06:00 - 23/05/2019

بزوتنەوەی لاوانی سۆماڵ لە ڕێگەی ئێرانەوە عاج بە قاچاخ دەبەنە بازاڕەكانی جیهان‌

پەیسەر

سەرچاوە سروشتیەكان بۆ ڕێكخراوە توندڕەوەكانی رۆژهەڵاتی وڵاتانی ئەفەریقا، بوەتە سەرچاوەیەكی دارایی بەهێز، بە جۆرێك دەكرێت بگوترێت وەك شا ڕەگی حەیات وایە بۆیان، بەپێی قسەی شارەزایان ئەوەندە سەریان تێكردووە، كە نەتوانن دەیت بەرداری ببن، ئەوان سودیان  لە شێواوی و بێسەرەو بەرەیی ناوچەكەوە حكومەت و چواردەوریان وەرگرتووە، سودیان لە گەندەڵی و نەپەرژانی حكومەتەكان وەرگرتوەو خەریكی كاری خۆیانن، هەرئەوەش بوەتە هۆی سەرهەڵدانی جۆرەها باندی تاوانكاریی و هێزی توندڕەوەكان، هەربۆیە دەتوانن بە ئاسانی كارەكانیان بكەن و بە ئاسانیش لە سنوورەكان بپەڕنەوە.

بزوتنەوەی لاوانی موجاهیدینی سۆماڵ دیارترینی ئەو ڕێكخروانەیە كە بەردەوام و بەشێوەیەكی چالاك سەرقاڵی ئەو جۆرە كارە ئابووری و گوماناویانەیە، ئەوەش لە پێناویی ئەوەدا بتوانن درێژە بە كارەكانی خۆیان بدەن، ئەو ڕێكخراوە چەندین ساڵە توانیویەتی بە هۆی كارە توندڕەوەكانیەوە ناوچەیەكی زۆر لە ئەفەریقا (ترسەزاور) بكات، هەر ئەوەش بوەتە هۆی ئەوەی زۆرێك لە توێژەران پەنا بۆ ئەوە ببەن لێكۆڵینەوەیان لەبارەوە بكەن بۆ ئەوەی بگەنە سەرچاوەی ئابوورییان و بزانن ئەو هەموو داراییە بێشومارەیان لەكوێ بوو؟ بەتایبەتی لە دوای ئەو هێرشەی كە كرایە سەر ناوەندی –ویست جیت- لە پایتەختی كینیا - لەمانگی سێبتەمبەری 2013 دا كە بووە هۆی كوژرانی 68 كەس و بریندار بوونی 175 كەسی دیكە.

دوای لێكۆڵینەوە لە ڕوداوەكە چەندین سەرەداو دەركەوت، كە ئەو ڕێكخراوە سەرقاڵی (ڕاو)ی نایاسایی و قەدەغەكراون بە شێوەیەك بەرفراوان و ڕێكخراو، هەر ئەوەش بوەتە هۆی ئەوەی چالاكیەكانیان بەرفراونتر و دیاتر بكەوێتە بەرچاو و ئەو نهێنیانەش ئاشكرا ببن كە ئەو ڕێكخراوە چۆن توانیویەتی دەست بەسەر ئەوە ناوچە فراوانانەدا بگرێت هەرچەندە بەردەوامیش هێرشیان دەكریتەسەر و لێیان دەدرێت.

بزوتنەوەی لاوانی موجاهیدینی سۆماڵ لەناوچەكەدا دەستكەوتی گەورەیان لەناوچەكەدا هەبووە بەتایبەتی لە نێوان ساڵانی (2009/2010) دا، بە شێوەیەك دەستیان گرتبوو بەسەر نیوەی زیاتر لە ڕووبەری وشكانی وڵاتی سۆماڵدا، هەرچەندە ئەو ڕێكخراوە لە ساڵی 2011 ش لەناو پایتەختی ئەو وڵاتەدا –مەقەدیشۆ- دركراون، لەگەڵ ئەوەشدا ئێستەشی لەسەربێت سنورەكانی ( سۆماڵ و كینیا) لەگەڵ ڕووبەرێكی زۆر لە ناوچە دەشتاییەكان و زۆرینەی گوندەكانی ئەو وڵاتەیان بەدەستەوەیە هەربۆیە ئەوە ڕێكخراوە بووەتە بزوتنەوەیەكی سیاسی و ئاینی سەرەكی لەناوچەكەدا.

هەرچەندە رێكەوتن نامەی سایتس- CITES- ی تایبەت بە قەدەغەكردنی بازرگانی  بە  -عاج-ەوە خراوەتە بواری جێبەجێكردنەوە لە ساڵی 1975 ەوە بەڵام هێشتا رێژەی كوشتن و ڕاوكردنی فیلەكان بەرزن و بەردەوامییان هەیە، بەپێی ڕاپۆرتی نەتەوە یەكگرتوەكان لە نێوان ساڵانی 2010 - 2012  نزیكەی 100 هەزار فیل ڕاوكراون.
ساڵی 2012  ڕێكخراوی فیل –EAL-  ڕاپۆرتێكی بڵاوكردوەتەوە كە ساڵ و نیوێك بە شێوەی مەیدانی ئامادەیان كردووە تیایدا جەختیان لەسەر ئەوە كردوەتەوە كە 40%ی داهاتی رێكخراوی لاوانی موجاهید لە ڕێگەی قاچاخیكردن بە عاجەوە دەستیان دەكەوێت. هەر ئەوەش سەرنجی زۆرینەی ڕێكخراوە توندڕەوەكانی تری بۆ خۆیان ڕاكیشاوە لە نموونەی (بزوتنەوەی سیلیكا)  لە كۆماری ئەفەریقای ناوەڕاست، هەوەرها  میلشیاكانی -جەنجەوید- ی سودان، ئەوانیش چوونەتە سەر ڕێبازی ئەوان و پشتیان بەو جۆرە بازرگانییە بەستووە، ئەوەش بۆ ئەوەی بتوانن چەك و چۆڵی سەربازی پێبكڕن و بۆ ئەو مەبەستەش چەندین بەرپرسی سەربازی وڵاتەكانیان لە پەیوەندی لەگەڵ ئەو دۆسییە تێوەگلاون.

تێچوونی بەهەم هێنانی عاج لە چوار ساڵی ڕابوردودا زۆر بەرز بوەتەوە واتە لە 2014 بە دواوە، بە جۆرێك نرخی تەنها یەك كیلۆ عاج گەشتوەتە  (2100) دۆلاری ئەمەریكی واتە (21 گەڵا) و لە ماوەی یەك ساڵدا بە های بازرگانی عاج گەشتوەتە (3)ملیار دۆلاری ئەمەریكی، هەر بۆیە چالاكی كوشتن و ڕاوكردنی فیلەكان بەردەوام ڕووی لە زیادبوونە، هەر ئەوەش بووتە هۆی هەڕەشەی جدی لەسەر گیانەوەرانی وشكانی هەبێت و ئەوەش بوەتە هۆی ئەوەی ژیانی گوند نشینەكان ناڕەحەت و نیگەران بكات، دانیشتوانی ناوچەكە ژیان و گوزەرانیان لێتێكچووە.

بە پێی راپۆرتێكی (TSAVo) بە ناونیشانی (Ivory and Terrorism in East Africa: Dispelling the Myth) كە باس لەوە دەكات لەوناوچانەدا بەردەوام كیشەی تەق و تۆق و چەكداریی هەن و بەردەوام میلشیا سەربازیەكان لەناوچەكەدا هەن و شەڕیان لەسەر ئەوەیە كێیان دەتوانن دەست بەسەر سنورەكاندا بگرن، زۆر جاریش لە ڕێگەی پێدانی پارەو بەخشیشەوە بە بەرپرسان و فەرمانبەرانی سنوورەكەوە كاری خۆیان ئەنجام دەدەن، ئەم كارەش بۆ بزووتنەوەی لاوانی موجاهیدین زۆر لە پێشەو زۆرینەی كارەكان بۆ ئەوان یەكلایی بونەتەوە.

لەبەر ئەوەی ئەوان دەسەڵاتی بەهێزو سەرەكییان هەیە و ڕۆڵی سەرەكییان لەو هەموو پشێوییانەدا هەیە،  ئەوان ڕۆڵیان هەیە لەو پاشا گەردانیەدا كە لەناوچەكەدا هەیە، هەروەها لە بڵاوبوونەوەی توندڕەوی و توندو تیژی لە كیشوەری ئەفەریقادا.

لەو ڕێگەیەوە كارئاسانی كراوە بۆ بڵاوبوونەوەی تاوانی نێو دەوڵەتی و لە ڕێگەی ئەو هەموو پارانەوە كە دەستیان دەكەوێت لەو جۆرە كارانەدا خەرجی دەكەن، چالاكیە نێو دەوڵەتیەكانیان برەو پێدەدەن، لە ڕێگەی بە قاچاخبردنی(عاج) و (خەڵوز) كە لە كانە خەڵوزەكانی سۆماڵ دەری دەهێنن كە لە ڕێگەی كاری قاچاخی ئەوانەوە ساڵانە زیاتر لە 25 ملیۆن دۆلاری ئەمەریكییان دەست دەكەوێت، ئەم كارەش تەنها بە خۆیان  ناكرێت و چەندین تۆڕو باندی بەقاچاخبردینان دروست كردووە لەسەرانسەری جیهان دا، هەر بۆیە كاتێك ئەو بزوتنەوەیە پێداگری لەسەر ئەوە دەكات ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی خۆی لەدەست نەدات بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە بەلەدەستدانی ئەوناوچانە زیانی ئابووری بەھێزی بەردەكەوێت، هەربۆیە چالاكیەكانی بریتیە لە درێژەپێدانی كاروچالاكی بە قاچاخبردنی عاج و خەڵووز، كە داهاتی ساڵانەی ملیۆنەها دۆلارە، جگە لەوەش تەنانەت پارەی باج و خزمەتگوزاریەكانی ناوچە دوورە دەستەكانیش لە خەڵك كۆدەكەنەوەو بۆ خۆیانی بەكاردێننەوە، هەروەها كار لە سەر (قراصنە) ڕێگرو دزەكانی دەریاش دەكەن و نەك هەر لە دژیان ناوەستنەوە بەڵكو پارێزگاریشیان لێدەكەن و لە بەرامبەر ئەو پاراستنەشدا 20%ی داهاتەكەیان وەك باج لێوەردەگرن و ئەوەش بەشێكی تری سەرچاوە داراییەكەیان پێكدەهێنێت.

وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا لە ڕاپۆرتێكی فەرمیدا  لە ساڵی 2013 دا ڕوونی كردوەتەوە كە بزوتنەوەی لاوانی سۆماڵی چەكدار، پشت بە قاچاخ فرۆشتنی عاج دەبەستن، ئەوەش بۆ ئەوەی كارە تیرۆرستی و توندڕەوەكانیان بەردەوامی پێبدەن، ئەو كارەش لە ڕێگەی باندی تایبەتەوە ئەنجام دەدەن، ئەو بزوتنەوەیە تەنها پشت بەكڕینی عاج لە دەستێكی ترەوە نابەستێت، بەڵكو خۆیان ڕاودەكەن و پاشان لەڕێگەی چەندین تۆڕی ناشەرعی و نایاساییەوە ڕەوانەی دەرەوەی سنوورەكانیان دەكەن، هەرچەندە دەرگای مینای –كیسمایۆ-یان لەسەر داخراوەو ناتوانن لەو ڕێگەیەوە كارەكانیان ئەنجام بدەن بەڵام دۆخی نالەبارو شێواوی –یەمەن- كە دەكەوێتە بەرامبەر سۆماڵ، یارمەتیدەرێكی گەروەیە بۆ بەردەوامی بە قاچاخبردنی عاج بۆ دەرەوەی وڵاتی سۆماڵ ئەوەش لەڕێگەی چەند كەسێكی قاچاخچییەوە كە هاوكاری سەرەكی ئەو ڕێكخراوەن لە یەمەن، و هەر لەو ڕێگەیەشەوە دەستیان بە چەك و كڕینی تەقەمەتی دەگات و خۆیانی پێ بەهێزدەكەن.

بە پێی ڕاپۆرتێكی فەرمی كە لەبارەی سزاكانی سەر سۆماڵ بڵاوكراوەتەوە  لە ساڵی 2018 چاودێران باسیان لەوە كردووە كە چەندین تۆڕو باندی قاچاخچی كار دەكەن لە نێوان سۆماڵ و ئێران دا و لەڕێگەی یەمەنەوە عاج و خەڵوزەكانیان دەبەنە ئێران و لەویشەوە ڕەوانەی شوێنەكانی دیكە دەكرێن و دوای چەندین رێ و شوێن ئەو كاڵایانە بەناوی شمەكی ئێرانیەوە ڕەوانەی بازاڕەكانی دونیا دەكرێن.

هەروەها لە سەر سنووری سۆماڵ و كینیا كە بە دەست بزوتنەوەی لاوانەوەیە پەنای چەندین كەس و باند دراوە كە ڕاوی نایاسایی فیلەكان بكەن، بە پێی ڕاپۆرتێكی (TSAVO) وە دەركەوتووە كە بە هۆی چەند كەسێكی قاچاخچییەوە ئەو بزوتنەوەیە دەستی گەشتوەتە ناوچە قەدەغەكراوەكانی كینیا و ڕاوی نایاسایی و قاچاخی تێدا دەكەن. جگە لەوەش هەر لەو ڕێگەیەوە ئەو بزووتنەوەیە بازرگانی بە گۆشتی چەندین گیانەوەری ناو دارستان و بیابانەكانەوە دەكەن و لەو ڕێگەیەوە سامانی بێشوماریان دەست دەكەوێت، لەوانەش (عاج) و (ئێسكی كەركەدن) و (شێر) كە هەموویان پارەی باش دەكەن و لە بازاڕەكانی جیهاندا كڕیاریان زۆرە.

شایانی باسە، بازرگانی عاج لە پلەی چوارەمی سەرجەم ئەو كاڵانەدایە كە لە جیهاندا قاچاخی پێوە دەكرێت و لە دوای مادەی هۆشبەر، چەك، بازرگانی بە مرۆڤەوە دێت، ئەوەش بە پشتڕاستكردنەوەی سندوقی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی ئاژەڵانی دونیا كە لە ساڵی 2013 بڵاوركراوەتەوە.