05:19 - 18/04/2019
نزار خه‌زره‌جی باس له نهێنی ئه‌نفال و كیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه ده‌كات
به‌شی یه‌كه‌م
ئه‌و پیاوه‌ی زۆرترین نهێنی ڕژێمه‌كه‌ی سه‌دام حوسێنی لابوو، له‌م چاوپێكه‌وتنه‌دا كه زۆرترین نهێنی ده‌دركێنت، سه‌رده‌مێكه كه هێشتا سه‌دام و داروده‌سته‌كه‌ی ئاسنی ساردیان له عێراقدا ده‌كوتا. به‌ڵام ئه‌و ڕایكردبوو له وڵاتێكی ئه‌سكه‌ده‌نافی خۆی حه‌شاردابوو. ترسی ئه‌وه‌ی هه‌بووه وه‌كو ئه‌وانه‌ی پێشوو له ڕێگه‌ی ده‌زگای هه‌واڵگریه‌وه ڕه‌وانه‌ی عێراقی بكه‌نه‌وه و وه‌كو هاوڕێكانی له سێداره بدرێت. ئه‌م چاوپێكه‌وتنه ساڵی 2000 له ڕۆژنامه‌ی حه‌یات بڵاو بۆته‌وه و نووسه‌ر و ڕۆژنامه‌نووسی به‌ناوبانگی لوبنانی غه‌سان شربل چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ ئه‌نجامداوه. نه‌زار خه‌زره‌جی سوپاسالاری عێراق بووه و یه‌كێك بوو له‌وانه‌ی دواى ڕووخانی سه‌دام حوسێن له لایه‌ن دادگاوه دادگای كرا، به‌ڵام دواتر به‌هۆی ئه‌وه‌ی هیچ تاوانێكی به‌سه‌ردا ساغ نه‌بووه ئازاد كرا. له ناو دێری ئه‌م چاوپێكه‌وتنانه‌دا و له ئه‌نجامی وه‌ڵامه‌كانی ئه‌وه به‌دیده‌كرێت كه هیچ تاوانێك ناخاته ئه‌ستۆی خۆی به‌ڵكو كه‌سی یه‌كه‌م و سه‌ره‌كی سه‌رجه‌م تاوانه‌كان خودی سه‌دام حوسێن و عه‌لی حه‌سه‌ن مه‌جید به تاوانباری سه‌ره‌كی هه‌موو تاوان و نه‌هامه‌تیانه به‌سه‌ر گه‌لی عێراقدا هاتووه، ده‌زانێت.
لە نێوسەرمای شاری بێدەنگ و هێمنی سۆگۆی دانیماركدا، پیاوێكی 60 دڵی بۆ وڵاتەكەی دەسوتێت، قەدەری ئەو پیاوە وایە كە خەڵكی وڵاتێكە (دەیە)كانی ڕابوردوو هەواڵی ناخۆشی زۆر بووه. بەگەڕانەوەشی بۆ ئەو وڵاتە دەبێتە هۆی لەناوچوونی ئەو پیاوەو ئەوەش داوای زۆرینەی خەڵكی وڵاتەكەیەتی، ئەمەش كارێكی سەختە. ئەو پیاوە (فەریقی یەكەمی ڕوكن نزار خەزرەجی) سوپاسالاری سوپای عێراقە.
ساڵی 1955 چۆتە كۆلێژی سەربازی، واتە لەژێر سایەی ده‌سه‌ڵاتی پاشایەتی و سێ ساڵ بەر لە ڕوودانی شۆڕشی 14 تەمووزی 1958. ئەو لەناو سوپادا بووە بە درێژایی ئەو ساڵانەی كە عێراق بەدۆخە ناجێگیرەكاندا گوزەری كردووە و تا ئێستاش ئەو ئاڵۆزیان بەردەوامییان هەیە، پلەی سەربازیەكەی لە (قائید فیرقە)ەوە بووە بە (قائید فەیلەق)، لەگەرمەی جەنگی عێراق و ئێراندا لە ساڵی 1987 بە سوپاسالاری سوپای عێراق دانراوەو ئەوانەی كە لە ژێر فەرمانی ئەودا بوون نزیكەی یەك ملیۆن كەس بوو. لەسەردەمی ئەودا پێشنیازی گۆڕینی ستراتیژیەتی جەنگەكەی پێشكەش كردووەو ئەوەش بووەتە هۆی وەستانی جەنگ، كاتێكیش هێزەكانی گاردی كۆمار (حرس الجمهوری) پەلاماری كوەیتان دا هەر ئەو بەرپرس بووە بەڵام ئەو ئاگاداری ئەو بڕیارە نەبووە.
ئەو كاتێك قسە دەكات چیرۆكەكە بەتەواوی دەگێڕێتەوە، چۆن سه‌دام حوسێن بڕیاری لابرنی داوە لە پۆستەكەی لەبەرئەوەی لە كۆبوونەوەیەكدا گوتویەتی (جەنگەكە دەدۆڕێنین). لە دوای ئەو بەروارەوە كراوەتە راوێژكاری سەربازی سەرۆك كۆمارو ئەندامی نوسینگەی سەربازی (مەكتەب عەسكەری) حیزبی بەعس، بەڵام ئەو هیچ یەكێك لەو كارانەی وەرنەگرتووەو چوەتە ماڵەوە، هەربۆیە لە ژێر چاودێریەكی مانه‌وه‌ی به‌زۆردا بووە. ساڵی 1996 بڕیاری بە نهێنی چووەنە دەرەوە لە عێراق دەدات، چونكە ئەو پێی وایە لابردنی ڕژێمی سەدام تاكە مەرجی ئازادبوونی خەڵكی عێراقە.
دوای چەند مانگێك بە سرتەو نهێنییه‌وە خەرزرەجی به دوای دەروویەكدا دەگەڕا كە وەك گەورە بەرپرسێك بەرەو دەرەوەی وڵات هەڵبێت، بەڵام دوای هەندێك هەوڵ كە بچێتە دانیمارك و لە ڕێگەی باكووری عێراق( هه‌رێمی كوردستان- و.كوردی) تا لەوێوە عێراق بە جێبهێڵێت، بەڵام سكاڵایەك لە (كۆبنهاگن)ەوە لە دژی بەرزكرایەوەو تۆمەتبار كرا بە ئەنجامدانی –تاوانی جەنگ- لە كوردستان، بەتایبەتی لە دۆسیەی كیمیایی بارانی هەڵەبجە و پرۆسەكانی ئەنفالدا.
كاتێك لێكۆڵینەوەی كراوە لەگەڵی ئەنجام درا و هێشتا بەڵگەنامەی سەفەرەكەشی پێنەدرابوو، پێیان راگەیاند ئەو وەك دەست بەسەركراوێك وایە، ئەمە لە كاتێكدا بوو كە سەربازە عێراقیەكان لەپلە بەرزكردنەوەدا بوون لە باكووری عێراقەوە تا دەگەیشتە بەغدا.
لەنێو شوقە ئاسایی و بچووكەكەیدا خەزرەجی دەفتەری یادگاریەكانی رابوردوو ئێستای بۆ رۆژنامەی (الحیاة) دەكاتەوە، ئەو پیاوێكە شت زۆر دەزانێت، لەبارەی جەنگی عێراق و ئێرانەوە، لەبارەی ئەو جەنگانەوە كە بردویانەتەوەو چەكی كیمیاوییان تێدا بەكار هێناوە، ئەو بۆ ماوەیەك لە دوای جەنگی هەشت ساڵە تا دەگاتە داگیركردنی كوەیت، گۆڕانكاری زۆری بەسەر دا دێت و ئەو سه‌رۆكە دەست دەكات بە خوێندنەوەی مێژوو، لەوماوەیەدا دەكەوێتە ژێر كاریگەری (جۆزێف ستالین)ەوە. ئەو باس لەوە دەكات سه‌دام حوسێن چۆن لایەنی سەربازی وڵاتەكەی بەڕێوە بردووە، لەسەر رۆڵی سەرۆك كۆمار دەوەستێت و دەیبەستێتەوە بە ژیانی ئەو خەڵكە داماو، و هەژارەوە كە (پابەند بوونی تەواوەتی)یان هەبووە بۆی، وە چیرۆكی دامەزراوەی پیشەسازی سەربازی(تصنیع عسكری) و چەكی كۆمه‌ڵكوژ و قەدەغەكراو وڵاتەكەی بەوردی باس دەكات لەسەر دەستی دوو كەسی وەكو سه‌دام حوسێن و حوسێن كاملی زاوایدا. هەروەها باسی هەڵوەشاندنەوەی هەندێك هەوڵ دەكات ك سوپا بەرنامەی بۆ دادەنا و دوای شكست هاتنیان زنجیرەیه‌ك لە سێدارەدانی زۆر و زەوەندە دەستی پێدەكرد.
ئەو پیاوە باوەڕی وایە دەرهێنان و ئازادكردنی گەلی عێراق دەبێت لەلایەن گەلی عێراق خۆیەوە بێت بە پشتیوانی و فشاری ئەمەریكاو خۆرئاواو نێودەوڵەتی، هەروەها هۆشداری ئەوەشی داوە كە پەرتكردنی سوپای عێراق و وڵاتی عێراق سەردەكێشێت بۆ ململانێی ترسناك و تۆقێنەر لەنێوان نەتەوەو تائیفە و مەزهەبە جیاوازەكاندا.
تشرینی دووەمی 2002
بەشی یەكەم:
چیرۆكی چەكە كۆمەڵكوژەكان چین؟
-ئەو دۆسیەیە لەسەرەتای دروستبوونی دەستەی پیشەسازی سەربازی-تصنیع عسكری-یەوە هەیە، كە ڕاستەوخۆ سەرۆكی گشتی –سەرۆك كۆمار- سەرپەره‌شتی دەكرد، بەهیچ شێوەیەك پەیوەندیی بە وەزیری بەرگری و سوپاسالاره‌وه نەبووە. بەهیچ شێوەیەك ئێمە ئاگامان لە بەرنامەو پلان و ڕێڕەوی بەرنامەی چەكی ئەتۆمی نەبووە، ئاگامان لە چەكی كیمیاوی و ڤایرۆسی نەبووە، ئەو جۆرە شتانە بە هیچ شێوەیەك لە كۆبووەنەوەی فەرماندە سەربازیەكاندا نە باس كراون و نە ئاماژەشیان پێدراوە.
-تۆ باوەڕت وایە سەدام هەوڵی بۆ بەرهەم هێنانی بۆمبی ئەتۆمی دابێت؟
-بەڵێ، هەوڵیدەدا، بەڵام ئێمە ئەوە دەزانین كە كارگەی سەرەكی لە ساڵی 1981 لە لایەن هێزە ئاسمانییه‌كانی ئیسرائیلەوە لەناوبرا، دوای ئەو ڕوداوە كەمتر پێشكەوتنی بەخۆیەوە بینیووە، دەبیت ئەوەش بزانین ئەو كارە شتێكی ئاسان نییه، هەرچەندە هەندێك ئامێری بە نهێنی هێناوەتە عێراق، گومانم هەیە توانیبێتی چەكی ئەتۆمی بەرهەم هێنابێت. سەبارەت بە چەكی كیمیاوی (سكوت ریتر) دەڵێت پشكنەرەكان توانیویانە 95%ی دامەزراوەكانی سەداممان لەناوبه‌رن كە پارەی خەیاڵی تێدا خه‌رج كردووە لە دروستكردنی بینا و پێداویستی و كڕینی ئامێرەكانیدا. لەو باوەڕەدام بەشێكی زۆری چەكی كیمیاوی لەناودرابێت، ئەگەر گەنجینەیەكی نهێنیشی هەبێت پێم وایە بە هۆی تێپەڕبوونی كاتەوە خۆی لەناوچووبێت و بەهایەكی نەمابێت، دەبێت ئەوەش بزانین كە چەكی كیمیاوی لە جەنگی سەربازیدا كاریگەری زۆری نابێت لەسەر سوپا بەڵام بۆ خەڵكی سڤیل و گشتی مەترسیدارو تۆقێنەرە، پاشان ئەو چەكە دەبێت بەڕێژەیەكی بەرفراوان لە لایەن هێزی ئاسمانییه‌وە بەكار بهێنرێت، من واهەست دەكەم ئەگەر جەنگێكی دیكە بەرپا ببێتەوە فڕۆكەكانی سه‌دام حوسێن بكەونە جووڵەی ئاسمانی، موشەكە ئاسمانییه‌كانی لەناوبراون، بۆیە باوەڕم وایە ناتوانێت جەنگی كیمیاوی بەكارهێنان ئەنجام بدات، (چەكی میكرۆبی- بایۆلۆژی) بابەتێكی دیكەیە، دەكرێت لەنێو تاقیگەی تایبەتیدا بەرهەم بهێنریت تەنانەت ئەگەر تاقیگەكە بچووكیش بێت، هەر بۆیە ئەگەر چەكی بایۆلۆژی هەبێت ئاساییەو جیگەی سەرسوڕمان نییه، هەرچی چەكی ئەتۆمیشە بڕوا ناكەم ئەو تواناو كاتە پێویستەی لەبەردەستدا بووبێت بۆ بەرهەمهێنانی، گومانم هەیە گەنجینەی وەها گەورەی هەبووبێت كە توانای هەڵگرتنی چەكی كیمیاوی هەبێت و بتوانێت بەكاری بهێنێت و ببێتە مایەی ئازاردانی خەڵك.
بەڵام دەبێت ئەوەش بزانین ناكرێت چەكی كۆمەڵكوژ لە بیروبۆچوونی سەدام حسێن جیا بكرێتەوە چوون ئەو باوەڕی وابوو قسەی كۆتایی (هێز) دەیكات. ئەو لەناخی خۆیدا خۆی بەسەركردەیەكی تایبەت و دەگمەن دەزانێت، عێراقێكی بەهێزیش بە سەركردایەتی خۆی لەناوچەكەدا رۆڵی گەورەی دەبێت، پاشان ئەو وێنای عێراقی بەشێوەیەك دەكرد كە لەنێوان دوو وڵاتی گەورەی دانیشتوانی چڕدایە، توركیا دەوڵەتێكی ئەتڵەسی یەو ئێرانیش وڵاتێكی گەورەیە، عێراقیش لەو نێوەندەدا خاوەنی مێژووی دێرینەیە، ئەم پەیوەندییە سەدامی خستبووە نێو ململانێ یەكی قووڵی نێوان عەرەب و فارسەوە، ئەو خەونی دەسەڵاتی هەبوو، كاتێك جەنگی عێراق و ئێرانی بەسەردا هات و درێژەی كێشا بیری لە پێشخستنی بەرنامەی چەكی كۆمەڵكوژی كردەوەو پارەی خەیاڵی بۆ خه‌رج كرد.
-یەكەم جار كە چەكی كیمیاویی بەكار هێنرا لە جەنگی عێراق و ئێراندا كەی بوو؟
-لەنیوەی یەكەمی هەشتاكاندا بۆ بەرپەرچدانەوەی هێرشەكان یەك لەدوا یەكەكانی ئێران بوو، بەروارەكەیم بەوردی بیر نایەتەوە، زۆربەی لەڕێگەی هێزی ئاسمانییەوە بەكار دەهێنرا و هەندێكجاریش لەڕێگەی مووشەكەوە ئەنجام دەدرا، دەبێت لێرەدا شتێك بگوترێت ئێرانیش چەكی كیمیاوی بەكار هێناوە، بەڵام بەكار هینانی ئەو سەرەتایی بوو، هێندە پێشكەوتوو نەبوو.
-تۆ جەخت لەسەر ئەوە دەكەیتەوە كە ئێرانیش چەكی كیمیاویی بەكار هێناوە؟
-بەڵێ، ئێرانیش لە چەند ناوچەیەكی جیاواز چەكی كیمیاویی بەكار هێناوەو عێراقیشی بەركەوتووە، بەڵام لەو كاتانەدا فڕۆكەكانی عێراق بەتەواوی ئاسمانی ناوچەكەیان كۆنترۆڵ كردبوو، هەر بۆیە بەكار هێنانی چەكی كیمیاوی ئێران ئەو كاریگەرییە گەورەیەی نەبوو. بەڵی جەخت لەسەر ئەوە دەكەمەوە كە عێراقی بەچەكی كیمیاوی ئێران كوژراون، بەڵام ئەو چەكە كیمیاویەی لە لایەن سوپای عێراقەوە بەكار هێنرا زۆر پێشكەوتوو تر بوو، من باوەڕم وایە بۆ یەكەمجار چەكی كیمیاوی بەكار هێنرا بێت ساڵی 1984 بوو، بە وردی بەروارەكەم بیر ناكەوێتەوە، هەروەها باوەڕیشم وایە عێراق یەكەمجار پەنای بۆ بەكار هێنانی چەكی كیمیایی برد.
-كێ دەسەڵاتی بڕیاردانی بەكار هێنانی هەبوو، رێكارەكانی بەكار هێنانی چۆن بوو؟
-بەكار هێنانی ئەو چەكە ناوی خۆی هەبوو كە پییان دەگوت – الضربات الخاصة- واتە لێدانی تایبەت، فەرمانی ئەو لێدانەش لەدەست كەسدا نەبوو سەرۆكی گشتی هێزە چەكدارەكان نەبێت، كات و شوێن بۆ ئەو كارە لە دەسەڵاتی سەرۆكی گشتی دا بوو، ئەو چەكە لە كارگەكانی پیشەسازی سەربازیی عێراق خۆی دروست كرابوو، لە ڕێگەی دوو هۆكارەوە بەكار دەهێنران، هێزی ئاسمانی و چەكی قازیفەی تایبەت كە لای پاسەوانی تایبەتی كۆمار- حرس الجمهوری الخاص - دا بوو، جووڵە پێكردنی ئەو چەكە، كاتی وەشاندنی، شوینی بەكارهێنانی، بەتەنها لەدەستی سەرۆكی گشتی هێزە چەكدارەكان دا بوو.
-ئایا دەكرێت بگوترێت كیمیایی بارانی هەڵەبجە دەچێتە ئەو چوارچێوەیە؟
-لێدانی هەڵەبجە بەفەرمانی راستەوخۆی سەرۆكی گشتی هێزە چەكدارەكان بوو، بەڵام سەیربوو دواتر شتی تر ڕویدا، عەلی حەسەن مەجید بەپرسی هەموو باكوور بوو هەموو دەسەڵاتەكانی لەلا بوو، لەوكاتەدا هێرشی ئێران بۆ سەرناوچەكە لە ئارادا بوو، هێزە ئەمنی و حیزبیەكانی ناوچەكە هەواڵیاندا بە عەلی حەسەن مەجید كە هەڵەبجە كەوتە دەستی ئێرانییه‌كان، ئەویش بە خێرایی سەدامی ئاگادار كردەوە، هەر لەوێدا سەدام فەرمانی كرد بە –لێدانی تایبەت- لە هەڵەبجە، چوون پێی وابوو لەو ڕێگەیەوە زیانێكی گەورە لە ئێرانییه‌كان دەدات، لە ڕێگەی هێزی ئاسمانییه‌وە جێبەجی كرا، ئەوەی كە سەیر بوو لە كاتی -لێدانی تایبەت- دا هێشتا هەندێك سەربازی عیراقی لە هەڵەبجەدا مابوون، هەندێك لەسە ركردە كوردەكان باس لەوە دەكەن لەناو كوژراوانی چەكی كیمیاویدا جەستەی سەربازی عێراقییان بینیووە، قائید فیرقەی ناوچەكە كە بەرپرسیاری یەكەم سەربازی ناوچەكەیە ئاگای لەو شتە نەبوو، منیش وەك سوپاسالار ئاگادار نەبووم، وەزیری بەرگریش كە ئەوكات عەدنان خیرالله بوو ئاگادار نەبوو، دوای روداوەكەی هەموومان زانیمان چی ڕویداوە، قائید فەیلەقی یەك (فەریق كامل ساجد)بوو سەرپەرشتیاری بەرەكانی جەنگ بوو لەو ناوچەیە، هێزی لە هەڵەبجەدا هەبوو، چەندین كەسی حیزبی لەوێ بوون لە ڕابه‌ر سیاسی و سەربازی و مەدەنیش كە پەیوەندی راستەوخۆیان لەگەڵ عەلی حەسەن مەجید هەبوو، چوون ئەو بەرپرسی هەموو رێكخستنەكانی حیزب بوو لە باكووری عێراق كە بارەگای سەرەكی لە كەركووك بوو، ئەوانە ئاگاداریان كردبوو كە هەڵەبجە كەوت، بۆیە ئەویش سەدامی ئاگادار كردبووه‌وه، سەدامیش فەرمانی كردبوو بە هێزە ئاسمانییه‌كان كە ئەركەكەیان جیبەجێ بكەن، ئەوەش لە رۆژی 16/3/1988 دا بوو وابزانم، بیرم دێتەوە (فەریق/ كامل ساجد) پەیوەندی پێوەكردم و بێ ئاگایی خۆی پێگوتم، سه‌دام حوسێن لە ساڵی 1988 لە سێدارەیدا.
-ئایا باسی چەكی كیمیاویی لەناو كۆبوونەوەی گەورە فەرماندە سەربازییەكاندا نەكرا؟
-ئەو كارە لەدەسەڵات و سنووری ڕێگەپێدراوی سەربازەكان دا نەبوو.
-ئایا سه‌دام حوسێن لەگەڵ تۆ باسی چەكی كیمیاوی نەكردەوە، بەو پێیەی تۆ سوپاسالار بووی؟
-سەدام لەگەڵ هەموو سەركردەیەكی سەربازی قسەی دەكرد بەتایبەت لەو بوارەی كە پەیوەندی پێوەی هەبوو، لەگەڵ بەرپرسی بابەتێك یان چەكێك باسی هەر ئەو شتەی دەكرد و هیچی تر، ئەو دەیویست كەسەكان تەنها رۆڵی خۆیان هەبێت و تەنها ئەوەندە زانیارییان هەبێت كە پەیوەندی بەچەكەكانی سنووری دەسەڵاتی خۆیانەوە هەیە. هیچ كەس لەوبارەیەوە هیچی نەدەزانی سەرۆكی گشتی نەبێت. تۆ دەزانیت جێگری ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش –عێزەت ئیبراهیم دوری- لە ڕێگەی ڕادیۆوە زانی كە فاو لە رۆژی 17/4/1988 ئازاد كراوەتەوە. لەوانەیە خەڵك پێی وابێت كەسێك لە پێگەی عێزەت ئیبراهیم دا دەبێت شەریك و هاوبەشی راستەقینەی شەڕی نێوان عێراق و ئێران بێت، بەڵام ئەویش وەك هەر كەسێكی دیكە بە هەواڵی ئازادكردنەكەی زانی. ئیتر ئەوە شێوەی بەڕێوەبردنی سه‌دام حوسێن بوو . بۆ نموونە من وەك سوپاسالار بووم نەمدەتوانی داوای شتێك لە سەرۆكی هێزە ئاسمانییه‌كان بكەم، نەمدەتوانی فەرمانێك بەسەر بەڕێوەبەری هەواڵگری (مدیری موخابەرات) دا بكەم.
-مەبەستی چی بوو لەو شێوە كاركردنە؟
-دەیویست لەو ڕێگەیەوە نەهێڵێت سەركردەكان كوتلە و دەستەبەندی دروست بكەن ، هەموویان راستەخۆ پەیوەنییان بە سەرۆكەوە هەبێت، سەركردەكانی (هێزە ئاسمانی – هێزی دەریایی- سەرۆكی ئەركان- مدیری موخابەرات- پیشەسازی سەربازی – ڕابه‌ر سیاسی – پاسەوانانی كۆمار – پاسەوانانی تایبەتی كۆمار- هەواڵگری سەربازیی) دەبوو بگەڕێنەوە بۆ سەرۆك، ئەوەش زیانێكی گەورەی لێداین چوونكە لە نێوان سەكردەكاندا هەماهەنگی لەنێوانمان دا نەبوو كەچەكی جۆراو جۆرمان لەبەر دەستدا بوو.
-كێ بەرپرسی بەرنامەی ئەتۆمی بوو؟
-ئەنجوومەنێك هەبوو بەرپرس بوون لەبەرنامەی ئەتۆمی كە پەیوەست بوون بەسەرۆكەوە، ئەو بەرنامەیەش لە بواری پیشەسازی سەربازی –تصنیع عسكری – و حوسێن كاملی بەرپرسی دا هەبوو.
-ئەمە واتای ئەوەی نییه كە حوسێن كامل كەسایەتی یەكی گرنگ بوو؟
-بەڵێ لە ساڵی 1987 دا بایەخی لە عەدنان خیر الله زیاتر بوو كە جێگری سەرۆكی گشتی هێزە چەكدارەكانیش بوو، ئەوەش بووە هۆی نیگەرانی عەدنان ، رۆژێك كۆبوونەوەیەكی سەربازی هەبوو بەسەرۆكایەتی جێگری سەرۆكی گشتی، نامەیەكیان هێنایە ژورەوە تیایدا نوسرابوو پێویستە هەموو زاناو شارەزاكانی سەر بە وەزارەت لە ماوەی 24 كاتژمێردا پەیوەندی بكەن بە تصنیع عسكری یەوە.
-كەواتە كێ بەرپرسیارێتی هەڵەبجە هەڵدەگرێت؟
-سێ كەس، سه‌دام حوسێن كە فەرمانی بەكار هێنانی چەكی كیمیاوی دەركردووە، عەلی حەسەن مەجید كە زانیاری هەڵەی داوەو پێشنیاری كردووە بە بەكارهێنانی (لێدانی تایبەت)، وە حوسێن كامل بەو پێیەی بەرپرسیاری ئەو كارگانە بووە كە ئەو جۆرە چەكەی تێدا بەرهەم هاتووە. عەلی حەسەن مەجید تەنانەت لە پرۆسەكانی ئەنفالیشدا چەكی كیمیاوی بەكارهێناوە.
-ئەی قائید فەیلەق؟
-پێم گوتی، ئەو ئاگاداری ئەو بابەتە نەبوو، زۆر جەختیشی لەسەر بێئاگایی خۆی دەكردەوە، هەربۆیە ناكرێت هاوبەشی پێبكرێت، لەدوای لێدانەكە راستەوخۆ پەیوەندی نێوان فەرماندە سەربازیەكان لەهەڵەبجە بڕاوە لەگەڵ قائید فەیلەق.
-ئەی لەبارەی هەڵمەتی ئەنفالەكانی كوردستانەوە چی دەڵێیت؟
-لە ساڵی 1986-1987 ئێرانییه‌كان وزۆرترین ناوچەیان لە باكوور داگیركردبوو، ئەوەش پەیوەند بە هەردوو فەیلەقی (یەك و پێنج)ەوە بووە، ئێرانییه‌كان ناوچەیەكی زۆریان لە باكووری عێراق داگیركردبوو، فەرمانێك دەركرا كە دەبێت سوپا خۆی یەكلایی بكاتەوە بۆ شەڕی ئێرانییه‌كان و لە سنورەكان بیانكاتەوە بەو دیوی سنووردا، بۆ ئەو مەبەستە (بڕیاری ئەمنی) و (گەڕانەوەی ئارامی) جێبەجێ كرا لەبەرامبەر حیزبە كوردیە چەكدارەكاندا، بڕیارەكە بۆ عەلی حەسەن مەجید بوو لەبەر ئەوەی بەرپرسی یەكەمی حیزبی بوو لە باكوورو ئەندامی سەركردایەتی شۆڕش بوو.
بڕیارەكە لە سه‌دام حوسێنەوە بۆ عەلی حەسەن مەجید بوو، هەموو دەسەڵاتێكی پێدابوو، لەناو ئەوانەشدا هەموو دەسەڵاتەكانی شۆڕش لە دەسەڵاتی خۆیدا بێت و فەرمان بە هەموو یەكە سەربازیەكانیش بكات بە (جیش الشعبی)یشەوە لەگەڵ فەوجەكانی خەفیفەی كورد(مەبەست جاش و موستەشارەكانە –و: كوردی)، هەموو یەكە سەربازیەكان پەیوەست كران بە عەلی حەسەن مەجیدەوەو سەرجەم پەیوەندیەكانیان لە گەڵ شوێنە پێشووەكانیان بڕی.
لە ژێر سایەی ئەو دەسەڵات و توانایانەدا عەلی حەسەن مەجید دەستی كرد بە (كوشتن) و (ڕاگواستن)، هەندێك لەوانە دەیانویست پەیوەندیی بە منەوە بكەن، بەڵام سەرۆكایەتی ئەركان هیچ دەسەڵاتێكی نەبوو بەسەر عەلی حەسەن مەجید دا، ئەویش هیچ پەیوەندییەكی بە ئێمەوە نەبوو بۆشمان نەبوو هیچ دەستوەردانێك بكەین، لێرەدا هەندێك ئەو پرسیارەیان لێكردووم بۆچی دەستم لەكار نەكێشاوەتەوە؟ ئەو كەسانە ئەوەیان بیرچۆتەوە كە بڕیارێكی ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش هەبوو كە قەدەغەی كردبوو فەرمانبەر دەست لەكاربكێشێتەوە.
-تۆ گوتت سه‌دام حوسێن هاوكاری پارتی كرێكارانی كوردستان(په‌كه‌كه)ی كردووە بەسەركردایەتی عەبدوڵا ئۆجەلان؟
-بەڵێ، سەدام هاوكاری پارتی كرێكارانی دەكرد و چەكی پێدەدان، هەروەك هاوكاری حیزبی شیوعیشی دەكرد، هەرچەندە بچووكیش بوون بە پارەو بەچەكیش، ئەو 250 ملیۆنەی لەگەڵ ئۆجەلان دەستی بەسەردا گیرا هی عێراق بوو، ئەوان لەو كاتانەدا دەستوەشێن و توانای سەدام بوون لە ئەوروپادا، ئەوانەی حیزبی شیوعی كوردستان لە ناوچەی سلێمانی بوون، دوای ئەوەی جەلال تاڵەبانی هەستی بە پەیوەندیەكانی نێوان سەدام و ئەوان كرد هێرشی كردە سەریان ولێیدان و بەشێكیان وڵاتیان جێهێشت و چوونە ئەوروپا، هەندێكی دیكەیان پەیوەندییان كرد بە حیزبی شیوعی ئێرانەوە، سەدام ئەوانی وەك فشار لە دژی توركیا و ئێران بەكار دەهێنا.
-ئایا توانانستی دەستەی پیشەسازی سەربازی كە حوسێن كامل سەرپەرشتی دەكرد چەندەو چۆن بوو؟
-پێش لە داگیركردنی كوەیت تصنیع عەسكەری بودجەی كراوەیان هەبوو، حوسێن كامل سەپەرشتی دەستەكەی دەكرد و ئەویش راستەوخۆ پەیوەندی بە سه‌دام حوسێن -ەوە هەبوو، هیچ لایەنێكی دیكە مافی دەستێوەردانیان نەبوو لەكاروباری ئەو دەستەیەداو هەموو بەرنامەكانیان بە تەواوی نهێنی بوو، تەنانەت ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕشیش هیچ دەسەڵاتێكیان نەبوو دەستێوەردان لەكاروباریاندا بكەن، حكومەتیش بۆی نەبوو لێیان بپرسێتەوە و وەزیری دارایش بۆی نەبوو بڵێت ئەو پارانەی وەریدەگرن چۆن خه‌رجی دەكەن و دەیدەن بەچی، لەڕاستیدا دەستەی سەرپەرشتیكردنی پیشەسازی سەربازی لە وڵاتیكی سەربەخۆی سه‌دام حوسێن و حوسێن كامل دەچوو، وەزیری بەرگری بۆی نەبوو بزانێت لەناو ئەو دەزگایەدا چی دەگوزەرێت، بۆی نەبوو بپرسێتەوە كە چی دەكەن. پارەو بودجەیان راستەوخۆ لە سەرۆكایەتی كۆمارەوە بۆ دەهات، ئەو دەزگایە كاریان لەسەر بەرنامەی ئەتۆمی و چەكی كیمیاوی و چەكی كۆمەڵكوژو بایۆلۆژی و پەرەپێدانی موشەك بوو.
لەسەرەتای جەنگی عێراق و ئێرانەوە 1980 ئێمە چەك و تەقەمەنییه‌كانمان لەدەرەوی عێراق دەكڕی، لەناوەڕاستی جەنگدا، ئەو دەزگایە توانی تەقەمەنییه‌كان و هەندێك چەك دابین بكات، كارەكانی پێشكەوتنی بەرچاوی بەخۆوە بینی بوو لەبەر ئەوەی پشتیان بە خەڵكی شارەزاو زانایان بەستتبوو، بۆمب و مووشەكیان لە كۆتایی شەڕەكەدا بەرهەم هێناو هەندێك زرێپۆش یان دروستكرد بەڵام فریا نەكەوت و شەڕەكە وەستا.
دەستەكە هەزاران كەس كاری تێدا دەكردو لەناویاندا یەك سوپا لە زانایان و شارەزایان هەبوون، لەو پرۆژەیەدا پارەی خەیاڵی خه‌رجكرا، هەندێك جاریش دەگوترا كە ئەوە بووە هۆی دەوڵەمەند بوونی زیاد لە سنووری حوسێن كامل و ئەوانەی كە لە چواردەوری بوون.
-تۆ باوەڕت وایە حوسێن كاملی نزیك لە سه‌دام حوسێن ئەوەندە پیاوێكی مەترسیدار بووبێت؟
-حوسێن كامل زۆر لێوەی نزیك بوو، سەدام زۆری خۆشدەویست، متمانەی بێ سنووری پێی بوو، سەدام ئەو پەیوەندییەی بە پێدانی كچێكی خۆی بە حوسێن كامل قووڵتر كردەوە، تەنانەت وای لێهاتبوو كە سه‌دام حوسێن دەكەوتە ژێر كاریگەری قسەكانی حوسێن كاملەوە.
-باشە ئەگەر وایە بۆچی حوسێن كامل ڕایكرد؟
-لە دوای ئەوەی عەدنان خیرالله لە گؤڕەپانەكەدا نەما، ڕێگە بۆ حوسێن كامل كرایەوەو زاوای سەدام ، جێگەی متمانە، بەرپرسی راستەوخۆی بەرهەم هێنانی چەك، سەرپەرشتیاری چەكی كۆمەڵكوژ، تەنانەت كاتێكیش عەدنان خیرالله ش هەبوو، حوسێن كامل گومانی خستبووە دڵی سەدامەوە لە بارەیەوە هەرچەندە كوڕی خاڵ و برای خێزانەكەشی بوو.
لە نەوەدەكاندا حوسێن كامل هەستی دەكرد گؤڕانكاری لە بازنە بچووكەكەدا ڕویداوە، كوڕەكانی سەدام (عودەی و قوصەی) دەسەڵاتی خۆیان فراوان كردووە، لەو كاتانەدا دەبێت بزانین كەلەسەر حسابی كەسانی تر ئەو كارە دەكرێت و كاریگەری راستەوخۆ لەسەر بازنەی یەكەم دادەنێت، سەرەتای دەركەوتنی قوصەی زۆر دیار بوو، بە كێشەی رانەگەیەنراوی نێوان دووبراكەو زاواكەیان سەری هەڵدا، لێرەوە ئەستێرەی حوسێن كامل كزبوو، یەكێك لە ئاكارەكانی سەدام ئەوەبوو كەسانێكی دەبردە پیشەوەو دوایش خۆی دەبووە ڕێگر لەبەرەو پێش چوونیان، حوسێن كامل دەترسا لەوەی پەراوێزبخرێت یان دەستگیربكرێت و بەشێك لە كێشەو گرفتەكانی پێشووی بخەنە ئەستۆ، حوسێن كامل لە هاوینی 1995 چووە دەرەوەی عێراق و مانگی دووی ساڵی داهاتوو گەڕایەوە عێراق.
-ئایا حسن كامل نهێنی رژێمی عێراقی دابوو بە ئەمەریكیەكان؟
-باوەڕناكەم، بەڵگەشم ئەوەیە كاتێك گەڕایەوە، حسابەكەی شتێكی وای لێنەگۆڕابوو، لەوانەیە هەندێك شتی هەر گوتبێت، بەڵام بڕواناكەم هەرچی زانیبێت گوتبێتی، كاتێك چاوی بە ئەمەریكیەكان كەوت دەسەڵاتدارانی عێراق نیگەران بوون و دڵەڕاوكێیان گرت، هەندێك لەو شتانەی كە شاردبوونییه‌وە لە لیژنەی پشكنینەكان گوتیان حوسێن كامل شاردبوونییه‌وە، ئەوەی من لەوكەسانەوە بیستم كە نزیكی بوون لە ئەردەن، هیچ زانیارییەكی مەترسیداری نهێنی نەداوە بە ئەمەریكیەكان.
-ئەی بۆچی گەڕایەوە؟
-سەفیری عێراق لە ئەردەن (نوری اللویس) دانیشتنی لەگەڵ حوسێن كامل كردبوو، هەڵی نابوو بگەڕێتەوە، دڵنیای كردبوویەوە كە گرفتەكەی شایانی چارەسەرە، حوسێن كامل یش داوای كردبوو كە دەبێت ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش لێخۆش بوونی فەرمی بۆ دەربكات. داوای پەناو دڵنیایی تەواوی دەكرد، بالوێزه‌كه گوتبووی كێشەكان شایانی چارەسەرن، لە ئێستاش دا سەرۆك زۆر پێویستی پێتەو دڵنیام بەرپرسیارێتی باشیشت دەداتێ. لەو كاتانەدا حوسێن كامل هەستی بە بێ ئومێدی تەواو دەكرد، دڵی خۆش نەبوو بە مانەوەی لە ئەردەن، نەیدەتوانی ئۆپۆزسیۆنێكی كاراش دروست بكات، دەرگای زۆر وڵاتی بەڕوودا داخرابوو، لەنێو ئەو دۆخە نالەبارەو پەیوەندیە خێزانییه‌كانی ، بڕیاریدا بگەڕێتەوە، ئێ دوای گەڕانەوشی چیرۆكەكەی هەمووتان دەیزانن، گوتیان تەقەی لێكراوەو كوژرا.
-ئەی منداڵەكانی حوسێن كامل ماون؟
-بەڵێ.
-بەشداری شەڕی دژ بە كوردەكانت كردووە؟
-كوردەكان 40 ساڵە لە دژی حكومەت شەڕ دەكەن، هەموو سەربازێكی عێراقی لە یەكێك لە قۆناغەكاندا بەشداری ئەو شەڕەی كردووە، كاتێك من لە ناوچەكانی باكوور بووم، سوپا لەبەردەم شەڕی پارتیزانی كوردەكاندا بوو، بەڵام پرۆسەی ئەنفال كە مەدەنی و خەڵكی سڤیلی كردبووە ئامانج دوور و نزیك پەیوەندی بە منەوە نەبووە.
-باشە ئەفسەرێكی هێزە ئاسمانییه‌كان چی بكات كاتێك فەرمانی پێدەكرێت كە چەكی كیمیاوی بدات بەسەر شوێنێكدا؟
-هەندێك لە سێدارە دران لەبەر ئەوەی ئەركەكانیان بە باشی جێبەجێ نەكردبوو، با ئەوە بوەستێت ئەگەر یەكێك سەرپێچی بكات یان فەرمان جێبەجێ نەكات.
-ئەمە واتە ئەو فەرماندە سەربازیانە شایانی لێپیچینەوە نین و داداگایی نەكرێن؟
-لە عێراق دۆخێك هەبوو هەموو كەس دەزانێت چۆنە.
-پەیوەندیت لەگەڵ عەلی حەسەن مەجیدی ئامۆزای سه‌دام حوسێن چۆن بوو؟
-لەو كاتەوە دەمناسی كە بەرپرسی ڕێكخستەنەكانی باكووری حیزب بوو، چەند جارێك یەكمان دیووە، ئەو بارەگاكەی لە كەركووك بوو، منیش هەر لەوێ بووم، كەسێكی خۆشەویست نەبوو، هەندێك نەخوێندەواری لە خۆی كۆكردبوویەوە، تەنها توندو تیژی دەزانی، حەزی بە خۆدەرخستن و خۆ بەگەورەزانین و پاسه‌وان و دەست بەسەر شتدا گرتن دەكرد، ئەو خزمایەتی و نزیكی لە سه‌دام حوسێنەوە بەكار دەهێنا بۆ خۆی.
-بۆ نموونە هیچ مەترسییەكی هەبوو لەسەر قوصەی ؟
-نە، عەلی حەسەن مەجید بەردەوام بوونی خۆی لە ڕۆڵە ناشیرین و قێزەونەكاندا دەبینییه‌وە، زۆركەس ئەو كارانەیان پێنەدەكرا، سه‌دام حوسێن ڕێگری لەو كارانەی عەلی حەسەن مەجید نەدەكرد، بابەتی قوصەی شتێكی تر بوو، ئەو كێشەی میراتی هەبوو، خەڵك بەویان دەگوت عەلی كیماوی، ئەو پیاوی كارە قێزەونەكان بوو.
بۆ خوێندنەوەی بەشی یەكەم كلیك لێرە بكە