07:48 - 15/05/2019
ئایا بازاڕیكردن و هەوەسی شت كڕین نەخۆشی دەروونیە؟
لە كۆنگرەی تایبەتی كۆڕبەندی ئابووری جیهان(WEF)ی ساڵی 2014 راهیبێكی بوزی خەڵكی فەرەنسا بەناوی (ماتیۆ ریكارد) لە بارەی ڕاگەیاندنەوە گوتی: بەختەوەرترین كەسانی دونیان، ئەم قسەیە بووە مایەی سەرنجی سەرجەم بەشداربوونی كۆڕبەندەكە، لەبەر ئەوەی هەموو قسەو باسەكانی ئەو كۆنگرەیە تایبەت بوو بە دۆسیەكانی ئابووریی ، بەڵام ئەوساڵە كۆمەڵێك بابەتی تری هێنابووە ناو پانێڵەكانی كۆنگرەكەوە، لەوانەش تەكنیەكانی حەوانەوە، ئەو پرسانەی تایبەت بوون بەتەندروستی و لایەنی بەهێزكردنی جەستە.
لەناو ئەو كۆنگرەیەدا بابەتی بەختەوەری نەبووە بابەتێك بە خێرایی قسەی لەسەر بكرێت یان سەرپێییانە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، بەڵكو 25 دانیشتنی بۆ تەرخان كراو تیایدا گفت و گۆی چڕوپڕی لەبارەوە كرا ، ئەمەش بە ڕوداوێكی دەگمەن و سەیر هاتە ئەژمار لە میژووی ئەو كۆڕبەندەدا، پرسیارەكە ئەوەبوو بۆچی لە كۆنگرەیەكی گەروەی ئابووری لەو شێوەیەدا بابەتێكی نادیاری مەعنەی وەك بەختەوەریی ئەوەندە كاتی پێدەدرێت؟
بەرلەوەی وەڵامی ئەو پرسیارە بدرێتەوە پێویستە بزانرێت ئەو سەرسوڕمانە لەكوێوە سەرچاوەی گرتووە؟ دەتوانین لێرەوە لەسروشتی گفت و گۆكانی ئەو كۆڕبەندە بكۆڵینەوە لە كاتی دامەزراندنیەوە تا دەگاتە ئەمڕۆ. كۆڕبەندی ئابووری (WEF) لە ساڵی 1971 دامەزراوە لەوكاتەوە تا ئەمڕۆ ساڵانە كۆنگرەیەك لە (داڤۆس) گرێدەدات، ئەو كۆنگرانە لە سەر ئاستی جیهان وەك رۆحی ئابووری دێتە ئەژمار، لە حەفتاكانی سەدەی ڕابوردوودا بایەخی بەو ئامڕازانە دەدا كە چۆن بتوانن ببێتە هۆی گەشەی بەرهەم هێنانی وڵاتانی ئەوروپی، بەڵام لە هەشتاكاندا شكاندنی تەوق و قوفڵە ئابووریەكانی سەر بازاڕەكان بوو بەتایبەتی لە كاتی پاشەكشەی یەكێتی سۆڤیەت دا، لە نەوەدەكانیش دا توانا ئەلیكترۆنیەكان و ئەنتەرنێت بووە تەوەری سەرەكی كۆڕبەندەكە، بە گەیشتنی دەیەی یەكەمی دوو هەزارەكان بایەخەكانی كۆڕبەندەكە ڕووی لە بواری كۆمەڵایەتی كردووە، ئەمەش تەنها پێنج ساڵی خایاند و لە ساڵی 2008 دا پاشەكشەی بانكی بەدوادا هات و ئەوەش بووە هۆی گەڕانەوە بۆ بواری بوژانەوەی ئابووری بەر لە شكستە بانكیەكان.
سەرەڕای ئەوانە جەخت كردنەوەی كۆڕبەند لە سەر بواری (بەختەوەری) لە ساڵی 2014 دا، ئاراستە ئابووریەكانمان بۆ دێنیتەوە بەرچاو، ئەوەش دەكاتە ئەوەی بۆچوونی حكومەتەكان لەو بارەیەوە بە هەند وەربگرین، بۆنموونە ساڵی 2010 حكومەتی بەریتانی –یەكەی توێژینەوەی ڕەفتاریی- دامەزراندووە، ئەو یەكەیە تویژینەوە لەسەر شێوازی گۆڕانگاریەكان دەكات كەبەسەر رەفتاری هاوڵاتیانی بەریتانی دا هاتووە بۆ ئەوەی بتوانن ژیانێكی بەختەوەرانەتر بژین و لەگەڵ ئەوەشدا ئەو دەرئەنجامانە چۆن دەتوانن ببنە بڕیاری سیاسی وڵاتی بەریتانیا، كارەكانی ئەو دامەزراوەیە ئەوەندە سەركەوتنی بەدەست هێنا كە دەوڵەتان بیانەوێت بەشێكی وەك ڕاوێژ بەكاربهێنن لەبەرێوەچوونی كارەكاندا، هەر لەو بوارەدا نوسەری سعودی (عبدالله الوهیبی) لە سەرەتای ساڵی 2016 دا نوسیبووی: دەوڵەتی ئیمارات بڕیاری داوە وەزارەتێكی نوێ دروست بكات بەناوی (وەزارەتی بەختەوەریی –السعادە) ئەوەش بۆ وەڵامدانەوەی ئەو خواستە جیهانیەیە كە ئامانجی بەختەوەریی گشتییەو خستویانەتە بەرنامەی سیاسی خۆیانەوە.
ئەم دامەزراوە نوێیانە بە بێ پێشینەی ستراتیژی و ئامادەكاری نەبووە لە ڕووی ئابووری و كاریگەریەكانی بۆ سەر كایەی ڕامیاریی. ویلیام دیفینز لە كتێبێكدا بە ناوی (پیشەسازی بەختەوەری) باس لەو دەكات حكومەتەكات چۆن بەختەوەری لەڕێگەی كۆمپانیاو دامەزراوەكانیەوە بە خەڵك دەفرۆشنەوە، ئەو پێی وایە سەرجەم ئەو بۆچوونانە جەخت لەسەر تەنهایەك خاڵ دەكەنەوە، ئەویش ئەوەیە: دەكرێت ڕەفتاری هاوڵاتی بەشێویەك ئاڕاستەبكرێت بەرەو ئەو ئامانجەی كە ئەوان دەیانەوێت بە هۆی هیزی دەستەبژیری كۆمەڵگە-نوخبە-ەوە بە بێ ئەوەی هێزی سەركوتكار بەكاربهێنرێت یان دووربكەونەوە لە پرۆسەی دیموكراتیەت.
دیفیز درێژە بە قسەكانی دەدات و پێی وایە یەكەم هۆكاری گرفتەكانی بێزاری و بێتاقەتی و -كەئابە- سەرمایەدارییە، ئەو ئاماژە بە قسەی یەكێك لە بەشداربووانی داڤۆس دەكات لە ساڵی 2014 دا كاتێك ڕونكردنەوەی لەسەر بۆچوونی یەكێك لە بەشدار بووان دەدا و گوتی: خۆمان گرفتەكەمان دروست كردووەو دەبێت خۆشمان چارەسەری بكەین. ئەگەر سەرنجێك لە ژیانی رۆژانەی خۆمان بدەین، دەبینین كێشەو گرفت و دڵەڕاوكێ و كەئابەو بێزاری زۆرینەی ژیانمانی داگیركردووە ئەوەش دەرئەنجامی ئەو هەموو فشارەیە كە مرۆڤی ئەم سەردەمە رۆژانە دەست و پەنجەی لەگەڵ نەرم دەكات، پرسیار ئەوەیە ئەو كۆمپانیا گەورانە چۆن توانیویانە ئەو كیشانە بۆ خەڵك دروست بكەن؟ ئەی چۆن توانیویانە خەڵك قایل بكەن بە درۆیەك كە پییان وابیت ئەوان بەختەوەرن، بۆ ئەوەی لەو ڕێگەیەوە ئەوان بازاڕیان گەرمتر و سەرامایەكانیان پرقازانجترو كۆمپانیاكانیان پێشكەوتوتر بێت؟
شەیدای بازاڕیكردن و هەوەسی كڕین:
یەكەم سۆپەر ماركیت لە ساڵی 1852 لە پاریسی پایتەختی فەرەنسا كراوەتەوە. ئەم كارە چالاكانە بازاڕكردنی بوژاندەوە، لەوێوە وادەردەكەوێت كە بازاڕیكردن وەك چالاكیەكی خۆش و چێژبەخش دەردەكەوێت، یان بۆ كات بەسەربردنێكی خۆشە لەناو مۆڵ و بازاڕە جۆراوجۆرەكاندا، بەڵام مەترسی گەورە لەوەدایە ئێستە بازاڕیكردن بوەتە خوو، بووەتە ئالوودەیی، ڕێك وەك ئالوودەبوون بە قومار، بە سێكس، بە ئینتەرنێت... ئەم جۆرە ئالوودەبوونە دەرهاویشتەی سەدەی لیبراڵیەتی نوێیە، بەمانایەكی دیكە لە حەفتاكان بە دواوە. لە هەمان كاتدا هەستی شتكڕین بریتیە لە دووبارە بوونەوەی شمەك كە دەرئەنجامی زیانبەخشی لێدەكەویتەوە، لەبەر ئەوەی كیشەی دارایی وكۆمەڵایەتی بۆ خێزانەكان دروست دەكات.
شارەزایان باس لەوە دەكەن گرفتی هەوەسی شتكڕین هێشتا نەچووەتە ناو نەخۆشییە دەرونیەكانەوە، لە گەڵ ئەوەشدا هیشتا تویژەرانی دەرونی نەگەشتوونەتە دیاریكردنی هۆكارە ڕاستەقیەنەكانی هەوەسی بازاڕكردن، بەڵام هەموویان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە هۆكارەكەی عاقڵانەو ژیرانە نیە. لەبەر ئەوەیە ئەگەر كڕین بچێتە ڕیزبەندی نەخۆشیە دەرونیەكان كۆمپانیا زەبەلاحەكان تووشی زیانی گەورە دەبن، هەر بۆیە دوور نیە بۆ ڕێگری كردن لەوە لۆبی گەورەو دەسەڵاتە نەرمەكانی ئەملاولا بخەنە گەڕ، بۆ دەستگرتن بەسەر مێشك و بیروبۆچوونی خەڵك و بەكاربەرەكان .
دەتوانین بۆ سەلماندنی ئەم بۆچوونە ئاماژە بە لیستی نەخۆشیە دەرونیەكان بكەین كە لەلایەن كۆمەڵەی ئەمەریكی بۆنەخۆشیە دەرونیەكان بڵاوكراوەتەوە لە ساڵی 2013 دا هەوەسی بازاڕیكردنی نەخستۆتە ناو ئەو نەخۆشیانەوە، بەڵام نەخۆشیە دەرونیەكانی دیكەی لە ڕووی هۆكارەكان و چارەسەرەكانیشیانەوە بە وردی باسكردووە.
هەربۆیە ئەو كۆمەڵەیە بە بڕی 50 ملیۆن دۆلار هاوكاری كراوە تەنها لەبەر ئەوەی بازاڕیكردن نەخەنە ناو لیستی نەخۆشییە دەرونیەكانەوە، لەوەش سەیرتر ئەوەیە نیوەی ئەو مەبلەغە لە لایەن كۆمپانیاكانی دەرمانسازییەوە دابینكراوە، لەوەش زۆر خراپتر ئەوەیە 8 كەس لە كۆی 11 كەسی داڕێژەرانی ئەو ڕاپۆرتە پەیوەندی ڕاستەوخۆیان لەگەڵ كۆمپانیاو دامەزراوەكانی دەرمانسازیی و دەرمانخانەكاندا هەیە، ئەوەش بەمانای ئەوە دێت ئەو ڕێگایەی كە ئێمە دەروون و مگێز –میزاج-ی خۆمانی لەسەر بنیات دەنێین بە دەست خۆمان نیە، بەڵكو پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەیە كە بەرژەوەندییە ئابورەیەكان و كۆمپانیا گەورەكانی دەرمانسازییەوەو هیچ پەیوەندییەكی بە بواری زانستیەوە نیە.
هەرچۆنیك بێت، دەبێت ئەوە بزانین كە بەر لە دروستبوونی سۆپەرماركێت (شمەك)ەكان لە بەرهەمهێنەرەكان جیانەبوون و لە شوینێكی دیكە بفرۆشرێنەوە، هەربۆیە لەو ساتانەوە وەزیفەی شمەك لەناو بازاڕی سەرمایەداریدا گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە بەدەر لەو وەزیفەو ئەركە تەقلیدیەكەی خۆی كە بریتیە لە پڕكردنەوەی پێداویستیەكانی مرۆڤ، لە ئێستەدا سەرمایەداری چووەتە ناو بوارە دەرونیەكانەوە، شمەكە مادیەكانیان خستوەتە خزمەتی بەرهەم هێنانەوەی سۆزو لەو ڕێگەیەشەوە چەمكی (شمەك)یان كردووە بە شتێك بۆ دەستخستنی چێژو نەهێشتنی خەم و خەفەت و ئازار.
بازاڕیكردن لە ڕوانگەی ئەم تێگەشتنە نوێیەوە ژنانی بە پلەی یەكەم كردوەتە ئامانج لەبەر ئەوەی 90%ی كڕیارە بنەڕەتیەكان ژنانن، بە پێی توێژینەوەیەك كەلەسەر ژنانی رۆژهەڵاتی ئەوروپا ئەنجام دراوە، مێینەكان 80%ی مووچەكانیان لە كڕینی جل و بەرگ و جوانكارییەكان و هەندێك شتی دیكەدا خەرج دەكەن، ئەمە لە كاتێكدا داهاتێكی زۆر گەورەیان لەبەردەستدا نیەو ئەو شتانەش كە دەیكڕن لە ماوەی نزیك مەودادا پێویستیان پێی نیە.
بازاڕیكردن بە شێوەی دراماتیكی چالاك بووە پاش لەبەریەك هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی جاران لەسەرەتای نەوەدەكانی سەدەی ڕابوردووەوە، لەوە بە دواوە كۆمەڵگە بازرگانیەكان هاتنە ئاراوە كە فەیلەسووفی ئەڵمانی (واڵتر بنجامین) ناوی ناوە (شاری خەونەكانی سەرمایەداریی) هەروەها (ئەنكا بۆسكا) توێژەر لە دانشگای لەندەن باس لەوە دەكات مۆڵەكان (تۆو)ێكی شارەزایانەیە كە دەكرێت لەو ڕێگەیەوە مرۆڤ بە بێ ئەوەی بە خۆی بزانێت دەیكاتە مرۆڤێكی رۆژئاوایی، ئەوەش لە ڕێگەی دەستەبەركردنی هەلێكی گەورە كە بەرهەمەكانی بگەیەنێتە بازاڕەكانی جیهان. لەو میانەیەدا بازاڕو مۆڵە بازرگانیە گەورەكان هەلێكی گەورەیە بۆ دەستەبەركردنی خۆشبەختی بۆ كڕیارو بەكاربەرەكان، بە هۆی دیكۆرە نایابەكانی بازاڕەكان و ڕازاندنەوە نایابەكانیان، سەرمایەداری توانی دەرگا لەبەرامبەر كۆمەڵگەكاندا بكاتەوەو هۆشیاری خەڵك بخاتە ژیر ڕكێفی خۆیەوە.
بەر لە ساڵی 1870ی زاینی ئەوانەی كە نرخی شمەكانیان دیاری دەكرد كرێكارو خاوەن كارگەكان بوون، لەو سەردەمانەدا بەرهەم هینانی ڕاستەوخۆو سوودی ڕاستەوخۆ لەبەرچاو دەگیرا، بانگەشەو ڕیكلامیش بۆ بابەتەكە ڕاستەقینە بوو هیچ زیادەیەكی نەدەخرایە سەر و كاریان لەسەر وروژاندنی لایەنی سۆز و وروژاندنی بەرامبەر نەدەكرد، جەخت لەسەر لایەنی ستراتیژیی بازاڕ و دیاریكراوی نرخی شمەك لەسەر سیفەتەكانی شمەكەكە دادەڕژرا، نەك لەسەر ئەو سودە مەعنەوی و نادیارانەی كە بەكاربەر دەست دەكەوت لەكاتی بەكارهێنانی ئەو شمەكەدا.
لەسەرەتای سەدەی بیستەمەوە ئەم بارودۆخە بە شێوەیەكی دراماتیكی ئاڵوگۆڕی بەسەردا هات، لەبەر ئەوەی خواستی بەكاربەرەكان بوونە كلیلی كردنەوەی بازاڕی سەرمایەداریی نوێ، بەهۆی زۆری بەرهەم هێنان كە زیاتر بوو لە خواست و بەكاربردنی هاوڵاتیان، كۆمپانیاكان بەدوای ڕێگەیەكی تردا دەگەڕان كە پاڵ بە هاوڵاتیانەوە بنێت بۆ ئەوەی شمەكەكانیان لێبكڕن، یان بە مانایەكی دیكە،كۆمپانیاكان لە هەوڵی ئەوەدابوون پێداویستی هاوڵاتیان –بخوڵقینن-. لێرەوە كەوتنە بیری خراپ بەكارهێنانی –قۆستنەوەی- لایەنی سۆزداریی كریارو بەكاربەرەكان. ئەم بیرۆكەیە لە ساڵی 1930 بە دواوە خرایە بواری جێبەجیكردنەوەو تا ئیستەش بەركارە، كۆمپانیاگەورەكان پشتیان بەوە بەستووە چۆن بتوانن پەیوەندی نێوان بەرهەمهێنراو و شمەكەكان بە پێی خواستی كریارەكانیان و وەڵامدەرەوی خواستە دەرونیەكانیان بێت، هەربۆیە دەكرێت بڵێین لێرەوە سەردەمی باشی و كوالێتی و تایبەتمەندیە زانستیەكانی شمەك كۆتایی دێت.
كەسێكی شارەزای بانكی وە ك (بۆل مایتزر) كە بەڕێوەبەری یەكێك لە كۆمپانیا گەورەكانی ئەمەریكایە دەربارەی رۆشنبیری بەكاربردن رونكردنەوە دەدات و دەڵێت: دەبێت رۆشنبیریی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا لە ڕۆشنبیری پێویستییەوە بگۆڕین بۆ ڕۆشنبیری حەز و هەوەس، دەبێت ڕاهێنان بەخەڵك بكرێت تا حەزەكانیان بەدی بێنن، دەبێت قایل بكرین پێویستییان بە شتی نوێ هەیە بەر لەوەی شتە كۆنەكانیان لابدەن، دەبێت عەقڵیەتێكی نوێ لە ئەمەریكا بێتە ئاراوە، پێویستە حەزەكانی مرۆڤ بەدی بێن.
لە كتێبەكەیدا بەناوی (نەست و ماركە بازرگانیەكان- چۆن دەتوانین لە ڕێگەی زانستی میشكەوە دەستمان بە بازاڕبگات) دۆگڵاس فان برایت باس لە رووی ڕاستەقینە بازاڕەكانیی سەردەم دەكات، ئەو پێی وایە لایەنی سۆزداریی بەشی سەرەكی هەوەسی شت كڕین لەئارادایەو بازاڕەكانی خستۆتە جووڵە، ئەو ستایشی ئەم ئاڕاستەیە دەكات و دەڵێت بڕیاری عەقڵ، سۆز ڕاناوەستێنیت، ئەمە هەر ئەوەیە كە بۆچوونەكەی (ئەنتۆنیۆ داماسیۆ)ی مامۆستای زانستەكانی مێشك لە زانكۆی كالیفۆرنیای باشوور باسی دەكات كە پێی وایە، سۆز پیكهاتەی سەرەكی بڕیاردانە لای مرۆڤ هەرچەندە لایەنی ژیری ئەو بابەتەش ڕەت بكاتەوە.
ئەم بیرۆكەیە سەركەوتنی بەدەستهێناو بە پیی توێژینەوەیەك لە نێوان 1400 ریكڵامدا دوركەوتووە كە لایەنی سۆزاداریی بەركاربەرەكان لە نیوە زیاتر تێپەڕی كردوەو زاڵ بووە بەسەر لایەنی ژیریی و بیركردنەوەدا بە رێژەی (31% بۆ لایەنی سۆزو عاتیفەو سەرپێیانە بڕیاردان لەبەرامبەر 16 بۆ بڕیاردان بە پیی عەقڵ و ژیریی).
لە سەرئەم بنەمایە كۆمپانیا و كارگەكان كار لەسەر پڕكردنەوەی پێداویستیەكانی بەكاربەران دەكەن و بەردەوام كار لەسەر لایەنی ویژدانی و سۆزدارییان دەكەن، نەك لەسەر مەنتیق –ژیربێژی- و لایەنی عەقڵییان، ئەم پرۆسەیە بریتیە لە سوتەمەنی بازاڕگەرمكردنی سەرمایەداریی، راوەستانی پێداویستی واتە راوەستانی جووڵەی بازاڕو ئیفلاسبوونی سەرمایەداریی بە تەواوەتی، ویلیام دیفیز جەخت دەكاتەوە لەسەر ئەوەی فێڵكردن لە بازاڕدا واتە ڕێكخستنە نێوان بەختەوەری و نابەختەوەرییە، لە نێوان چیژو ئازاردا، كەواتە دەبێت بازاڕ ئەو پانتاییە بێت كە پێداویستی و حەزەكانی كڕیار پڕبكاتەوە، بەشیویەك بێت پڕكردنەوەكە هەمیشەیی نەبێت لەبەر ئەوەی ئەگەر پڕكردنەوەكە هەمیشەیی بێت بەردەوامی بەكاربردن نایەتە دی.
لێرەوە خواستی بەكاربەر كاریگەریی لە سەر نرخەكان دادەنێت و لە سستەمی سەرمایەداریدا نرخ بەرزو نزم دەكاتەوە، هەربۆیە لێرەوە پرسیارێك دێتە ئارەوە. خولیای سەرەكی وڕاستەقینەی بەكار بەر كامەیە؟ ئەو لایەنە سۆزدارییە كامەیە كە ڕێكلام و میدیاكان كاری لەسەر دەكەن و بە ئامانجی خۆیانی دەگرن و كۆمپانیاكان چۆن دەتوانن بیپێون و كار لەسەر بكەن؟
محمد حەماد دامەزرێنەی كۆمپانیایەكی گەورەی ئیماراتی بۆ ڕیكلام باوەڕی وایە زۆرینەی ریكلامەكانی ئەم سەردەمە دەیەوێت بە بەكاربەرەكان بڵێت خۆشبەختی و كارمەرانی لای ئێمەیە با هەڵس و كەو ت و شتە بەكارهاتوەكانیشی ڕاست نەبن، هەروەها دەشڵێت: مرۆڤ كاتێك شیشە دەكێشێت هەست بە بەختەوەریی دەكات، كاتێك جگەرە دەكێشێت، بەڵام لە هەمان كاتدا كەس ئاماژەبە لێكەوتە خراپەكانی ناكات، ئەم نمونەیە بوەتە كێشەیەك بۆ كۆمپانیاكانی ریكلام، كەواتە ئێمە چۆن دەتوانین بەختەوەریی بكەینە ئامانج؟ یان ئەو كارانە چین كە دەتوانین لەبەرچاویان بگرین بۆ ناسینەوەی بەختەوەریی؟ ئەی بە ڕاست بەختەوەریی چیە؟
ئەم جۆرە پرسیارانە جێگەی مشتومڕێكی گەورەی زانستی بووە تا لە ساڵی 1953 وەڵامێكی سەرەتایی دراوەتەوە. لەو ساڵەدا لە ڕیگەی تاقیگەكانەوە توانییان بیردۆزەكانی بەختەوەریی ببنە ژێر شیكارییەوەو وەك مادە كیمیاویەكان ڕەفتاریان لەگەڵ بكەن، بەومانایەی كە توانییان هۆرمۆنی (دوبامین) لەناو جەستەی مرۆڤدا بدۆزنەوە، بەمانایەكی دیكە ئەو هۆرمۆنە بەرپرسە لە خۆشبەختی و بەدبەختی مرۆڤەكان و دەكرێت لە ڕێگەی ئەو هۆرمۆنەوە دووبارە ببنەوە هەر بۆیە پێی دەگوترێت هۆرمۆنی بەختەوەریی و بە هۆی ئەو هۆرمۆنەوە دەتوانێت لە ئازارەكانی دوور بكەوێتەوە. ئەم بابەتە بووەتە جێگەی بایەخی ئابوریناسان: ئەوان پرسیارێكیان لا دروست بووە ئایا (نرخ)یش مادەیەكی كیمیایی نیە لە ناو مۆخی مرۆڤەكاندا بوونی هەبێت؟ یان بە شیوەیەكی دیكە: ئایا ئەگەر ئێمە سەفتە دۆلارەكان لە لایەكەوە دابنێین و هۆرمۆنی بەختەوەریش لە لایەكی دیكەوە، ئایا بەختەوەریی چەند دۆلار دەكات؟
ئەگەر سەرنج لە كۆكپانیای (دوبامین -Dopamine Labs ) بدەین و وەك نموونەی كۆمپانیایەكی سەرمایەداریی لێی بڕوانین لە دیزاین كردنی خواستی بەكاربەراندا، ئەو كارگەیە سەرمایەكەی ملیۆنیك دۆلاری داناوە بۆ مۆبایلە زیرەكەكان تا بەرنامەیەك بكەنە ناوی بۆ دەستنیشانكردنی هۆرمۆنی دوبامین لە جەستەی بەركاربەردا، دیارە ئەوەش پیویستی بە كەسانی زیرەك و بەرنامە دروستكەرەكانی مۆبایلە نوێیەكان هەیە، ئامانجیش ئەوەیە كە ئەو بەرمانەیە لە ڕێگەی ئەو مۆبایلانەوە بكەوێتە بازاڕەوە. ئەو بەر پرسەی كۆمپانیای ڕیكلام باس لەوەش دەكات ئەوانەی ئەو كارەیان كردووە هەموویان خۆیان بە بەختەوەر دەزانن لەبەر ئەوەی لەو ڕیگەیەوە توانیویانە شارەزایی و پسپۆری پزیشەكانی مێشك و هۆرمۆنەكان لەگەڵ زانستی سەردەم یەك بخەن و دەڵێت:لەو باوەڕەدام هۆرمۆنی دۆبامین هۆكاری سەرەكییە بۆ زۆر لە كارو ڕەفتارەكان، من خۆشحاڵم لەو بوارەدا كار دەكەم و هەوڵ بۆ گەشەسەندنی دەدەم.
تەكنۆلۆژیا دەستی خستۆتە بەختەوەریمانەوە:
توێژینەوەی زۆر هەیە كە سەلماندوویانە تەكنۆلۆژیا بوەتە هۆی كەمبوونەوەی هەست و سۆزەكانی مرۆڤ بەرامبەر بە یەكتریی، هەروەها باس لەوەش دەكەن بەكارهێنانی تەكنۆلۆژیا بوەتە هۆی كەمبوونەوەی خوێندنەوەی كتێب، تەنانەت ئەوندەی لە ڕێگەی ئامێرە ئەلیكرتۆنیەكانەوە دەخوێندرێتەوە لە ڕێگەی وەرقەو كاغەزەوە ناخوێنرێتەوە، توێژینەوەكان ئەوەشیان سەلماندووە كە خوێندنەوەی كاغەز جگە لە چێژی تایبەتی زۆرتر لە مێشك و یادگەی مرۆڤدا دەمێنێتەوە تا خوێندنەوە لە سەر تۆڕی ئینتەرنێت، پرسیار ئەوەیە ئەی بۆ چی ئێمە ئەوەندە خوومان بە ئەنتەرنێتەوە گرتووە؟ بۆچی ناتوانین دەستبەرداری ببین و بۆ هەرشوینیك بچین پەیوەستین بەو هێڵەوە؟سۆشیاوو میدیا بەردەوام هەواڵی خۆشبەختی و كامەرانیمان بە گوێدا دەدات، هەمیشە پەیوەندیمان بۆ دروست دەكات لە گەڵ هاوڕێ و خانەوادەكانمان، لەناو سۆشیال میدیاشدا فەیس بووك ئەو ڕۆڵەی بەگەورەیی بەرجەستە كردووە و لە ئێستەدا بووەتە تۆڕیك كە خەریكە بگوترێت ئەوەندەی پێداویستی تێدا پڕكراوەتەوە كە پیویستت لە هیچی تر نەبێت بۆ ئەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئەوانی دیكەدا دروست بكەیت.
ئەوە توێژینەوەو بۆچوونێك بوو بەڵام تویژینەوەی تریش هەیە بە پێچەوانەی ئەمەوەیە دەیسەلمینێت كە بەكارهێنانی فەیسبووك دەبیتە هۆی كەمبوونەوی پەیوەندییە كۆمەڵایەیتەكان لەبری ئەوەی بەهێزیان بكات. هەروەها توێژینەوەكان ئەوەشیان سەلماندووە كە سۆشیال میدیا هەستی ڕێبەری و قسەڕۆشتوویی و بە كەسەكان دەبەستێت، بەلكو بە پیچەوانەی ئەوەوەیە بەكاربەر هەمیشە هەست بە بێزاریی و خەمۆكی و ناڕەزایەتی دەكات و بە هێواشی هەستی بەختەوەریی خۆی لەدەست دەدات. ئەوەش بەهۆی هەستی بەراوردكاریی نێوان ژیانی خۆی و ئەوانی دیكەیە لەكاتێكدا تەنها ئەو وێنانە نمایش دەكرین كە رەونەقدارو باشترین و نایابترینەكانن ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی مرۆڤ خۆی بە كەمترو بچووكتر بێتە بەرچاو.
لە بەراوردكارییەكدا كە نوسەر و فەرمانبەری پیشووی دیاری پیگەی (گوگڵ) (تریستان هاریس) كردوویەتی لە نێوان(ئامیری قومار) و (سۆشیاڵ میدیا) دا، ئەو باس لەوە دەكات دەڵێت كاتێك مۆبایلەكەمان دەكەینەوەو سەیری سۆشیاڵ میدیا دەكەین وەك ئەوەیە یاری بە ئامیر-مەكینە-ی قومار بكەین، بۆ نموونە كاتێك دەستمان لەسەر ئایكۆنی (ئەنیستاگرام)ەكەمان دادەگرین قورماری ئەوە دەكەین بزانین چ جۆرە وینەیەكمان بۆ دەكرێتەوە، كاتێك رەنگێكی سورمان بۆ دێت دەیكەینەوە و بزانین كێیە وێنەكانی ئێمە سەرنجی ڕاكێشاوە، ئەوەش بۆی ناونراوە مەكینەی قومار لەبەر ئەوەی ئەو ئامێرە قومار بە هەستەكانی ئێمە دەكات و مرۆڤ لەبەرامبەر هەردوكیاندا بۆ ماوەیەكی زۆر دادەنیشێت و هەر بە هیوای باشترو چاكترە. هەندێك فێڵ و هونەر تیكەڵ بە مادەكییماییەكانی مێشكی بەكاربەر كراوە كە هەست بەوە بكات بەختەوەری لە دواترەوەیە و ئێستە نە تۆزێكی تر دەستی دەكەوێت.
درۆی سەربەخۆیی لە هەڵبژاردن دا:
دانەری ئەمەریكی (باری شوارتز) لە كتێبێكیدا بەناوی (جیاوازی هەڵبژاردن- بۆچی زۆر بەمانای كەم دێت) باس لەوە دەكات: سەرمایەداریی كاریكی كردووە كە كاڵای زۆری خستوەتە بەردەستمان و ئۆپشن و بژاردەی زیاتری لەبەردەمماندا داناوە، بۆ ئەوەی مرۆڤ باشترینەكان هەڵبژێریت و لەو ڕێگەیەوە بگەیەتە خۆشبەختی و كامەرانی، بەڵام ئاخۆ ئەو قسەیە راستە؟
شوراتز باس لەكتێبی (المفارقە الامریكیە) و دیفید مایرزی پزیشكی دەروونی لە كـتێبی (الجوع الروحی فی عصرە الوفرە)دا باس لەوە دەكەن بەختەوەریی لە ناو دیموكراسیەتی بازاڕدا وون بووە. لیبراڵیەتی نوێ بژاردەی زۆری بۆ گەلی ئەمەریكی دەستەبەر كردووەبەشیوەیەك لە میژووی مرۆڤایەتی دا وێنەی نەبووە، بەڵام ئەوەی كە بەرچاوە ئەوەیە كێرڤی بەختەوەری تا دێت بەرەو كەمبوونەوە دەچێت، شوارتز ساڵی شەستەكانی سەدەی ڕابوردوو بە هەڵوەشاندنەوەی مرۆڤی ئەمەریكی ناودەبات، چوون ڕێژەی تەڵاق دووبەرامبەر بووەتەوە، خۆكوشتنی گەنج و مێردمنداڵەكان سێ بەرامبەر زیادیان كردووە، تاوانەكان چواربەرامبەر و ژمارەی زیندانەكان پینج بەرامبەر و نەخۆشی دەرونی كلینیكی سێبەرامبەری نەوەكانی پیش خۆیان روویان لە زیاد بوون كردووە.
توێژینەوەكان باس لەوە دەكەن سێ یەكی هەرزەكارەكانی ئەوروپا كیشەیەك یان زیاتری دەروونیان هەیە، هەرچەندە تا ئێستەش ژمارەیەكی زۆریان جورئەتی دانپێدانانیان نیە، خۆ ئیتر وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی وازلێبێنە كە سەرەڕای كەمی و نەبوونی داتا و ژمارە كێشە دەرونیەكان تا ئێستەش بەچاوی سووك و خراپ لێكدەدرێتەوەو پێیان وایە نەخۆشی دەرونی واتە شێتی!
شوارتز باس لەوەش دەكات كە ئەوەی –دەمانەوێت- هەمان ئەو شتەیە –حەزمان لێیەتی-، واتە حەزەكانمان هەستێكی باشمان دەاتێ كاتیك بەدەستیان دەخەین، شوارتز گومان لەسەر ئەم بۆچوونە دروست دەكات و دەڵێت زانستی نوێ ئەوە ناسەلمێنێت و پێچەوانەكەی دروستە، ئەو سەلماندویەتی ئەوی كە دەمانەوێت و ئەوەی پێویستمانن دوو ئەركی جیاوازە لە مێشكماندا، بەو مانایەی كە مەرج نیە ئەوەی كە دەستمان بكەوێت بەختەوەرییمان پێببەخشێت.
شوارتز نموونەیەكی بەرجەستەی ڕوونمان دەداتێ و نمونەی ئەو كەسانەمان بۆ دینێتەوە كە ئالوودەی مادە هۆشبەرەكانن، چوون ئەوەی حەزیان لێیەتی نابێتە هۆی بەختەوەركردنیان، بەڵكو تەنها چیژپركردنەوەیەو و هیچی تر.
بەختەوەری تەنها هەستێكی تاكەكەسی نیەو مرۆڤ وابزانێت لە هەناوی خۆیدا یەو بەس،بەڵكو ئەمڕۆ بوەتە ئامانجی كۆمپانیا گەوەرە سەرمایەداریەكان، ئەوان كاریان ئەوەیە تۆ بەكاربهێنن بۆ ئەوەی چالاكی بخەیتە ناو بازاڕەكانی ئەوانەوە، كۆمپانیا گەورەكانی سەرمایەداریی هۆكاری خەڵەتێنەری گەورەیان بەدەستەوەیە بۆ ئەوەی هەستی خۆشبەخت یدرۆیینەت بۆ بەكاربەرەكانیان دروست بكەن، ئەوان یاری بە هەست و سۆزی بەكاربەرەكانیان دەكەن بۆ ئەوەی زۆرترین بكڕن، بە دەر لەوەی ئەو شمەكەی كە دەكڕرێت چ كارێك ئەنجام دەدات، سەرمایەداریی بۆ بەكاربەران شت دروست دەكات، دواتر دەبێتە كێشە، هەر خۆشیان دواتر كێشەكەت بە جۆرێكی تر بۆ چارەسەر دەكەن كە لەبەرژەوەندی بازاڕەكەی خۆیان بێت، ئەوەی قازانج دەكات ئەوانن و ئەوەی زیان دەكات بەكاربەرەكانن و هیچ ڕێگەیەكیش لەبەردەستدا نەماوەتەوە ئەوە نەبێت بەو ڕێگایانەدا بڕۆیت ئەوان نەخشەیان بۆ كیشاوە.