبەت شافیعی هەیبووە، باسی لە کوردانی یارسان و تەنانەت کوردانی شیعە نەکردبێت، به‌ڵام بەگشتی کۆمەڵگەی کوردی وەک کۆمەڵگەیەکی دینی و مه‌زهه‌بی پێناسە دەکات کە ئەولەوییەتی سەرەکی بۆ ئەو کۆمەڵگەیە بەجێهێنانی رێوڕەسمه‌ ئاینییەكانه‌.

 

 

٣-٢) غیابی ئه‌ندێشه‌ی یەکگرتن و ویستی یەکترکوژی:

"بە قسەی یەکتر ناکەن و یەکێتییان نییە،کەسیان بۆ کەسیان ناچەمێنێ و بۆ یەکتر نایەنە بەرکەمەند و هەروەک تاکە تاکە هەر کەسێك بیر لە سەربەرزی خۆی دەکاتەوە"

شەرەفخان پێیوایه‌ کۆمەڵگەی کوردی کۆمەڵگەیەکی پەرتەوازە و سەرەڕۆ و سەیرە، لەم کۆمەڵگەیەدا کەس بە قسەی کەس ناکات و هه‌رگیز پشتی یەکدی ناگرن و شتێک بە ناوی یەکگرتن له‌ ناویاندا بوونی نییە، هەرکەسێك‌ تەنها خۆی بە باش و بەرز دەزانێت و تەنها لە بازنەی تەنگی "عەشرەتدا" هەندێك جار یەکبوون مانای هەیە، هەڵبەت بە گشتی تەنها لە سەر وشەی "تەوحید" یەکدەگرن و لەم بارەوە دەنووسێت: "بە قسەی یەکتر ناکەن و یەکێتییان نییە،کەسیان بۆ کەسیان ناچەمێنێ و بۆ یەکتر نایەنە بەرکەمەند و هەروەک تاکە تاکە هەر کەسێك بیر لە سەربەرزی خۆی دەکاتەوە، بە تێکڕایی بیر لە سەر بڵندی تێکڕایی ناکەن و پشتی یەکتری ناگرن و نابنە یەک، دەربارەی ئەم ئاکارە نالەبارەیانەوە مامۆستای زانا مەلا سەعدەدین کە فێرکاری سوڵتان مرادخانی خوالێخۆشبووە، لە ناو مێژووە تورکیەکەیدا –کە بۆ عوسمانیانی داناوە- لە مەڕ کوردیشەوە دواوە و دەڵێت: هەموو کوردێک بۆخۆی سەربەخۆیە و ئاڵای ملهوڕی و زۆرداری بەرزکردووه‌تەوە و لە ناو ئەو شاخ و کێوانەدا بە سەربەستی دەژین. ئەگەر سەرنج بدەیتە باری یه‌كگرتوویی و هاوبیری و هاوکارییانەوە، تەنها لە شادەو ئیماندا (وشەی تەوحید) نه‌بێت لە هیچ شتی تردا یەکتر ناگرنەوە" (بدلیسی،٢٠٠٦ : ٦-٥٢ )

" ئەگەر سەرنج بدەیتە باری یه‌كگرتوویی و هاوبیری و هاوکارییانەوە، تەنها لە شادەو ئیماندا (وشەی تەوحید) نه‌بێت، لە هیچ شتی تردا یەکتر ناگرنەوە"

لەمبارەیه‌وە لە باسی "ئیدریس بەدلیسی" و کۆکردنەوەی سەرۆکە کوردەکان، بە پێشنیازی خۆی و لە زمانی ئیدریس بەدلیسی دەڵێت: "ئاڵای بەرێزی سوڵتان لە تەوریزەوە بۆ لای رۆم ڕووی وەرگێڕا، حەکیم ئیدریس بە سوڵتانی خاوەن شکۆی پێشنیار کرد کە میرەکانی کوردستان لە بەزەیی شاهەنەتان چاوەنێڕن، موڵگەی باو باپیرانیان پێ ببەخشی و یەکێکێشیان هەر لە خۆیان بۆ بکەی بە سەرداری گشتی و بە تێکڕایی هێرش بەرنە سەر قەرەخان و له‌ دیاربەکری دەرپەڕێنن. سوڵتانی هەموو دونیاگر لە وەرامیاندا فەرموویان هەرکام لە میر و مەزنانەی کوردستانێ بۆ میری میران دەسی دەدا با بۆ خۆیان ناودێری کەن و دابنرێ و میرە کوردەکانی تریش دەژێر فەرمانی ئەودا بن و کۆشش بکەن قزڵباش لە ناوبه‌رن. حەکیم ئیدریس جوابی داوە کە ئەوانە زۆربەیان هێند خۆپەرستن[فەرەبوونی لە زاتیاندایە] هیچیان سەریان بۆ ئەوەی تر ناچەمێنێ و ئەگەر تۆ چاوت لەوە بێ کە قزڵباش لەناوبەری، واباشترە نۆکەرێکی بەر باره‌گای دونیا پەنای پێ بسپێردرێ تا سەردارە کوردەکانیش زوو بێنە بەر فەرمانی".(شەرەفنامە،٢٠٠٦ : ٥٢٤)

" لە روانگەی شەرەفخانەوە نەبوونی یەکریزی و یەکتر قبووڵ نەکردن، بووه‌تە هۆی ئەوەی کورد بەردەوام خەریکی یەکتر کوشتن و یەکتر سڕینەوە بن"

کەواتە لە روانگەی شەرەفخانەوە نەبوونی یەکریزی و یەکتر قبووڵ نەکردن بووه‌تە هۆی ئەوەی کورد بەردەوام خەریکی یەکتر کوشتن و یەکتر سڕینەوە بن و پرسی یەکتر کوشتن ئەوندە زه‌ق و زاڵە کە بە وتەی شەرەفخان، کورد سەرەڕای زاووزێی زۆر، چونکە بەردەوام خەریكی یەکتر کوشتنن ئیتر جەماوەریان فرە نابێت و لەمبارەیه‌وە دەڵێت: "کورد بە پێی سونەتی پێغەمبەر چوار ژن دێنن و چوار کەنیزیشی دەخەنە سەر و بە ویستی خودا دەبنە خاوەنی مناڵی زۆر. ئەگەر یەکتریان نەدەکوشت، گرانی نە تەنیا لە ئێران بەڵکو ئەکەوتە هەموو جیهان" (بدلیسی.١٣٧٧ : ١٨ )

دیارە شەرەفخان بە وردی لێرەدا ئاماژە بە چەند خاڵێكی سەرەکی دەکات، یەکەم: یەکتر کوژی، دووهەم: نەبوونی عەقڵانییەت، سێهەم نەبوونی یەکڕیزی، لەم سێ خاڵەدا دەیەوێت بڵێت لە نەبوونی عەقڵانییەتدا کورد لە باتی یەکڕیزی خەریکی یەکترکوژی و بە واتایەکی تر براکوژی و خۆکوژییە.

 

٣-٣)رێگەنەدان بۆ دامەزراندنی دەسەڵاتی کوردی:
شەرەفخان پێیوایه‌ کورد زۆر پەرتەوازەیە و کەس بە قسەی کەس ناکات و هەریەکە بانگەشەی سەربەخۆیی دەکات، له‌به‌رئه‌وه‌ بەردەوام لە ناوخۆدا خەریکی شەڕی براکوژی و یەکترکوژییە و ئەمە وای لە کۆمەڵگەی کوردی کردووە هه‌رگیز ڕێ به‌ دروستبوونی دەسەڵاتی کوردی نەدات و نەتوانێت ببێتە خاوەن پادشا و میرێک کە دەسەڵاتی بە سەر هەموو کوردەوە هەبێت، دەرنجامی ئەم دیاردەیە ئەوەیە کۆمەڵگەی کوردی زۆرتر ویستی بەرەو خوێنڕشتن و بێ ڕەحمی بچێت و لەمبارەوە دەنووسێت:"لە نێوان کورداندا چونکە دەسەڵاتدار و پادشایەکی خاوەن قسە و دەنگ و فەرمان نییە زۆربەیان بێ ڕەحم و خوێنڕێژ، چاونەترسن بەو جۆرەی کەوا بە کەمترین تاوانێک خراپه‌ی زۆر دەکەن" (بدلیسی.١٣٧٧ : ١٧ )و تەنانەت بێ بەهرەن لەو هونەرانەی وا نزیکیان دەکاتەوە لە دەسەڵات، "کورد و زانایانی کورد لەو زانست و هونەرانەی کە زانین و فێربوونیان دەرگای شاکانیان بە روودا دەکاتەوە و دەتوانن بگەن بە پلە و پایەی باش، بێ بەهرەن". (بدلیسی.١٣٧٧ : ١٥ )

"کورد و زانایانی کورد لەو زانست و هونەرانەی کە زانین و فێربوونیان دەرگای شاکانیان بە روودا دەکاتەوە و دەتوانن بگەن بە پلە و پایەی باش، بێ بەهرەن"

لە روانگەی شەرەفخانەوە نەبوونی سەرۆکێک کە هەموو کورد قبووڵی بکات و سەرۆکی هەموو کورد بێت، بە واتایەکی تر، رێگەنەدانی کورد بەوەی خاوەنی یەک سەرۆک بن بووه‌تە هۆی پەرتەوازەیی و خوێنڕێژی و توندوتیژی لە ئاست یەکدی و تەنانەت یەکترکوژی، ئەم دیاردەیە لای شەرەفخان بەرهەمی غیابی عەقڵانییەتە لە کۆمەڵگەی کوردی و لای مرۆڤی کورد. غیابی بیرکردنەوە و عەقڵانییەت وای لە ئینسانی کورد و کۆمەڵگەی کوردی کردووە خەریکی قسەی زل و بێمانا و له‌خۆباییانە و ناعەقڵانی بن، بەم هۆیەشه‌وه‌ زۆر جار لە ئاست داگیرکەر و دوژمن تووشی شکست ببن. (بدلیسی.١٣٧٧ : ٤٣٢ )

٣-٢)غیابی عەقڵانییەت لە کۆمەڵگەی کوردی:
شەرەفخان لەو بڕوایەدایە بیرکردنەوە و عەقڵانیەت لە کۆمەڵگەی کوردی پێگە و جێگەی نییە و مرۆڤی کورد گرنگی بە پرسی بیرکردنەوە نادات و دروشمی "کەسێک بیر لە دواڕۆژ بکاتەوە ترسنۆک دەبێت" بووەتە بەشێک لە نەریتی کۆمەڵگەی کوردی و شەرەفخان لەمبارەیه‌وه‌ دەڵێت: "بە پێی -من تفکر فی العواقب لم یشجع- لە زۆربەی کارەکانی ئەم دونیا و هەروەها کاری گەورە و مامەڵەکان بیر لە دوارۆژ ناکەنەوە". (بدلیسی.١٣٧٧ : ١٤)، خاڵی گرنگ لەم نێوانەدا ئەوەیە ئەمە بووەتە هۆكاری ئەوەی ئازایەتی ببێتە باشترین تایبەتمەندی مرۆڤی کورد و تا ئەو جێگەیە بایەخ و گرنگی پێبەدەن کە حەز لە  ناونیشانی جەردەیی لە باتی خاوەنبیر و عەقڵ بکەنەوە "زۆربەی کوردەکان ئازا، بوێر، جوامێر و مێرخاس و بەفیز و دەمارن، تا ئەو رادەیە لەو پەڕی ئازایەتی و بوێری و بەغیرەتی بە خۆیان دەڵێن دز و جەردە". (بدلیسی.١٣٧٧ : ١٤ )

"زۆربەی کوردەکان ئازا، بوێر، جوامێر و مێرخاس و بەفیز و دەمارن، تا ئەو رادەیە لەو پەڕی ئازایەتی و بوێری و بەغیرەتی بە خۆیان دەڵێن دز و جەردە"

کەواتە غیابی بیرکردنەوە لە کۆمەڵگەی کوردی لە روانگەی شەرەفخانەوە بووه‌تە هۆی ئەوەی کورد خاوەنی بەرنامە نەبێت بۆ دوارۆژ و بیر لە سازکردنی داهاتووی نەکاته‌وه‌ و تەنها بیر لە ئازایەتی و شەڕ بکاتەوە و بەردەوامیش شکست ئەزموون بکات.
بە گشتی کۆمەڵگەی کوردی لە نیگای شەرەفخانەوە کۆمەڵگەیەکە کە کەمترین بایەخ بۆ عەقڵ و بیرکردنەوە دادەنێت، کۆمەڵگەیەکی پارچه‌پارچه‌ و لێکترازاوە و زۆرتر سەرقاڵی توندوتیژی و خۆکوشتنە، له‌به‌رئه‌وه‌ نەیتوانیوە هه‌رگیز ببێتە خاوەنی دەسەڵاتی کوردی و  نەیتوانیوە یەکریزی بپارێزێت و تەنانەت بیر لە یەکڕیزی بكه‌نه‌وه‌ بۆ دانانی کەسێك وەک سەرۆکی خۆیان، تا چیتر تووشی شکست و یەکترکوژی و خوێنڕێژی نەبنه‌وه‌.

بەم پێیه‌، دەکرێت بڵێین شەرەفخان لە بازنەی روانگەی مەشیئەتخوازی لەم پێشەکییە تا رادەیەک دەربازدەبێت و ئاماژە بە هزری مرۆیی، بە واتایەکی تر مرۆڤی کورد به‌ هۆکاری دواکەوتوویی و پەرتەوازەیی کۆمەڵگەی کوردی ناوده‌بات و دەڵێت، نەبوونی یەکرێزی بووەتە هۆی کوردکوژی و کوردکوژی بووەتە هۆی رق و کینەی ناوخۆیی، ئەمە خۆی لە خۆیدا رێگرە له‌ دامەزراندنی دەسەڵاتی کوردی و هۆکاری سەرەکی ئەم زیانه‌ش غیابی عەقڵانییەت و بیرکردنەوەیە لە کۆمەڵگەی کوردیدا.

ئەنجام:
شەرەفنامە واتە مێژووی بنەماڵە خاوەن دەسەڵاتدارەکانی کوردستان، سەرەتای دەستپێکردنی رەوتی مێژوونووسیی کورد و کوردستانە کە لە سەردەمی سه‌فه‌وییه‌كاندا نووسراوە و گوتاری زاڵی سەردەمی سه‌فه‌وییه‌كان کاریگەری لە سەر روانگە و رەوشت و تەنانەت زمانی شەرەفنامە هەبووە.

روانگەی شەرەفخان لە سەر مێژوو و مێژوونووسیی، درێژەی هەمان ڕێچكه‌ی پێشووی مێژوونووسانە کە لە سەر بنەمای مەشیئەت و ئیرادە و یەزدان و په‌یمانی خوایی بۆ رزگاریی مرۆڤ دامەزراوە، بەس پێشەکی شەرەفنامە، کە پێدەچێت پاش شەرەفنامە نووسرابێت و بەرهەمی خوێندنەوەی مێژووی کوردستان و شەرەفنامە بێت،  دەکرێت وەک دابڕانێک لەو ڕێچكه‌یه‌ی پێشوو تەماشا بکرێت.

" شەرەفخان لە پێشەکی شەرەفنامەدا بۆ یەکه‌مجار لە جیاتی ئیرادە و ویست یەزدان، ئەولەویەت بە  ئیرادەی مرۆڤ و هۆکاری مرۆیی دەدات"

شەرەفخان لە پێشەکی شەرەفنامەدا بۆ یەکه‌مجار لە جیاتی ئیرادە و ویست یەزدان، ئەولەویەت بە  ئیرادەی مرۆڤ و هۆکاری مرۆیی دەدات، بە واتایەکی تر لە جیاتی ویستی یەزدان، باس لە هۆکاری مرۆڤی کورد دەکات و فاکته‌ری کوردی، وەک هۆکاری پەرتەوازەیی و نەبوونی دەسەڵاتی کوردی، لە جیاتی ویست و مەشیئەتی خوایی پێناسە دەکات.

" شه‌ره‌فنامه‌، پێدەچێت بکرێت وەک سەرەتای خوێندنەوەی خۆماڵیی بۆ کۆمەڵگەی کوردی بە پێی فاکتی مێژوویی تەماشا بکرێت"

جیا لەوە دەکرێت ئەم روانگەیە وەک سەرەتای دابڕان لەو ڕێچكه‌ زاڵەی سەردەمی شەرەفخان و تەنانەت پاش خۆی پێناسە بکرێت، پێدەچێت بکرێت وەک سەرەتای خوێندنەوەی خۆماڵیی بۆ کۆمەڵگەی کوردی بە پێی فاکتی مێژوویی تەماشا بکرێت، ئەم خاڵانە وا دەکه‌ن شەرەفنامە تا رادەیەک وەک بەرهەمێکی جیاواز  پێناسە بکرێت.

لە روانگەی شەرەفخانەوە کۆمەڵگەی کوردی کۆمەڵەگەیەکی پەرتەوازە و بێ سەرۆکە، كه‌ خودی ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی توندوتیژی و کوردکوژی و یەکترکوژی تێدا باو بێت، لەلای شەرەفخان هۆکاری سەرەکی ئەم دۆخە غیابی عەقڵانییەت و بیرنەکردنەوەیە، ئەمە واتە یەکەم خوێندنەوە بۆ کۆمەڵگەی کوردی بە پێی فاکتی مێژوویی لەلایه‌ن مێژوونووسێکی سەردەمی سه‌فه‌وییه‌كان، کە لە ژێر کاریگەری گوتاری كلاسیكی و بڕوامەند بە ئامادەبوونی ویست و مەشیئەتی خوایی لە رەوت و جوڵەی مێژوودایە، ئەم روانگەیە دەتوانێت وەک سەرەتای شێوازی خوێندنەوەی عەقڵانی کۆمەڵگەی کوردی و هەروەها  سەرەتای ڕێچكه‌ و روانگەیەکی نوێ ده‌رببڕدرێت. 

تێبینی: 
بە بۆنەی ئەوەی مامۆستا هەژاری رەحمەتی لە هەندێك جێگەدا، کە شەرەفخان بە شەفافیەت ره‌خنەی لە کورد گرتووە، وەری نەگێڕاوەتەوە  و تەنانەت بە پێچەوانەوە وەرگێڕانی کردووە، لێرەوە من ناچاربووم کەڵک لە شەرەفنامەی کوردی هەژار وه‌ربگرم و هەم كۆپییه‌ فارسیەکەشی، هەندێك جاریش دوو كۆپیی فارسی، له‌به‌رئه‌وه‌یه‌ كه‌ سه‌رچاوه‌كان جیاوازن.

سەرچاوەکان: 
بەشی فارسی:
ێ‌رام، محمد باقر(١٣٨٦) اندیشە تاریخنگاری عصر صفویە، تهران. امیرکبیر.
ێ‌ژند،یعقوب(١٣٨٠) تاریخنگاری در ایران، تهران.گسترە
بدلیسی، شەرەفخان(١٣٧٧) شرفنامە، بە اهتمام ولادیمیر زرنوف. تهران،اساگیر.
بدلیسی، شەرەفخان(١٣٤٣) شرفنامە، با مقدمە محمد عباسی.تهران،موسسە مگبوعات علمی
روزنتال،فرانتس(١٣٦٦) تاریخ تاریخنگاری در اسلام، ترجمە اسداللە ێ‌زاد، مشهد.ێ‌ستان رچوی
سواقب،جهانبخش(١٣٨٠) تاریخنگاری عصر صفویە، شیراز.نوید
گباگبایی، سید جواد(١٣٨٢)دیباچەایی بر نڤریە انحگاگ در ایران،تهران. نگاە معاصر
لوویت، کارل(١٣٩٦) معنا در تاریخ، ترجمە سعید حاجی ناصری و زانیار ابراهیمی،تهران، انتشارات علمی و فرهنگی
وتاری فارسی:
ێ‌دمیت، فریدون(١٣٤٦) انحگاگ تاریخنگاری در ایران، سخن، سال ١٧. شمارە ١
حسن زادە،اسماعیل(١٣٨٨) بینش و روش در تاریخ نگاری عتبی، فصلنامە علمی-پژوهشی تاریخ نگری و تاریخ نگاری. دانشگاە الزهرا. سال نوزدهم. دورە جدید. شمارە ٣.پیاپی ٨٠.صص. ٩٢-٦٠
شافعی. کیوان(١٣٨٢) میزان بازتاب اوچاع اجتماعی، اقتصادی و مزهبی در شرفنامە بدلیسی.فصلنامە فرهنگی،ادبی و اجتماعی زریبار. مریوان، دورە جدید، سال هفدهم.شمارە ٢-٨١، صص ١٩٧-١٨٥
قەدیمی قیداری. عەباس(١٣٨٨) تاریخنگاری محلی کردستان و ڤهور نخستین تاریخنگار زن در ایران. پژوهشهای تاریخی، دانشکدە ادبیات و علوم انسانی اصفهان، سال ٤٥، دورە جدید، شمارە ١. صص ١٢٨-١١٣
سواقب، جهانبخش(١٣٩٢) بررسی جایگاە و مولفەهای تاریخ نویسی محلی عصر صفویە، دو فصلنامە پژوهشنامە تاریخ های محلی ایران، سال اول،شمارە دوم، بهار و تابستان ٩٢،صص ٢٩-٥
بەشی کوردی:
بدلیسی،شەرەفخان(٢٠٠٦)شەرەفنامە.مێژووی ماڵە میرانی کوردستان، وەرگیڕانی هەژار،هەولێر.ئاراس.
بدلیسی، شەرەفخان(٢٠٠٧) شەرەفنامە شەرەفخانی بدلیسی. مێژووی میرانی خانەدانی عوسمانی و پادشایانی ئێران و توورانی هاوچەرخیان، بەرگی دووەم،وەرگێڕاوی سەلاحەدین ئاشتی،سلێمانی.ژین
سوڵتانی، ئەنوەر(٢٠٠٥) دووژەیلی شەرەفنامە بتیلسی، سلێمانی، ژین
------------(١٩٩٧) دەستنووسی شەرەفنامە بەتلیسی لە کتێبخانەکانی جیهان، سوئد. نەرزان.
یوسف، عبدالرقیب(٢٠٠٥) تابلۆکانی شەرەفنامە.سلێمانی، ژین