11:26 - 23/04/2019
نزار خه‌زره‌جی: جه‌نگه‌كه كه‌وتبووه نێوان دوو كه‌له ڕه‌قه‌وه سه‌دام و خومه‌ینی
بەشی چوارەم
لە
14/7/1987 فەریق روكنی یەكەم نزار خەزرەجی پەیوەندی دەكات بە یەكێك لە قائید
فەیلەفەكانەوەو پێی دەڵێت كە وەك سوپا سالار دەست بەكار بووە، كارەكە ئەوەندەش
ئاسان نییه، لەبەر ئەوەی بەشێك لە خاكی عیراق لە ژێر دەسەڵاتی ئێران دابوو، زیانی
مرۆیی زۆر هەبوون و سەرچاوەكانیش روو لە تەواو بوون دەچوون، سوپای عێراق خەریكی جەنگێكی بەرگریانە
بوو لەسەر زەوی خۆی و شەڕەكەش پەیامی جەنگ بۆ چەند ساڵێكی تر درێژەی هەبوو.
دوای
چوار ساڵ لە دەستبەكار بوونی سەدام حوسێن پێشوازی لە سەرۆكە نوێیەكە دەكات، بۆ ئەوەی
ئیدارەی كۆمەڵێك جەنگی ناڕەحەت بەڕێوە ببات. خەزرەجی باس لەوە دەكات كە
توێژینەوەیەكی كردووە لە ساڵی 1983 دا بۆ گۆڕینی جەنگەكە لە بەرگرییەوە بۆ
هێرش كردن، ئەوەش پێویستی بە یەك ساڵی
ڕەبەق هەیە تا سەر دەگرێت و بەسەر كەوتنی عێراق تەواو ببێت و سوپای عێراقیش بۆ ئەو
كارە ستراتیژییە نوێیە ئامادەبكات، هەربۆیە پیشبینی خەزرەجی بۆ كۆتایی هاتنی جەنگ
جێگەی بایەخ بوو، لە كۆتایی هەموو شەڕێكدا پاڵێك بە سوپای ئێرانەوە دەنراو دەخرانەوە
ئەو دیوی سنوورەكان و هەموو ئەمانەش لەسەر دەمی سەرۆكایەتی ئەودا بووە.
گرنكی شەڕی فاو لە چیدا بوو؟
گرنگی فاو لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كەوەك خەنجەرێكی ژەهراوی وابوو بە پشتی عێراقەوە، داگیركردنی لە لایەن ئێرانەوە دابڕینی عێراق بوو لەكەنداوی عەرەبی و هەڕەشەش بوو بۆ وڵاتانی كەنداو بەتایبەتی كوەیت و سعودیەو ئەوان دیكەش،هەر بۆیە پێویست بوو ئەو هەنگاوە بنێین، ئەو هەنگاوەی هەڵمانگرت لەو قۆڵەوە سەری گرت و لەماوەی 48 كاتژمێردا ئازادمان كردەوە.
كێ پلانی ئازاد كردنی فاوی دانا؟
دانانی پلانی ئازادكردنی فاو لەلایەن سوپاسالارەوە دانراوە، لە ڕواڵەتدا هەموو هێزە سەربازیەكانی وەك هێزی ئاسمانی و دەریایی و ئیستیخباراتی لە ژێر دەست دابووە، بەڵام دوای هاتنی سەدام حوسێن سەرجەم هێزە ئاسمانییه‌كان پەیوەست بوون بەوەوە، هەروەها هیزە دەریایی و هه‌واڵگرییه‌كان و تەنانەت ڕابەره‌سیاسیەكان و پاسەوانی كۆمار و پیشەسازی سەربازیش، بەمانایەكی دیكە، سەرۆكایەتی سوپا لەڕووی كردارییەوە تەنها سەركردایەتی فەیلەقە پیادەكانی دەكرد، پلانە زەمینییه‌كان لای ئێمەوە دادەنرا،
ئەوانەی تر لە چالاكی هێزە ئاسمانی و دەریایی و چەكی كۆمەڵكوژ تەنها لە ڕێگەی ڕادیۆوە دەمانبیست، تەنانەت فڕۆكە بەسەرماندا دەڕۆشت نەماندەزانی مەسەلە چییە.؟
ئەمە بەو واتایی ئه‌وه نییه كە هەماهەنگی لە نێوان هێزەكاندا نەبووە؟
ئەوە ڕاستییە، هەموو شتێك تایبەت كرابوو بە سەركردایەتی گشتی هیزە چەكدارەكان، هەرچی سوپا سالارە پەیوەندی به هێزی پیادەی فەیلەقەكانەوە هەبوو، بە هیچ شێوەیەك دەسەڵاتی بەسەر هیزی ئاسمانی و دەریاو ئەو شتانەدا نەدەڕۆشت.
ئەو دۆخە بە هاتنی سەدام حوسێن گۆڕا؟
بەڵێ، ئەو بابەتە بۆ ئەو كێشەی لایەنی ئەمنی هەبوو، ئەو نەیدەویست هەرچی چەك و هێزەكانی حكومەتە بكەوێتە دەست تاكە كەس یان لایەنێك، ئەم ئەزموونەی لەو خەسارو زیانانەوە سەرچاوەی گرتبوو كە لەبەرەكانی جەنگ بەری كەوتبوو، بەڵام ئەوەی پەیوەندی بە پلانی ئاسمانی و دەریایی و موشەكەكانەوە هەبوو، راستەوخۆ لە لایەن سەرۆكایەتی گشتی سوپاوە سەرپەرشتی دەكرا، بەهیچ شێوەیەك نە هەماهەنگیمان لەگەڵ دەكراو نە ئاگاداریش دەكراینەوە، كاری من تەنها پەیوەندیی بە زەمین و كاروباری فەیلەقەكانەوە هەبوو ئەویش جووڵەو بەرپەرچ دانەوەی هێز و هێرشەكانی ئێران بوو لە هەرناوچەیەكەوە بوایە.
مانای وایە سەدام حوسێن وەك جەنراڵێكی سەربازی ڕەفتاری كردووە؟
بەڵێ، داوای پلانی لە هێزی ئاسمانی و وشكانی و دەریایی و موشەكەكانیش دەكر. ئەنجوومەنێكی هەبوو كە گفتوگۆیان لەبارەی پلانەكانەوە دەكرد و دواتر ئەویش پلانێكی گشتیی لێ دادەنان.
چۆن لە كاتژمێر سفر ئاگادار دەكرایتەوە؟
ئەوەش بە شێك بوو لەناو پلانەكەدا، مەگەر لەگەڵ كەش و هەوا نەگونجایە وەك ئەوەی كە لە ئازادكردنی فاودا ڕویدا.
جێگری سەرۆكی گشتی هێزە چەكدارەكان و وەزیری بەرگریفەریقی یەكەم عدنان خیرالله لە پرۆسەی ئازادكردنەوەی فاودا ڕؤڵی چی بوو؟
رۆڵی گەورەو بەرچاوی نەبوو، بە پێچەوانەشەوە هەندێك لە كارەكانی كە ئیشی خۆی بوون لێی زەوت كرابوو، هەندێك شت ڕویاندا ئەو ئاگاداریان نەبوو، وەك پێم گوت هەندێك شت هەبوو وەك چالاكی مووشەك و هەستانی فڕۆكەكان ئێمە لە ڕادێۆوە دەمانبیست.
واتە ئەو كەسەی هەموو شتی دەزانی تەنها یەك كەس بوو؟
وایە، ئەویش سەرۆكی گشتی هێزە چەكدارەكان بوو ئیدارەكردنی شەڕەكەی بەدەستەوە بوو، دوای شەڕی فاو شەش شەڕی دیكە ڕوویان داوە، رزگاركردنەوەی شەلەمچە لە دوای یەك مانگ كە دەكەوتە خۆرهه‌ڵاتی بەسرە، جەزیرەی مەجنوون كە دەوڵەمەندە بە بیرە نەوت، ناوچەی زوبەیدات لە خۆرهه‌ڵاتی عەممارە، شەڕی گەیلان غەرب لە خۆرهه‌ڵاتی خانەقین، جگە لەوانەش فەیلەقەكانی باكوور لە ناوچەكانی حاجی هۆمەران و ماوو چوارتا كاری خۆیان كردووە، بەو مانایەی تا ڕۆژی 8/8/1988 توانیمان ئێران ببەینەوە شوێنی خۆوی و تێكی بشكێنین و بگرە لە سنورەكانیش دووری بخەینەوە، هەر ئەوەش بوە هۆی ئەوەی خومەینی ناچار ببێت بە وەستانی شەڕ.
ئەمە مانای شكستی سوپای ئێرانە؟
تیكشكانی ئێران زۆر خراپ بوو، لەوانەیە بیرت بێتەوە كە لە كاتی ڕاگرتنی شەڕەكەدا گوتی وادەزانم پەرداخێك ژەهر دەخۆمەوەو واژۆی لەسەر وەستانی شەڕەكە كرد، بەڵام دیارە ئەوەشی بەناچاری كردووە.
ئایا لە ئازادكردنەوەی فاو دا سوودتان لە ئەزموونی كەسانی بیانی وەرگرت؟
بە هیچ شێوەیەك ئەوەی كە هەبوو درۆیەكی تەواوی دوور لە راستی بوو.
واتە پسپۆڕە ڕوسیەكانتان لەگەڵ نەبوو؟
نەخێر بە هیچ شێوەیەك.
ئەی پسپۆڕی عەرەبی؟
بە هیچ شێوەیەك، فاو بە جۆرێك ئازادكرایەوە كە هەندێك لە سەركردەكانیش ئاگایان لێی نەبوو لەوانەش، عێزەت ئیبراهیمی جێگری ئەنجومەنی سەركردایەتی ، ئەو گوتبووی هەواڵەكەم لە ڕادیۆوە بیستووە، كاتێك سەدام حوسێن كاری بەیەكێك دەسپارد پێی دەگووت نابێت هیچ كەسێك بەو كارە بزانێت.
ئەی لە بارەی بەكارهێنانی چەكی كیمیاویەوە؟
هەردوولا بەكاریان هێنا، ئەوە راستیەوە كەس ناتوانێت نكوڵی لێ بكات، ئێران بە شێوەی سەرەتایی بەكاری هێنا، بەڵام ئەوەی عێراق زۆر پێشكەوتوو تر بوو لە ڕێگەی فڕۆكەو بۆمبی دوور هاوێژەو لەشوێنە دوورەكان بەكاری هێنا، ئەوە شتێكی ئاشكرابوو كە بەكار هێنانی چەكی كیمیاوی تەنها لە دەسەڵاتی سەدام خۆیدا بوو.
قسەیەك هەبوو دەیگوت ئەمەریكیەكان هاوكارییان كردوون بۆ ئازادكردنەوەی فاو، لە ڕێگەی مانگی دەستكردەوە وێنە زانیاریەكانی پێداون لە ڕێگەی باڵۆێزخانه‌كه‌تانه‌وە لە بەیروت؟
منیش ئەو قسەیەم لە رۆژنامەكان خوێندەوە، (وەفیق سامەڕائی)یش لەو بارەیەوە قسەی كردووە گوایە هەماهەنگی هەبوە لە نێوان دەزگا هەواڵگریەكانی هەردولادا، من سەرم لەو سوڕما یەكەمجار چونكە ئاگاداری هیچ شتیك نەبووم، دەزگای هەواڵگری سەربازی راستەوخۆ پەیوەندییان بە سەدام حوسێن ەوە هەبوو، ئەویشتەنها زانیاریەكانی پێدەداین، واتە من نەمدەتوانی فەرمانیان پێبكەم یان لە خۆمەوە داوای زانیارییان لێبكەم.
ئەوە شتێكی ئاساییە لە كاتی شەڕدا هەموو لایەك هەوڵی كۆكردنەوەی زانیاری
لەسەر بەرامبەرەكەی دەدات، بیرم بێتەوە فەرەنسی و ئەمەریكیەكان زانیارییان
پێدەداین، ئەوەش كاری (پاشكۆ سەربازی)یەكانی نێو باڵوێزخانه‌كانی عێراق بوو لە
دەرەوە، وا هەست دەكەم ئێرانییه‌كانیش هەمان شتیان كردووە، هیزە ئاسمانییه‌كان
پشتیان بە فڕۆكەی (مێگ 25) و (ئێف 1-میراج) دەبەست، ئەو دوو فڕۆكەیە توانایەكی
لەڕادەبەدەریان هەبوو لە وێنەگرتندا، ئەوەی بە بیرم بێتەوە ئەوان دەیتوانی
سەنگەرەكان بە جوانی وێنە بگرن، بەڵام ئەو وێنانەی كە پەیوەندییان بە قوڵاییەكانی
ئێرانەوە هەبوو لە ڕێگەی مانگەدەستكردەكانەوە دەستمان دەكەوتن، من لەو باوەڕەدام
هەر وڵاتێك لە جەنگدا بێت پێویستی بەو شتانە دەبێت ئیتر لە ڕێگەی پارەوە پەیدای
بكات یان لە ڕێگەی دۆستایەتی و هاوڕێیەتییەوە،
بەڵام زیادەڕۆیشی تێدا دەكرا، ئێمە هاوكاری راستەوخۆمان نەكرا لەبەر ئەوەی نە
تفەنگ و چەك وچۆڵی ئەمەریكیمان كەوتە دەست و نە هی خۆرئاوایش بە گشتی و زۆرینەی
چەكەكانمان هی رووسی بوون لەگەڵ هەندێكی سویسری و بەشێك لە وڵاتانی ئەوروپایی.
یانی بە بیستن بیستت كە وێنەئاسمانییه‌كان لە فەرەنسی و ئەمەریكیەكان وەرگیراون؟
بەڵێ بیستم، بەڵام ئەو وێنانە پەیوەندییان بە قوڵاییە دوورەكانی وڵاتی ئێرانەوە هەبوو، بەڵام بە قوڵایی 50 -80 كیلۆمەتری سەر سنورەكان لە ڕێگەی فڕۆكەكانی عێراقەوە دەستمان دەكەوت، لە ڕاستیدا ئێمەش زۆرتر پێویستمان بەمەیان هەبوو، لە بێ ئەوەی لە نرخ و بەهای ئەوانەی تر كەم بكەمەوە، لەبەر ئەوەی بۆ ئامانجە موشەكیە دور هاوێژەكان زۆر باش بوون.
چی شتێك بووە هۆی یەكلایی كردنەوەی شەڕی نێوان عێراق و ئێران؟
بە ڕاستی و بەباشی بەكارهێنانی سوپاو هێزە چەكدارەكان، دەكرا ئەو شەڕە زووتر كۆتایی پێبهاتایە ئەگەر سوپا بەباشی بەكار بهاتایەو سوود لە تواناكانیان وەربگیرایە. هەر بۆیە من خۆم وا دەبینم كە ڕۆڵم هەبووە لە گەڕاندنەوەی زیانی گەورەی مرۆی و ماڵی بۆ هەردوو وڵات.
تۆ سوپا سالار بوویت، زیانەكانی عێراق لەو شەڕەدا چەند بوو؟
زیانە مرۆییەكانی عێراق بریتی بوو لە 125 هەزار شەهید و 80 هەزار دیل و بێ سەروشوێن.
ئەی بە بۆچوونی تۆ قەبارەی زیانەكانی ئێران چەند بوو؟
لەو باوەڕەدام لە زیانی ئێمە زیاتر بوو، هیچ ژمارەیەكم لانییه.
لەناو كوژراوەكاندا ئەفسەرو پلە دارە بەرزەكان هەبوون ؟
كوژرانی فەرماندە و ئەفسەرەكانمان زۆر بوون، لەبەر ئەوەی زۆرینەی لەپێشەوەی بەرەكانی شەردا بوون.
ژمارەیان چەند دەبوو؟
ناتوانم ژمارەی تەواوت بدەمێ، بەڵام دەتوانم پێت بڵێم ژمارەكە زۆر بوو بە بەراورد بە هێزی وڵاتانی دیكە، ئەوەندە كاریگەری هەبوو لەسەر بەرەكانی شەڕ، تەنانەت لەكاتی شەڕدا خەریك بوو لە ساڵی 1983 و 1985 لە شەڕەكانی عەمارەو چوارتا، لەبەر ئەو حاڵەتە تێك بشكێین لە سنووری هێزەكانی فەیلەقی یەك.
هاوكاریەكانی عەرەب چی بوون كە دەدران بە عێراق؟
عێراق هیچ هاوكارییەكی سەربازی لە وڵاتانی عەرەبی وەرنەگرتووە، 50 زریپۆشی (تی 55 و تی 54) ی روسیمان لە میسر وەرگرت ئەویش بە پارە لێمان كڕین. هەندێك سەربازی یەمەنی هاتن بۆ هاوكاریمان بەڵام ڕاهێنانی باشیان نەكردبوو، دەترساین بە دیل بگیرێن بۆیە نەماندەخستنە پێشەوەی شەڕەكان، لیوایەكی سودانیش هاتن ، بەڵام هێشتا ڕاهێنانیان تەواو نەكردبوو كێشەی ناوخۆییان بۆ دروست بوو بە پەلە گەڕانەوە وڵاتی خۆیان.
ئەی ئەردەن هیچ هاوكاریەكی نەكرد؟
ئەردەن هەندیك خۆبەخشی ناردبوو، لیوایەكمان لێ دروست كردن، دوای ئەوی ڕاهێنانیان كرد لە پشتی بەرەكانی شەڕەوە دامان نان.
ئەی هاوكاریەكانی وڵاتانی كەنداو؟
كەنداویەكان بە پارە هاوكارییان كردین، جگە لەوەش ڕێگەیان دەدا چەك و چۆڵمان لە خاكەكەیانەوە تێپەیڕێت.
قەبارەی فەیله‌ق چەندە؟
فەیلەق ڕێكخستنێكی نەرمە، پێكهاتەكەی سێ یان چوار فیرقەیە، لەكاتی شەڕدا فیرقەی تری بۆ دێت یان بۆیان دروست دەكرێت. بەو مانایەی 10 تا 12 فیرقە دەڕوات.
ژمارەیان چەند كەسە؟
تا 150 هەزار كەس دەڕوات.
هۆكاری سەرەكی هەڵگیرسانی شەری عێراق و ئێران چی بوو؟ تۆ پێت وایە عێراق لە خەمی هاتنە ناوەوەی شۆڕشی ئێراندا بوو بۆیە دەستی پێشخست لە هەڵگیرساندنی شەڕدا؟
دەمەوێت بڵێم عێراق و ئێران هەرلە زووەوە كێشەو گرفتی قوڵیان هەبووە، زۆربەیان پەیوەندی بە سنورە ئاوییەكانو بە دیاریكراویش شەتولعەرەب بووە وە كیشەی سنووری وشكانیشیان هەبووە، لەسەردەمی (شا)یش دا ئاریشەی گەورە لە نێوان هەردوو وڵاتدا هەبووە، یەكێك لەو ڕێكەوتنانەی كە ئاوی بەسەر ئاگری نێوانیان دا كردووە رێكەوتننامەی (حلف بغداد)ە كە لە نێوان ئێران و عێراق و پاكستان و توركیا دا بووە، جگە لە بەریتانیا، بەڵام كاتێك ئەو ڕێكەوتننامەیە كێشەی تێكەوت ئاڵۆزیەكان سەریان هەڵدایەوەو پەیوەندیەكانیان بەرەو خراپ بوون ڕۆشت.
من لەو باوەڕدام سەدام حوسێن گەیشتبووە ئەو باوەڕەی ئێران لە دوای شكستی
ڕژێمی شا لە ڕووی سەربازییەوە لاواز بووە، زۆرینەی سەركردە سەربازیەكانی لە سێدارە
دراوە، هەر بۆیە ویستی لە بەردەم ئەو شۆڕشەدا ڕابوەستێت بەتایبەتی دوای ئەوەی
هەندێك لە لایەنە شیعیەكانی پشتیوانییان لەو بیرۆكەیە كرد، دوای ئەوەش خۆرئاوا و
یەكێتی سۆفیەت زۆر لە بڕیاری ناردنە دەرەوەی شۆڕشی ئێرانی دەترسان، لەبەر ئەوەی
لایەنگرانی ئەو شۆڕشە ڕووی لە زیادبوون دەركرد، یەكێتی سۆڤیەت لەوە دەترسا
كاریگەری لەسەر كۆمارە ئیسلامیەكانی ئاسیا بكات. هەرچی ئەمەریكاشە هەر لە سەرەتای
سەرهەڵدانییه‌وە دنەی ئەمەریكایدەدا بە تایبەتی لە دوای كێشەی بارمتەكانی.
هەربۆیە سەدام حوسێن وا بیری دەكردەوە كە دەتوانێت پشتیوانی جیهانیان
وەربگرێت، بەتایبەتی جیهانی خۆرئاوا، ئەگەر لە شۆڕشی ئێران بدات و پۆزی بشكێنێت
بەمە نەك هەر بەرگری لە عێراق دەكات بەڵكو
بەرگرییە لەهەموو جیهانی عەرەب و ناوچەی كەنداوی عەرەبی. دوای ئەوەش دەكەونە ئیسراحەت
و پشودانەوە، ئەو خۆی پێ پاڵەوان بوو، هەر بۆیە دەبێت سەركردە جەنگ بەرپا بكات بۆ
ئەوەی ئەوەی پێی بڵێن سەركردەی كەم وێنەو بە ئەزموون. ئەو لەناخی خۆیدا وەك
سەڵاحەدینی ئەیوبی وێنا دەكرد. ئەو پێی وابوو عێراق ئەوەندە دەوڵەمەندە كە بتوانێت
رۆڵێكی گەورەی هەبێت لە گؤڕانكاریەكاندا، هەروەها گرێی ناصری لەناخیدا هەبوو، ئەو
دەیویست ببێتە ئەڵتەرناتیڤی عبدالناصر و ئەوەی ئەو پێی نەكرا ئەم بیكات.
ئایا هەستتان بە هیچ هاوسۆزییەك نەدەكرد بەرامبەر خومەینی لەناو سەركردەو سەربازە شیعه‌كانی عێراقدا؟
هێزێكی گەوره هەبوو كە لایەنگرییان لە شۆڕشی ئێرانی دەكرد لەسەر هەردوو ئاستی مەدەنی و سەربازیش، هەر ئەوەش بووە هۆی ئەوەی حكومەتی عێراقی بەدوایانەوە بێت و چالاكەكانیان بگرێت، ئەوانیش ڕێكخستنەكانی حیزبی دەعوە بوون، دواتر ئەمانە بوونە هێزێكی ئۆپۆزسیۆنی گەورە. شەڕو شۆڕی گەورە هەبوو لە نێوان هێزە ئەمنییه‌كان و لایەنگران و ئەندامانی ئەو حیزبەدا و خەڵكی زۆر لە هەردوولا تێدا چوون.
تۆ قائید فیرقە بوویت لە 22/9/1980 ئێوە هەستتان چۆن بوو كاتێك شەڕ لە كات و ساتی هەڵگیرساندا بوو؟
سێ مانگ بەرلە هەڵگیرسانی شەڕەكە من و قائید فیرقەی یەك و قائید فیرقەكانی تر بانگ كراین بۆ بەغداد بە مەبەستی كۆبوونەوە لەگەڵ وەزیری بەرگری و سوپا سالاری عێراق ، مەبەستەكەش پڕكردنەوەی كەم و كورتیەكانی فەیلەقی یەكەم بوو، قائید فەیلەقی یەك ئەو كات فەریق محه‌مه‌د فه‌تحی بوو، قسە زۆر كرا لەسەر ڕاهێنانی پێكهاتەكانی ئەو فەیلەقە، لەو كاتانەدا ئێمە لە جەنگێكی پارتی زانیدا بووین لە گەڵ كوردەكان لە باكووری وڵات، مەبەستیش ئەوەبوو چۆن خۆمان ڕێك بخەینەوە بۆ ئەوەی بتوانین شەڕی بەبەرنامەو نیزامی بكەین و دەبێت ئەو كارەش لە ماوەی دوو مانگدا جێبەجێ بكەین، من چاوەڕێم دەكرد قائید فیرقەی یەك قسەیەك بكات بەڵام ئەو بەبێدەنگی دانیشتبوو، من داوامكرد كە قسەیەك بكەم، گوتم: ئەوەی كە ئێوە داوای دەكەن خۆ ئامادەكردنە بۆ شەڕێكی نیزامی، ئێمەش سەرجەم هێزەكانمان پەرت و بڵاوكردووە لە باكووری وڵات و هەرچی چەك و تەقەمەنیمان هەیە خستومانەتە گەنجینەی چەكە قورسەكانمان لەوێ، ئەگەر لە ئێستەدا نییه‌تێك هەیە بۆ هەڵگیرساندنی جەنگ ئەوا دەبێت لانی كەم دوو ساڵمان لەبەردەستدا بێت تا خۆمان ئامادە بكەین و یەكەكانمان ڕابهێنین، بەڵام وەزیری بەرگریی ئەوەی ڕەتكردەوە و گوتی لە بەر ئەوە تەنها دوو مانگتان هەیە بۆ ئەوەی خۆتان ڕێك بخەنەوە، ئەو پەیامە دیاربوو كە جه‌نگێكی نیزامی بەڕێوەیە لەگەڵ یەكێك لە دراوسێكان كە ئێران و توركیا لە پێشی هەموویانەوەن، هەر ئەو ڕۆژە من لەوە ترسام كە بدۆڕێین لەبەر ئەوەی ئامادەكاریمان نەكردبوو.
هەستی سوپای عێراق چۆن بوو كاتێك شەڕ هەڵگیرسا لە بەرواری 22/9/1980؟
كاتێك ململانێ لەناو سەركردەكاندا دەردەكەوێت ئیتر سەربازەكان ناتوانن ڕؤڵی سەرەكی خۆیان ببینن، ئەوەش بەو مانایە نییه كە هەموومان حەزمان بەو شەڕە كردبێت. بەڵام كاری ئێمە بریتی بوو لەپارێزگاری كردن لە وڵات و جێبەجێكردنی ئەوەی لەسەرمانە بە باشترین شێوە.
وەك بزانیت كێ ئاگای لە بڕیاری جەنگەكە بوو؟
لەو بڕوایەدام سەرۆكی گشتی و جێگرەگەی و سوپا سالار.
سوپا سالار؟
هەرچەندە وەزیری بەرگری كۆبوونەوەكەی بەڕێوە دەربرد، بەڵام فەریقی یەكەم عبدالجبار شنشل گوتە بێژی فەرمی بوو، هەر ئەو لەو كاتەدا سوپا سالار بوو.
باشە، زۆرترین قوربانی لەچی شەڕێكدا بوو؟
وابزانم فاو، تابلۆیەك هەبوو كە دەچوویتە ناو فاو لێی نوسرابوو، رزگار كردنی ئەم شارە بە خوێنی 54 هەزار كەس لە شەهید و بریندار و ون بوو ئازاد كراوە.
چەكەكانتان سۆڤیەتی بوون؟
بەڵێ 95%.
ئەی هەڵوێستی یەكێتی سۆڤیەت لەبەرامبەر شەڕەكەدا چۆن بوو؟
لەسەرەتای شەڕەوە یەكێتی سۆڤیەت ناردنی چەكی ڕاگرت، تەنانەت هەندێك كەشتی هەڵگری پێداویستی جەنگی گەشتبوونە بەسرە، كە چی فەرمانیان پێكرا دانەگیرێن و بیان گێڕنەوە، ئەوەش وای لە عێراق كرد لە بازاڕی ڕەش چەك و پێداویست جەنگی بكڕێت، هەر بۆیە پاش ماوەیەك پێداچوونەوەیان بە بڕیارەكەدا كردەوەو ئیتر شتەكان چونەوە سەر ڕێڕەوی پێشوو، ئەڵبەتە لە ساڵی 1982 دا بوو كە عێراق پاشەكشەی كرد.
بازاڕی ڕەشی كام وڵات؟
ئەوروپای خۆرهەڵات و لەڕێگەی چەند نێوەندگیرێكەوە، ئەوكات بەرزان تكریتی بەڕێوبەری گشتی هەواڵگری بوو، ئەو گەورەترین هۆكار و نێوەندگیری كڕینی ئەو چەكانە بوو كە بە چەردەی گەورەو زەبەلاح دەكڕران.
ئایا یەكێتی شۆڤیەت بەردەوام بوو لەناردنی چەك بۆتان؟
بەڵێ، دواتریش لە (چین) یش كڕیمان.
سەرچاوەی موشەكەكانتان كوێ بوون؟
موشەكەكان لە یەكێتی سۆڤیەتەوە بۆمان دەهاتن ، دوای ئەوە پیشەسازی سەربازی پەرەی پێداو هەندێك مووشەكی به‌رهەم هێنا.
واتە عێراق دەستی كرد بە دروستكردنی مووشەك؟
ناتوانم بڵێم بەرهەم هێنانی تەواوەتی بوو، پیشەسازی سەربازی پەیوەست بوو بە فەرماندەی گشتی و حوسێن كامل، كە لەم دواییانەدا كوژرا، بۆ هیچ سەركردەیەكی سەربازی نەبوو كە توخنی ئەو بابەتە بكەون یان پرسیار لە بارەی پیشەسازی سەربازییەوە بكەن.
سەدام حوسێن چۆن بوو كاتێك ئێران دەهاتە ناو خاكی عێراقەوە؟
بڕیاریدا تا دوا سەربازی عێراق دەبێت جەنگ بكرێت.
ئەوەی پێ گوتن؟
ئەو بە بۆنەی جیاوازەوە قسەی دەكرد، دەیگوت ئێمە دەجەنگین ئەگەر هێزەكانی ئێران بێنە سەر دیوارەكانی كۆشكی كۆماریش، كێشەو شەڕەكە كەوتبووە نێوان دوو كەسی ئینكار و سەرسەخت، یەكێكیان لە ئێران بوو بەناوی خومەینی و ئەوی تریان لە عێراق و پێیان دەگوت سەدام حوسێن.
واتە سەدام حوسێن دۆڕانی قبووڵ نەبوو تەنانەت ئەگەر بچنە بەغدادیش؟
لە ڕاستیدا سەدام حوسێن چەند جارێك ڕەزامەندی نواندوە بۆ وەستانی شەڕ، یەكێك لەو ساتانە لەو كاتانەدا بوو كە سوپای عێراق چووبووە ناو خاكی ئێرانەوە، ئەوكات رێكخراوی كۆنگرەی ئیسلامی ناوەندگیری كردبوو و لەلایەن چەند وڵاتێكی دیكەشەوە داوای ڕاگرتنی شەڕ كرابوو، عێراق لەو كاتانەدا زۆر لەو داواكارییانەی ڕوبەروو دەبوویەوەو سەدامیش حەزی دەكرد بەڵام خومەینی ڕازی نەدەبوو.
ئەی سەدام بۆچی رێكەوتن نامەی جەزائیری دڕاند؟
دڕاندن یان كارپێنەكردنی ڕێكەوتنەكە لە هەردولاوە بوو، ئێرانییه‌كان بەشێك لە داواكاریەكانی سەدام یان جێبەجێ نەكردبوو، هەربۆیە پێی وابوو ئەو ڕێكەوتن نامەیە كاری پێناكرێت، ئەوەش بووە هۆی دڕاندن و هەڵوەشاندنەوەی ڕێكەوتنەكە.
تۆ چۆن لە كەسێتی سەدام تیگەشتوویت؟
ئەو دەیوست زۆرترین كات گوێ بگرێت و سوود لە بۆچوونەكان وەربگرێت و پاشان دای بڕێژێتەوە، با نموونەیەكت پی بڵێم، كاتێك دەتبینی و قسەت لەگەڵ بكردایە لە بارەی بۆچوون یان پلانێكەوە، دوای چەند رۆژێك دەتبینی لە بەرامبەر سەركردە سەربازیەكان دا هەمان قسەكانی تۆ دووبارە دەكاتەوە بەڵام بە شێواز و داڕشتنەوەی تایبەت بە خۆی، بە مانایەكی تر بە نهێنی شتت لێدەكڕێت و پێت دەفرۆشێتەوە لەبەرچاوی خەڵكدا ، بۆ ئەوەی خەڵك لەوە تێبگات كە خاوەن فیكرو بیروبۆچوونی تایبەت بە خۆیەتی.
شێوازی سەدام حوسێن لەگەڵتوندوتیژیدا چۆن بوو؟
لەكاتی جەنگدا شتەكانی یەكسەر دەبڕییەوە و یه‌كلایی ده‌كردنه‌وه. سەرجەم پێداویستیەكانی بۆ سوپای عێراق دابین دەكرد، هەرچی سەرچاوە داراییەكانی عێراقیش بوو خستبوویە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە.
ئەی ئازا بوو؟
لە ڕێگە بڕیارەكانییه‌وە هەستت بە ئازایەتی و دڵڕەقی و توندوتیژی دەكرد .
سەردانی بەرەكانی شەڕی دەكرد؟
سەردانی بارەگاكانی دەكرد، داواشی دەكرد بچێتە پێشەوەی بەرەكانی شەڕ، بەڵام سەركردەكان نەیاندەهێشت و سوور بوون لەسەر ئەوەی نەچێتە ئەو شوێنانە چوونكە زۆر مەترسیدارن و گونجاو نین.
كاتێك تۆ لەبەرەكانی شەڕ بوویت هاتووە بۆ لات؟
چەند جار هاتووە.
بۆچی بەرەیەكی شەڕ هات؟
لە بەرەكانی ناوەڕاست لە ناوچەكانی خانەقین دوو جار هات، داوای لێكردم كە بچێت بۆ بەرەكانی پێشەوە، بەڵام من بردمە پشتەوەی بەرەكانی شەڕو پێم گوت ئەمە ناوچەی پێشەوەیە، چونكە ئەگەر بكوژرایە بەرپرسیارتی گەورە دەكەوتە سەرشانم.
ئەی عەدنان خیر الله ئازا بوو؟
بەڵێ ئازاو تیگەشتووش بوو، بەڵام خاوەن بڕیار نەبوو.
دیارترین سەركردە سەربازیەكانی كاتی جەنگی عێراق و ئێران كێ بوون؟
زۆریان بەدەركەوتن، توانییان بە باشی شەڕەكە بەڕێوە ببەن و هەندێكیشیان تێدابوو كە شكستیان هێنا، بەڵام لە دواجاردا شەڕەكەمان بردەوە.
ئەی سەدام سەركردە سەربازیەكانی لە سێدارە دەدا؟
بەڵێ، بەو هۆیەوە بوو ئەو بەجێ نەهێنانی ئەو ئەركەی پیی دەسپاردن بەڵام بە هۆی خیانەت و شكستەوە نەبوو لە ڕاستیدا.
ئەو لە سێدارە دانانە كاریگەری خراپی لەسەر مەعنەویاتی سوپای عێراق دادەنا؟
بە دڵنیاییەوە كاریگەری دادەنا، بەڵام دواجار شەڕ هەرشەڕ، كاتی بیركردنەوەو پشوو دان نییه.
سەركردەكانی چۆن لە سێدارە دەدا؟ كێ بڕیارەكەی دەدا؟
ئێمە ئەو شتەمان نەدەزانی، بۆ نموونە داوی لەدەست دانی (موحەمەڕە) قائید فەیلەقەكەو قائید فیرقەكانی لە سێدارە دا لەناویاندا (صلاح القاضی)ی قائید فەیلەقی سێ هەبوو، باس لەوە دەكرێت موناقەشەی توندی لەگەڵ سەدام كردووە، لەبەر ئەوەی دەستیان لە كارو باری ئەو وەرداوەو بەو هۆیەوە نەیتوانیووە ئیدارەی شەڕەكە بە باشی بدات، بۆیە فەیلەقەكەی تووشی شكستی گەورە بوەتەوە، ئەم جۆرە قسەو باسانە وەك تەحەدا لێك دەدرایەوە.
كاتێك فەرماندەو سەركردەكان لەگەڵ سەدام گردەبوونەوە دەمانچەیان نەدەبردە ژوورەوە؟
راستە.
بەڵام سەدام هەمیشە دەمانچەی پێبوو؟
بەڵێ ئەوەش راستە، بەڵام زۆرینەی ڕەها سەركردەكان خۆیان دەمانچەیان هەڵنەدەگرت، بۆ نموونە من هەرگیز دەمانچەم هەڵنەگرتووە، ئەركی سەركردە هەڵگرتنی دەمانچە نییه.
ئەی ئێوە چۆن پیشوازیتان لە بڕیاری وەستانی شەڕەكە كرد؟
ئاهەنگمان گێڕا، زۆرمان پێخۆش بوو، لەبەر ئەوەی هەموو خاكی عیراق ئازادكرابوویەوە و تەنانەت چووبوینە ناو خاكی ئێرانیش بە نزیكەی 2 تا 3 كیلۆمەتر لەبەر ئەوەی نیشانە كۆنەكانی دیاریكردنی سنوور دیار نەمابوون بۆ ئەوەش ئەوەمان كرد كە هەڵە نەكەین و سەركردایەتیشمان لەوە ئاگادار كردبوویەوە.
لە ڕێگەی تەلەفۆنەوە پێی گوتیت؟
نەخێر پێكەوە بووین، دوای ئەوە من ڕۆشتم، بەیاننامە بەناوبانگەی وەستانی شەڕی ڕاگەیاند، زۆر دڵی بە دانپێدانانەكەی خومەینی خۆش بوو كە دەڵێت شكستمان هێناوە، دەیگوت خودا ویستی هەموو دونیا و گەلەكەشمان بەوە بزانن كە خومەینی گوتویەتی ژه‌هر دەخۆم و بڕیاری وەستانی شەڕ دەدەم.
سەدام حوسێن رقی شەخصی لە خومەینی هەبوو؟
بە دڵنیایی، وا دەزانم هەستەكە لە هەردوولا هەبوو، میزاجی ئەو دووكەسە كاریگەری هەبوو هەردوكییان رق ئەستوور و عیناد بوون و ئەوەمان بیر نەچێت خومەینی سەردەمانێك لە عێراق ژیاوە، بە هۆی ڕێكەوتننامەی جەزائیری 1975 ی نێوان شا و سەدام ڕێكەوتبوون كە هیچ لایەكیان پشتیوانی لە ئۆپۆزسیۆن و نەیارانی وڵاتەكەی تر نەكەن، بەڵام خومەینی بەیاننامەو كاسێتی دەنگی لە دژی شا لەناوخۆی عێراق دابەشكردبوو، ئەویش وەفدێكی فەرمی ناردبووە لای خومەینی و بابەتەكەیان بۆ باس كردبوو كە دەبێت پایەند بێت بە ڕیكەوتنی 1975 ی جەزائیرەوە، بە خومەینیان گوتبوو یان دەبێت بێدەنگ بێت یان وڵاتەكەیان جێ بهێڵێت، خومەینی ئەم بڕیارەی بە لێدانی سەخت بۆ خۆی لێكدابوویەوە، من پێم وایە دژایەتی كەسی نێوان ئەو دوو كەسە كاریگەری زۆر خراپی لەسەر هەڵگیرسان و درێژە كێشانی شەڕەكە هەبوو بۆ ماوەیەكی درێژ، ڕق و قینی دولایەنە لە ئارادا هەبوو.
سەدام دڵخۆش بوو بەشكستی ئێران؟
بە دڵنیاییەوە، بەڵام كەسایەتیسەدام حوسێن لەو ساتانەدا زۆر گۆڕابوو، سەدام خۆی بە سەركەوتوو، خاوەن غروور دەزانی، خۆی بە نیوە خوایەك دەزانی و ئەوەش بووە هۆی دووركەوتنەوەی لە زۆربەی خەڵك، شێوازێكی سەیری هەبوو، كاتێك كاری پێت هەبووایە لەباوەشی دەگرتیت، كە پێویستی پێت نەدەما نەیدەناسیت، هەر ئەوەش ڕوویدا لە خۆم دوای ئەوەی ناوبانگێكی گەورەم بۆ دروست بوو لەناو سوپادا.
شەڕی زۆر هەبوون، لەناو كوژراوەكاندا ناسراوت هەبوون؟
بەڵێ، بەتایبەتی لە بارەگاكانی پیشەوەی شەڕو ئیدارەدانی شەڕەكاندا.
تۆ وەكو سەركردەیەك، كاتێك سەربازێك یان ئەفسەرێكت دەكوژرا هەستت چۆن بوو؟
هەستێكی زۆر ناخۆش، لەكاتی شەڕدا برادەری راستەقینەو زۆر دڵسۆزانەت بۆ دروست دەبێت لەگەڵ خەڵك، فەرماندەو سەربازەكان هەردووكیان یەك چارەنوس چاوەڕێی دەكردن و هەردوكیشیان لە یەك ڕیزدا بوون، كاری ئێمەی بەرپرسان ئەوەبوو زیان و كوشتنەكان كەم بكەینەوە و لەكاتی ئازاد كردنەوەی عێراقیش دا كەمترین زیانمان بەركەوت، توانیمان بەسەركەوتوویی شەڕەكە كۆتایی بهینین، لەو ڕێگەیەشدا بەكەمترین قوربانی عیراقمان ئازاد كردەوە و سەركەوتووبوین لە كۆتایی هاتنی شەڕدا، لەو ڕێگەیەشەوە هەزاران كەسی عیراق و ئێرانمان لە كوشتن و لەناوچوون دەربازكردووە.
ئەی دەكرا شەڕ درێژەی هەبێت بۆچەند ساڵێكی دیكە؟
بەڵێ. ئەگەر لەسەر بەرنامەی پیشووی بڕۆشتایە درێژەی دەبوو، بە بڕوای من عێراق نەیدەتوانی درێژەی پیبدات، لەبەر ئەوەی هەرچیمان هەبوو تەواو بوو قەرزەكانمان كەڵەكە بوون، زیانە مرۆییەكانمان زۆر گەورە بوون بە بەراورد بە ژمارەی دانیشتوانی وڵات، لەگەڵ ئەوەشدا بۆرییە نەوتیەكان خراپ ببوون،ئێرانییه‌كان لە ڕووی ژمارەوە سەركەوتووبوون، ڕێگەی هاتووچۆو ناردنە دەرەوەی نەوتەكەیان كراوە بوون، ئێران لەو كاتانەدا شەڕی بە یەكەی بچووكی سوپای پاسداران دەكرد.
ئەی چیرۆكی شەپۆلە مرۆییەكان چی بوون؟
هەندێك زیادەڕۆیی لەو بابەتەدا هەیە، ئێرانییه‌كان پشتیان بە یەكە بچووكەكانی سوپا دەبەست و پشتیان بە ژمارەی كەسەكان دەبەست.
بۆ خوێندنەوەی بەشی یەكەم كلیك لێرە بكە
بۆ خوێندنەوەی بەشی دووەم كلیك لێرە بكە
بۆ خوێندنەوەی بەشی سێیەم كلیك لێرە بكە