04:26 - 01/06/2019
كورد لە لاپەڕەكانی مێژووی دەسەڵاتدارانی ئیسلامیدا
كورد لەم ناوچەیەدا خاوەن مێژوویەكی دێریینەیە، دێرینەیی تەنها بە مەبەستی كات و شوێن نیە، بەڵكو پاڵپشت بە كاریگەری كۆمەڵایەتی و ڕامیاری و ئابووری وتەنانەت رۆشنبیری و فەرهەنگیش.
بەڵام هەموو ئەو شتانە زانیارییەكی تێرو چڕو پڕی لەسەر نەهاتووە و لەناو میدیاكاندا تەنها سەرزارەكی هەندێك شتیان لەسەر گوتراوەو نەچوونەتە ناو قوڵایی بابەتەكانەوە، تا ئێستەش ئەوەی لەبارەی كوردەكانەوە دەزانرێت هەندێك باس و خواسی ناخۆش و تراژیدین، لەوانەش كیشە سنوریەكانیان و داواكارییان بۆ دروستكردنی كیانێكی نیشتیمانی لەسەر بنەمای نەتەوەیی و چەند شتێكی دیكە، بەڵام ئەوانەی لەبارەی مێژووی كورد و بەشدارییان لە شارستانیەتی ئیسلامی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و رۆڵیان لە پێشخستنی شارستانیەتی ناوچەكەو ڕوناك كردنەوەی لایەنە تاریكەكانی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی دا خەڵكانێكی كەم دەیزانن وشارەزان.
تێكەڵ بوون و پێكەوە ژیان:
كورد لە ئێستەدا لە رۆژهەڵاتی ناوەراست دابەش بووە بەسەر وڵاتەكانی ئێران و توركیا و سوریاوعێراق دا، ژمارەیەكی تریشیان لە ئەرمینیا و ئازەربایجان و جۆرجیا هەن بەڵام بە ئەندازەی ئەو بەشە سەرەكیانە نین، موسڵمانەكان لەسەردەمی خەلیفەی دووەم عومەری كوڕی خەتتاب چوونەتە ناوچە كوردیەكان، هەر لەناوچە كوردیەكاندا سەخت ترین جەنگی نێوان موسڵمانە عەرەبەكان و فارسەكان ڕویداوە لەنموونەی شەڕەكانی جەلەولا و نەهاوەند، ئەمە لە كاتێكدا ئەو دوو شارە گەورەترین ناوچەی سەربازی فارسەكان بوون.
كورد لە گەڵ ئیسلام تێكەڵ بوەو مێژوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی ئیسلام و لەناو ئەواندا چەندین كەسی دیار هەڵكەوتوون لە نمونەی (میمون الكردی) یان (مەیمون كوڕی جابان) و بەیەكێك لەو كەسانە دادەنرێت كە فەرموودەی پێغەمبەریان لەبەر كردووە، ناوی ئەو لە ڕیزی ئەو فەرموودە گێڕەرەوانەدا هاتووە كە ئیبن ئەسیر لە كتێبی بەناوبانگی –ئەسەد ولغابە- دا هێناویەتی، وە حافزی زەهەبی لە –تجرید اسما‌و الصحابە- دا ناوی هێناوە، بە پێی سەرچاوەكان لە كۆتاییەكانی سەدەی یەكەمی كۆچیدا میموون لە كوردستانەوە بەرەو مەدینە ڕۆشتووە بۆ ئەوەی فەرموودەو فیقهـ لە گەورە هاوەڵان وەربگرێت.
لەو سەردەمانەدا ناوچە كوردنشینەكان لە ئازەربایجان و ئەرمینیا و رۆژهەلاتی ئەنادۆڵ لەسەرەتای سەردەمی خەلیفەكانی ڕاشیدین و تەنانەت ئەمەویەكانیش، چەندین ئەمیر و سەركردەی فەرمانڕەوایەتی كوردیان كردووەو بەڕێوەیان بردوون، دیارترین ئەمیرەكانی ئەمەوی-مەوران كوڕی موحەمەد- بووە كە بە كۆتا ئەمیری بەنی ئەومەیە دێتە ئەژمار، وەك سەرچاوەكان باسی دەكەم مەروان لاپەڕەی زێڕینی هەیە لەگەڵ كوردەكاندا، ئەمە جگە لەوەش كە خودی مەروان دایكی كورد بووەو نەوەكانیشی لەسەر شكڵ و شێوەی كوردان هەڵكەوتوون و تەنانەت كوڕە گەوەرەكەشی چاوی شین بووە كە ئەوە لەناو عەرەبان دا بوونی نیە، كاتێك كێشە كەوتە نێوخۆی ئەمەویەكان كوردەكان پاڵشتی ئەویان كردو لەگەڵی مانەوە، تائەو كاتەی دەوڵەتی ئەمەوی لەسەر دەستی عەباسیەكان كۆتایی هات.
عەباسیەكان لە چەندین قۆناغی گرنگ و هەستیاردا پشتیان بە سەركردە كوردەكان بەستووە، خەلیفە (معتمد علی الله) كە ساڵی 279 كۆچی مردووە كەسایەتی گەورەی كوردی ئەو سەردەمە (عەلی بن داود الكردی) كردووە بە والی (موسڵ) هەر لەسەردەمی ئەو خەلیفەیەدا ئەمیر (موحەمەد هەزارمەردی كوردی) بە والی ناوچەی (خوزستان)داناوە، سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كە (ئیبن هەزار) زۆر بە سەختی پشتی دەوڵەتی عەباسی گرتووەو كاتێكیش شۆڕشی (زنج)یەكان لە ناوچەی ئەهواز سەر هەڵدەدات ئەگەر كارامەیی و تواناكانی ئەو نەبوایە دەوڵەتی عەباسی لەسەر دەستی –عەلی ئیبن ئەبان-ی سەركردەی زنجیەكان كۆتایی دەهات لەو ناوچەیەدا.
ناوچە كوردیەكان لەو سەردەمانەشدا خاڵی بەریەك كەوتن و بەیەك گەشتنی نێوان دەوڵەتی عەباسی و رۆمیە بێزەنتیەكان بوو، لەو میانەیەدا كوردەكان ڕوبەڕووی زۆر ڕوداوی ناخۆش و ناڕەحەت بوونەتەوە بەڵام ڕوو سورانە لێی چوونەتە دەرەوە بە هەموو توانایانەوە بەرگرییان لە دەوڵەت كردووە بەتایبەتی لەكاتێكدا كە دەوڵەتی عەباسی ڕووی لە لاوازیش كردبوو، لاپەڕەكانی میژوو چەندین داستانی لەو بارەیەوە تۆماركردووە، ساڵی 387 كۆچی سوپای بێزەنتیەكان هیرشیان كردوەتەسەر ناوچەی -شام- سوپاكەیان توانی پێشڕەوی بكەن تا بگەنە ناوچەی –حمص- كەلەو كاتەدا لە ژێر دەسەڵاتی –فاتمیەكان- دا بوو، ئابڵۆقەی قەڵاكانی –ئەفامیە-دەدەن، دانیشتوانەكەی ئەوەندە ناڕەحەت دەبەن تا پەنا دەبەنە بەر خواردنی گۆشت مردارەوەبووەكان، بۆ ئەو مەبەستە خەڵكی ناوچەی تەرابولسی شام بە هیزێكی گەورەوە هێرش دەكەنە سەریان بۆ ئەوەی ئەو ئابڵۆقەیە بشكێنن و بەرگرییەكیان لێبكەن لەناوچەكانی حمص و ئەفامیە، بەڵام هێزەكەیان لەبەرامبەر هێزی بێزەنتینیەكان تێكدەشكێن و نزیكەی دووهەزار كەسێكیان لێدەكوژرێت و دەست دەگیرێت بەسەر ئەسپ و چەكەكانیان دا، كاتێك خەڵكی ئەفامیە بەم كارەساتەیان زانی لەوە تێگەیشتن بەرەو تیاچوون دەچن.
بەڵام ڕوداوێكی تاكەكسی لەناو بەرەكانی شەڕو لەسەر زەوی شەڕەكە ئاراستەی شەڕەكەی گۆڕیی، -ئیبن ئەبی هیجا- لە مێژوەكەیدا باس لەوە دەكات كە پادشای رۆمەكان –دەقس- لەسەر تەپۆڵكەیەك وەستابوو كەبەسەر مەیدانی شەڕەكەدا دەیڕوانی، لە چواردەوریدا چەندین گەنج و نزیكەی دەكەس لە (غیلمان- كوڕی بەردەستی موو لێنەهاتوو)ی لە چواردەوردا بوو، بۆ ئەوەی هەڵمەتی سەربازەكانی خۆی ببینێت، لەكاتەدا كوردێك بەناوی –ئەبی حەجەر بن زەحاك- بەسواری ئەسپەكەیەوە كە دەرع وخودەی لەخۆی بەستبوو شمشێرێكی زۆر تیژی بەدەستی راستیەوە بوو بە دەستی چەپیشیەوە ئاسنێكی زۆر تیژی بەدەستەوە بوو، ئەوانەی كە لە چواردەوریدا بوون وایان دەزانی پەنای هێناوەو دەیەوێت بێتە ڕیزی ئەوانەوە بۆیە ڕێگەیان لێنەگرت و هێرشیان نەركردە سەری، كاتێك لێی نزیك بوویەوە، دەقس زرێی لە خۆ بەستبوو وایدەزانی هانای بۆهێناوە، كوردەكە هەر كە لێی نزیك بوویەوە هەڵیكوتایە سەری و كوشتی، هەربۆیە بە دەنگی بەرز هاواریكرد –دوژمنی خودا- كوژرا، كاتێك موسڵمانەكان گوێیان لەو هاوارە بوو گەرانەوە و چوونەسەر قەڵاكەو هاوكارییان كردن و موسڵمانەكان سەركەوتن بەسەر رۆمیەكان دا و ئەوەی كە كوژرا كوژراو ئەوەشی مایەوە دەستگیر كرا، هەر بۆیە بە هۆی توانای ئەو كوردەوە موسڵمانەكان سەركەوتنیان بەدەست هیناو دەستكەوتی زۆریشیان دەستكەوت.
كوردو تورك پێكەوە:
لەسەردەمی سەلجوقیەكاندا كە دەسەڵاتیان بەسەر عێراق و شام و وڵاتی فارس دا هەبوو، جارێكی دیكە كوردەكان دەردوكەونەوە، لەو ماوەیەدا دەسەڵاتی پاراستن و ئەمنی لە باكووری عیراق درابووە دەست كوردەكان، لە دوای مردنی سوڵتانی سەلجوقیەكان-تورگوڵ بەگ 455 كۆچی- سەرجەم سەركردەو گەورەی ناوچەكانی عێراق كۆبوونەوەو لەناو ئەوانەشدا –ئەولفەتح بن وەرام – كە گەورەو سەركردەی عەشیرەتی جاوانی كورد بوو یەكێك بوو لە ئامادەبووان و كاری تایبەتی پێسپیراوە كە لەسەروو هەموویانەوە پاراستنی باری ئەمنی ناوچەكە بووە ئەو پیاوە پارێزگاری لە پەیمان و هیواكانی خۆی كردو لە بەغدادەوە بەرەو ناوچەكانی خۆی گەڕایەوە.
كوردەكان لە گەڵ سوڵتانی سەلجوقیەكان زۆر نزیك بوون و لەگەڵیدا تێكەڵبوون، نەك هەرئەوە بەڵكو لە شەڕی (مەلازگرد)ی بەناوبانگدا پشتی (ئەڵب ئەرسەلان)یان گرتووە لە دژی بێزەنتینیەكان، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كە توركەكان دەستیان بگاتە ناوچەكانی ئەنادۆڵ و دەستیان بەسەردا بڕوات تا دەگاتە دەریای مەڕمەڕە لەبەشی ئاسیاوە كە دەكەوێتە بەرامبەر قوستەنتینیە، سوپاكەی ئەڵب ئەرسەلان پێكهاتبوو لە 5 هەزار چەكدار، بە پێی سەرچاوەكان نیوەی زیاتر لەو ژمارەیە لە كوردەكان پێكهاتبوون كە هەمویان خۆبەخشەكانی ناوچەكانی مەڵاتیەو مەلازگرد بوون، زۆرینەی مێژوونەوسە توركەكان بە ستایشەوە باسی ئەو بارودرۆخە دەكەن كە كوردەكان لە سەرخستن و یەكلایی كردنەوەی ئەوشەڕەدا لە بەرژەوەندی توركە موسڵمانەكان.
مێژوونوس(عوسمان تۆران) لە كتێبەكەیدا بەناوی –مێژووی سەلوجقیەكان وشارستانیەتیان- بەوردی باسی رۆڵی كوردەكان دەكات، زۆرینەی ئەو كەسانەی باسی ئەو شەڕەیان كردووە جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە كوردەكان ئەو شەڕەیان یەكلایی كردوەتەوە.
مێژوو نوسان باس لەوە دەكەن دەوڵەتی –زەنگی- لە هەناوی سەلجوقیەكانەوە هاتوەتە دەرەوە –ئاق سونگور و عیمادەدینی زەنگی كوڕی- كەتوركی سەلجوقی بوون دەستیان گرتووە بە سەر ناوچە كوردیەكان دا، لەو ناوچەیەدا جوانترین قەڵاو شاریان بونیاد ناوەو تا ئیستەش شوینەوارەكانیان ماونەتەوە، لە نموونەی شارەكانی (ئامێدی) كە دەخرێتە پاڵ زەنگی یەكان، هەروەها توانی سەرجەم ناوچە كوردیەكان كە پیشتر لە لایەن خاچپەرستەكانەوە بەرێوە دەبران ئازاد بكرێنەوەو بە تایبەتی لە هێرشی دووەمی خاچپەرستەكان دا لە نموونەی شارەكانی (ئامەد- دیاربەكر) و (ماردین) بەسەرجەم گوند و قەڵاو بەرزاییەكانیانەوە.
عیمادەدینی زەنگی بەهاو نرخی كوردەكانی بە باشی دەزانی هەر بۆیە خۆیی لێ نزیك كردونەتەوە، لەوانەیە ئەو نزیك بوونەوەیەش بوو بێتە هۆكاری ئەو ڕوداوەی كە بووە هۆی كوشتنی خەلیفەی عەباسیەكان – موستەشرید بیللا-.
عیمادەدینی زەنگی فەرمانێكی لە سوڵتانی سەلجوقیەكانەوە پێگەیشت بۆ ئەوەی ڕوبەڕی خەلیفەی عەباسیەكان موستەرشید بیللا ببێتەوە كە لەو كاتەدا هیزەكانی لەو دەوروبەرانەدا بوون، بەڵام خەلیفەی عەباسی توانی زەنگی و هێزەكانی پەرتەوازە بكات، هیچ شتێك بە كەڵكی نەهات ئەوە نەبێت كەنەجمەدین ئەیوب و ئەسەدەدین شێركۆ دەستیان بەسەر قەڵای تكریت دا گرتبوو، بۆ ئەوەی ببێتە پەناگایان، ئەم كارەش بووە هۆی توڕەبوونی خەلیفەی عەباسیەكان بۆیە فەرمانی دەركرد بە لابردنی نەجمەدین و سەندنەوەی دەسەڵاتی بەسەرقەڵاكەدا.
لێرەوە عیمادەدین لەوە تێگەیشت كە پێویستی زۆری دەبێت بە ئەزموونی شەڕكردنی كوردەكان، بۆیە زۆر كارامەیانە لە دژی خاچپەرستەكان بەكاری هێنان و ئەوانیش ڕۆڵیان هەبوو لەفراوانكردنی دەسەڵاتی زەنگیەكان دا، لێرەوە نەجمەدین ئەیوب و ئەسەدەدین بڕیاریاندا بچنە لای زەنگی و ئەویش كردنی بە دوو كەسی نزیك لەخۆی و پلەی سەربازی و سیاسی پێبەخشین، شێركۆو براكانی توانییان خزمەتێكی باشی عیمادەدین بكەن و پاڵپشتی بن لە هەڵوێستەكانیدا تا لە ساڵی 541 ك- 1146 ز لە قەلای جەعبەری كوژرا، ئەوان بڕیاریاندا پشتگیریی نورالدین محمود بكەن بۆ ئەوی دەسەڵات وەربگرێت و لە دژی ئەو گروپە وەستانەوە كە دەیانویست سیف الدین غازی ببێتە جێگرەوەی عیمادەدەین.
بەڵگەكان زۆرن باس لەوە دەكەن كە كوردان توانایەكی لەڕادەبەدەریان هەبووە لە هونەری شەڕكردن دا لەناو سوپای نورالدین دا، ئەوان زۆر بەباشی لەناو شەڕەكاندا بەشدارییان كردووەو راستگۆیانە جەنگاون، ئەوەندە بەڵگەمان بەسە كە بڵێین شێركۆو براكانی كراونەتە سەركردەی سەربازی گەورە، ئەوانیش رۆڵ و پشكی گەورەیان هەبووە لەسەركەوتنەكانی نوردەدین دا، نەجمەدین هاوكاری كردوون بۆ ئازادكردنی دیمەشق، ئازادكردنیشی كاریگەری زۆری هەبووە لەسەر ڕوداوەكان، نورەدین مەحموود توانی دەست بگرێت بەسەر ئەو ناوچانەدا كە پێشتر خاچپەرستەكان دەستیان بەسەردا گرتبوو لەناوچەی شام، دەستەڵاتی ئەو بەسەر شام و دروسێكانیدا پێشەكیەك بوو بۆ ئەوەی لەوێوە دەست بەسەر میسردا بگرێت، لەو میانەیەدا فەرەنگیەكان پلانێكی تایبەت بە خۆیان هەبوو، پێدەچیت بەكارهێنانی جەنگاوەرە كوردەكان لەڕیزەكانی سوپای زەنگی دا بەو زۆری و چڕییەوە ئەویش بە هۆی ئازایەتی و توانای سەربازییانەوە و ئارامگرتنیان لە بەرەكانی جەنگدا، تەنانەت –قەلقەشەندی-لە كتێبی – صبح الاعشی- دا دەڵێت: كوردەكان پیاوی شەربوون و توانای لێدان و وەشاندنیان بە هیز بوو، زۆر پاڵەوان و بەرگریكار بوون.
بنە تۆوی ئازایەتی كوردان:
پێگەی ئەسەدەدینی شێركۆ لە دەوڵەتەكەی نورەدین دا وەك وەزیری بەرگری بوو، نورەدین هەموو كاروبارە سەربازیەكانی بەو سپاردبوو، كردبووی بە فەرماندەی بەرەكانی خۆرئاوا لەناوچەكانی حمص بۆ ئەوەی ڕێگری بكات لە فراونخوازیەكانی خاچپەرستان لەو ناوچانەدا، میژوو نوسی بەناوبانگ –بەنداری- دەڵێت: كەلێنی حمص مەترسیدارترین كەلێنەكان بوو، ئەسەدەدینی بۆ پارێزگاری و پاراستنی ئەو ناوچەیە دانابوو، بۆ ئەوەی بە جدیەت و توانا تاكەكەسیەكانی و ئازایەتی و سەلیقەكانی خۆی كارەكانی بەڕێوەببات، ئیبن ئەسیر لەوە زیاتر لەبارەی ئەسەدەدینی شیركۆوە قسە دەكات كاتێك لە لای نورەدین مەحمودە ئەو لەوبارەیەوە دەڵێت: نورەدین لەخۆی نزیك كردەوە، موڵك و ماڵێكی زۆری پیبەخشی، ئەوەی لەبارەی شوینەوارەكانی ئەوەوە باس دەكرێن هەمووی باسی ئازایەتی و جورئەت و تواناكانیەتی، ئەوەندە لە خۆی نزیك كردەوەو شتی پێبەخشی تا ناوچەكانی –حمص و رەحبە-ی پێبەخشی، نەك هەر ئەوە بەڵكو كردی بە بەرپرسی یەكەمی سەربازیی خۆی.
گەورەترین كاری سەربازی كە ئەسەدەدینی شیركۆ ئەنجامی داوە و ئەوەیە كە(سەڵاحەدین یوسف كوڕی ئەیوب) ی لێ پەروەردە بووە كە سەركردەیەكی دیارو بەرجەستەی كوردە لە مێژووی ئیسلامیدا و سێ جار هێرشی كردوەتە سەر میسرو هەموو هێرشەكانیش مەترسی گەورەیان بۆ سەر خاچپەرستەكان دروست كردووە و زۆریش مەترسی بووە بۆ سەر سوپاكەی سەڵاحەدین لەبەر ئەوەی لە نێوان میسرو شامدا سوپای خاچپەرستەكان بوونیان هەبووە لە فەڵەستین، لەو پیناوەشدا ئەسەدەدسنی شیركۆو برازاكەی توشی بەڵای گەورە هاتوون بەتایبەت كاتێك خاچپەرستەكان و دەوڵەتی فاتیمیەكان لە دژیان هاوپەیمانییان دروست كردووە.
ئیبن ئەبی هیجا میژوو نوسی بەناوبانگ باسی جەنگەكانی ساڵی 544 كۆچی دەكات كە كوردەكان ڕۆڵی سەرەكییان هەبووە تیایدا لە دەوڵەتی زەنگی دا و دەڵێت: نورەدین سوپای كۆكردەوەو داوای لە دیمەشقیش كرد كە بێن بە هانایەوە، ئەوانیش (بوزان الكردی)یان ناردە لای، هەروەها سەربازەكانی برازاكەی –سەیفەدین غازی- بەرەو ئەنتاكیە رۆشتن، برنس-ی خاچپەرستیش بەرەو ڕوویان ڕۆشت، لە شەرێكی گەروەدا ڕووبەرووی یەك بوونەوە، نورەدین زۆر بە قورسی شكاندنی ، حارم- ی گرتەوە، فەرەنگیەكان زۆریان لێكوژرا، لەو ڕوداوەدا ئەسەدەدینی شیركۆ ڕۆڵی گەورەی هەبووە توانیویەتی ئازایەتی و هێزی سەربازی خۆی نیشان بدات، هەوەها (موجاهیدەدین) بوزان كوڕی مامین سەرپەرشتیار و سەرۆكی سوپای دیمەشقیش رۆڵی گەورەی هەبوو لەو سەركەوتنەدا.
یەكێك لە چەكدارە كوردەكان قوربانی بە گیانی خۆی داو نورەدینی لە مردنیكی مسۆگەر دەربازكرد لە شەڕێكی دژ بە فەرەنگیەكان لە نزیك شاری حمص، لە ڕوداوەكانی 558 كۆچیدا ئیبن كەسیر ئەو ڕوداوە دەگێڕێتەوە و دەڵێت لەو ساڵەدا كە سوپاكەی نورەدین مەحمود زەنگی لەبەرامبەر فەرەنگیەكاندا شكا، ئەو شوێنە پێی دەگوترا (بوقەیعە) خاچپەرەستەكان بەرەوە چادرەكەی نورەدین رۆشتن ئەویش بە خێرایی سواری ئەسپەكەی بوو بۆ ئەوەی خۆی دەرباز بكات، بەڵام رەشوەی ئەسپەكەی بەسترابوویەوە، یە كێك لە كوردەكان خۆی گەیاندە پەتەكەو بچڕاندیو نوردەین خۆی دەربازكرد و كابرای كوردەیان كوشت، نورەدین دواتر لەگەڵ نەوەكانی چاكەی زۆری كرد و هەڵوێستی زۆر باشی هەبوو لەگەڵیان.
ئەمیر ئوسامە كوڕی مونقیز كە خۆی شایەتی ڕوداوەكانی شەڕی خاچپەرستەكان بووەو ئاگاداری ڕوداوەكانی دەسەڵاتی فاتیمی و زەنگی و ئەیوبیەكانیش بووە، ئەو ئازایەتی زۆری كوردەكان دگێڕێتەوە لە دژی خاچپەرستەكان، دەگێڕێتەوە كە پیاوێكی كورد ناوی (حەمدات)بوو كە هاوڕێی لە مێژینەی باوكی بووە – ئەمیر مونقیز- و فەرمانڕەوای قەڵای -شیزر- لە شیراز، یەكێك بووە لە گەورە سوارەكان بەڵام چووبووە ساڵەوەو تەمەنی گەورە ببوو، ئەمیر عیزەدینی مامی ئوسامە بڕیاری دابوو ئەو پەیوەندییە كۆنە نوێ بكاتەوە لە یاداشتەكانی خۆی بە ناوی – الاعتبار- دا نوسیویەتی: عیزەدینی مامەم –خوا لێی خۆش بێت- پێی گوت حەمدات تۆ گەورە بوویت و لاواز بوویت و هێز و قوەتەكەی جارانت نەماوە، ماف و خزمەتی زۆرت هەیە بەسەرمانەوە، ئەگەر خوو بگری بەمزگەوتەكەتەوەو هە رخەریكی مزگەوت بیت(لەپاڵ ماڵی خۆیاندا مزگەوتێكە هەبوو)و بۆ منداڵەكانیشت مووچەیەك ببڕینەوە، خۆت هەموو مانگێك دوو دینار و بەشێك ئاردت بدرێتێ و تۆش هەرخەریكی مزگەوت بیت پێت چۆنە؟ ئەویش لەوەڵامدا گوتی خۆت چیت پێباشە ئەوە بكە، ئەو كارە بۆ ماوەیەكی زۆر درێژەی هەبوو، دوایی هات بۆ لای مامم و گوتی: ناچارم مەكە ئەوەنە لە ماڵەوە دانیشم لە سەر پشتی ئەسپەكەم بكوژرێم پێم خۆشترە تا لەناو جێگەدا بمرم، ئەویش پێی گوت فەرمان بە دەست خۆتە، چەند رۆژێك بەسەر ئەو گفت و گۆیەدا تێنەپەڕی بوو كە –سەردانی- فەرمانڕەوای تەرابولس- كە خاچپەرست بو- هێرشی كردە سەرمان و خەڵكیش بەگژیدا چوونەوە، حەمەدات یەكێك بوو لەو كەسانە و چوو بوە بەرەنگارییان، لەسەر تەپۆڵكەیەك وەستابوو ڕوەو قیبلە سوارێك لە لای خۆرئاواوەو بۆی چوبوو، خەڵك بانگیان كرد حەمەدات ، ئەویش لای كردبوویەوە سوارەكەی بینی بوو، سەری ئەسپەكەی بەرەو باكوور وەرگێڕابوو، ڕمەكەی گرت بەدوەستەوە و ڕووی كردە سنگی خاچپەرستەكە، لێیدا و ڕمەكە چوو بە سنگیا، كەوت بەسەر ملی ئەسپەكەیدا، كاتێ شەڕەكە تەواو بوو حەمەدات بە مامەمی گوت: ئەی ئەمیر ئەگەر حەمەدات لە مزگەوت بوایە كێ ئەو ڕمەی بدایە لەو كابرایە؟
رۆڵی كورد لە دەوڵەتی زەندیدا تەنها لەبواری سەربازیدا نەبووە بەڵكو كوردەكان لەبواری زانستی و دادوەریشدا بە جوانی دیارن، لەسەروو هەموویانەوە بوونی قازییەك بەناوی (كمال الدین محمد بن عبدالله شارەزووری كوردی)یە، كە قازی دیمەشق و سەرجەم وڵاتی شام بووە لەسەردەمی نورەدین مەحمود دا، ئەو قازییە زۆر هەوڵیداوە كە سیاسەتەكانی عیمادەدینی زەنگی لەبەرامبەر خاچپەرستەكاندا سەربگرێت و لەبرامبەریاندا ڕابوەستن، لە بەرامبەر ئەوەشدا عیمادەدین كارێكی مەترسیداری پێ سپاردبوو، ئەوی وەك نوێنەر –سەفیر-ی خۆی دانابوو بۆ لای دیوانی خەلافەت لە بەغداد، لە هەمان كاتدا ڕۆڵی گەورە و لەبەرچاوی هەبووە بۆ دانانی نورەدین مەحموود لەدوای كوژرانی باوكی عیمادەدینی زەنگی، قازی كەمالە دین وەك ڕاوێژكارێكی سیاسی بوو لە پەنای زانست و دادوەری و قازیەتی یەكەیدا، لە زۆر سەرچاوەدا ئاماژە بۆ ئەوە دەكرێت كە نورەدین ڕاوێژی پێكردووە بۆ چۆنیەتی پاراستنی دەوڵەتی زەنگی و مانەوەی دەسەڵاتەكەیان، هەروەها ڕایسپاردووە لایەنە لاوازەكانی بۆ دیاری بكات، زۆر جاریش توانیویەتی پاڵپشتی دەوڵەتی سەلجوقیەكان لە بەغدادەوە بۆ خۆیان ڕابكێشێت و پشتیوانی عیمادەدین بكەن، بەتایبەتی لەو كاتانەدا كە خاچپەرستەكان هەڕەشەبوون بۆ سەر ناوچەی موسڵمان نشینەكانی وڵاتی شام.
كوردەكان گەشتنە لوتكەی گەورەیی و بەهێزی خۆیان لە سەردەمی سەڵاحەدینی ئەیوبی و دەوڵەتی ئەیوبیدا، هەموو دەسەڵاتدارەكانی دەوڵەت كورد بوون، كاتێك سەڵاحەدین چووە سەر تەختی دەسەڵات لە میسر و سەركەوت بەسەر دەوڵەتی فاتیمی دا، و بانگەشەی بۆ گەڕانەوی گوێڕایەڵی و پابەندی دەكرد بۆ عەباسیەكان لە بەغداد، سەڵاحەدین پرۆژەی گەورەی هەبوو ئەویش یەكخستنی موسڵمانان بوو لەبەرامبەر هێرشی داگیركاریی خاچپەرستەكان دا كە بەردەوام ڕوویان لە خاكی موسڵمانان بوو لە فەلەستین و وڵاتی شام، هەر بۆیە سوور بوو لەسەر ئەوەی موسڵمانان هاوكاری بن، ئەو بانگەوازی بڵاوكردەوەو سەركەوتنی گەورەشی بەدەست هێنا لە شەڕی –حەتین-ی بەناوبانگدا و توانی قودس لە ساڵی 583 كۆچی بگەڕێنێتەوە ژیر دەستی خۆیان.
لەو شەڕەدا كوردەكان ڕۆڵی گەورەو لەبەرچاویان گێڕا، گەنجێكی كورد كەناوی –دەرباس- بوو غوڵام –بەردەست-ی ئەمیر ئیبراهیمی مەهرانی بو توانی فەرمانڕەوای قودس دەستگیر بكات، كە فەرماندەی گشتی هێزە چەكداركانی خاچپەرستەكان بوو لەو شەڕەدا.
هەر لەو سەردەمانەدا سەركردەو فەرماندەی سەربازی گەورەی كوردەكان لەبەرچاو بوون كە ڕۆڵی گەورەیان هەبووە لە دەركردنی خاچپەرستەكان لە فەلەستین و وڵاتی شام و میسر، وەك ئەمیر سەیفەدینی مەشتوب كەسەركردەیەكی گەورەو دیاری هەكاریەكان بوو لە باكووری مووسڵ، وە یەكێك بوو لە هاوڕێ نزیكەكانی سەڵاحەدین ی ئەیوبی و لە زۆرینەی شەڕەكاندا پێكەوەبوون، بۆیە ناوی مەشتوبی لێنراوە لەبەر ئەوەی لەسەر دەموچاوی برینداری هەبووە كە لە یەكێك لە شەڕی خاچپەرستەكاندا لە وڵاتی شام بریندار بووەو شوێنەكەی هەروا ماوەتەوەو دیار بووە، بەم شێوەیە رۆڵی كوردەكان بەرچاوەو دەبینین كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لەسەردەمی ئەیوبیەكاندا چۆن بوون.
كورد لەنێوان دوو بەرداش دا:
لە كۆتایی سەردەمی عەباسیەكان دا و بە هاتنی سوپای مەغۆلەكان بەرەو عێراق و وڵاتی شام كوردەكان لە پێشی پێشەوە ئەو ناوچانەدا بوون كە مەغۆلەكان ڕوویان تێكرد لە عێراق دا، ئەوان خۆێنی زۆیان دا و بەبەراود بە سوپای مەغۆل كاری لەبەرچاویان ئەنجام دا، لە وەسیەتی ئیمبراتۆری مەغۆل –مەنكۆخان-دا هاتووە كە بۆ هۆلاكۆی برای و سەركردەی سەربازی ناردووە: كورد و لوڕەكان لە سەرەڕێگەتا لابە ئەوان ڕێگرن و بەربەستت بۆ دروست دەكەن، ئەمەش بەڵگەیە بۆ ئەوەی كە كوردەكان توانیویانە بەرهەڵستی سوپای مەغۆل بكەن و ڕایان بگرن، كاتێك بەرەو عێراق هاتوون و توانیویانە كاریگەریەكانیان لە سەر ئەو ناوچانە كەم بكەنەوە تا بە كەمترین زیان لێی دەربچن.
لە ژێر سایەی دەوڵەتی مەمالیكی میسر و شام، كوردەكان ڕۆڵی گەورەیان هەبوە لە بواری سوپادا بەڵام لە چاو سوپای ئەمەویدا كەمتر بووە، بەڵام كۆمەڵێك سەركردەو ئەمیری گەروەیان تێدا هەڵكەوتووە، لەوانەش (موجیرەدین ئەبولهیجای كوردی) لەسەردەمی سوڵتان (قڵاون)دا هەروەها ئەمیر (حسین كوردی) كە ئەمەیان بە دەستەڕاستی كۆتا پادشای مەمالیكەكان (قەنصوەی گوری)دادەنرا، هەورەها سەرۆكی هێزی دەریایی مەمالیكەكان بوو، كە توانی ڕێگە لە فراونخوازیەكانی پورتوگال بگرێت كە لە 922 كۆچی 1516 زاینی ڕوویان لە دورگەكانی هیندستان كردبوو، نەك هەر ئەوە ئەو ئەمیرە كوردیەكە توانی وڵاتی یەمەن بلكێنێتەوە بەوڵاتی میسرەوە لە سەردەمی بەنی تاهیرەوە ، (سوڵتان گوری) بەندەری (جەدە)ی پێبەخشی لەبەرامبەر ئەوەدا كە دەیڕروانی بە سەر دەریای ناوەڕاست دا و لەوڕێگەیەشەوە داهاتێكی زۆری دەهاتە دەست.
هەرێمی كوردەكان هەمیشە شوێنی ململانێی عوسمانی و سەفەویەكان بووە، بە درێژایی سەدەی شانزەی زاینی. تا ئەو كاتەی سولتان سولەیمانی قانونی (1566 مردووە) توانی هەرێمە كوردیەكان ببچڕێت بۆ خۆی و بیخاتە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیەوە، بە لەبەرچاوگرتنی هەموو ئەو خزمەتانەی كە كورد بە دەوڵەتی عوسمانییان كردووە لە كاتی شەڕیان لەگەڵ سەفەویەكان، عوسمانیەكان جۆرێك لە خۆبەڕێوەبەرییان داوەتە كوردەكان، شەرەفخانی بەدلیسی لە كتێبی –شەرەفنامە-دا باس لەوە دەكات میرنشینە كوردیەكان لەسەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا خۆیان بەڕێوەبردووە، بەشی خۆرئاوای ڕوباری فورات و بەشی رۆژهەڵاتی مورادسۆ –لقێكی سەرەكی ڕوباری فوراتە لە ناو باكووری كوردستان- میرنشینە كوردیەكان فەرمانڕەوایەتییان كردووە، میرە كوردەكان لەبەرامبەر ئەوەدا گوێڕایەڵی خۆیان بۆ سوڵتانەكان دەردەبڕی و دیاریی تایبەتیان بۆ دەبردن و وەك سوپایەكی یەدەگیش لە خزمەتی سوپای عوسمانیدا بوون.
دوای ململانێیەكی زۆری نێوان هەردوو سوپای سەفەوی و عوسمانی، سوڵتان مورادی چوارەم و شا عەباسی سەفەوی لە ساڵی 1409 كۆچی و 1639 زاینی توانییان سنورەكانیان لەیەكتری جیابكەنەوەو هەردوكیان پێكەوە ڕێكەوتن نامەی –ڕێكخستەنەكانی سنوور- واژۆ بكەن و لە نێوانیان دا كوردستانیان كرد بە دوو بەشەوە، بە پێی ئەو ڕێكەوتنەی نێوانیان بەشی رۆژهەڵاتی كوردستان بەر ئێرانی سەفەوی كەوت و بە شەكانی تری باكورو باشوور و رۆژئاوا بەر دەوڵەتی عوسمانی كەوت، دوای ئەو ڕێكەوتنەش ڕێكەوتنێكی دیكەی بەناوی –ئەرزەڕۆمی دووەم- 1847 كۆچی هات بە دوایدا و دواجار لە ساڵی 1913 زاینی دا كۆتایی بە هەموو شت هات و سنورەكانیان چەسپا، پاشان ڕێكەوتن نامەی –لۆزان 1923 زاینی- بە دوادا هات كە لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمدا واژۆكرابوو، پاشان كاتێكیش عێراق كەوتە بن دەستی ئینتیدابی –چاودێریی- بەریتانی . كوردەكان لە نێوان عێراق و ئێران و توركیا و سوریا و ئەرمینیا و جۆرجیا دابەشكران و جێگیربوون.
ئەمە كەمێك لەو تیشكانە بوون كە خرانە سەر لاپەڕەكانی مێژووی كورد، ئەمەش بەشێكی راستەقینەو گەوەرەیە لەبارەی نەتەوەیەكی دێرینەی وەك كورد كە بەرگرییان لە ناوچەكەو مێژوەكەمان كردووە، بەشدارییان كردووە لە پێگەی سەربازی و ئاینی، ئەوان توانیویانە لەگەڵ عەرەب و توركدا ماوەیەكی زۆر پێكەوە هەڵبكەن و بژین، بەڵێ ئەوەی كە هەیە پێكەوە ژیان و پێكەوە بوون و تەنانەت هەندێكجار تا ئاستی توانەوە.
سەرچاوە: میدان