04:48 - 11/04/2019
قوربانی كۆمه‌ڵگایه‌كی خێڵه‌كین
هه‌موو كۆمه‌ڵگایه‌ك كاتێك ژن یان پیاو لاسایی یه‌كتری
ده‌كه‌نه‌وه، به‌شێوه‌ی بێزراو دێنه پێش چاو، به‌ڵام له كۆمهڵگای ئه‌فغانیدا
هه‌ندێك داب ونه‌ریت هه‌ن له دێر زه‌مانه‌وه هاتوون، ئه‌وانه به عه‌یبه سه‌ر
ناكرێن. یه‌كێك له‌و دابونه‌ریتانه‌ش كه له شار و گونده‌كانی ئه‌و وڵاته ده‌بینرێت،
ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كیژۆڵه‌ی ته‌مه‌ن پێنج ساڵ بۆ 15 ساڵ جلی كوڕان ده‌پۆشن و هه‌ڵسوكه‌وتی
پێوه ده‌كه‌ن. ئه‌م دیاریده‌یه له ئه‌فغانستان ده‌گوترێت" به‌چه پوش"
به زاراوه‌ی دڕی ئه‌فغانی واته " كوڕانه بپۆشه
ئه‌م دیاریده‌یه زۆرجار له‌ناو ئه‌و خێزانانه‌دا ده‌بێت
كه كوڕیان نییه و یه‌كێك له كچه‌كان خۆیان ته‌رخان ده‌كه‌ن بۆ " به‌چه‌پووشی"
تاوه‌كو كاتێك ئیش وكاری خێزانه‌كه‌ی ڕاپه‌ڕاند به چاوی كه‌مه‌وه له كۆمه‌ڵگادا
سه‌یر نه‌كرێت. به‌چه پووشه‌كان زۆربه‌ی جار له ماڵه‌كانیان ده‌رده‌كه‌ون و تاوه‌كو
یارمه‌تی باوكیان بده‌ن له په‌یدا كردنی قوتی ڕۆژانه‌یان.
ئه‌م گۆڕانكارییه له ژیانی ئه‌و كیژۆڵانه‌دا زۆر درێژه
ناكێشێت و كاتێك ته‌مه‌نیان ده‌گاته 17-18 ئیتر ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ ئاكاره ژنانه‌كانی
خۆیان و له ماڵه‌وه په‌چه و ڕووبه‌ند ده‌پۆشن و چاوه‌ڕێ ده‌كه‌ن كه‌سێك بێته خوازبێنێان.
ئه‌م گه‌ڕانه‌وه‌یه زۆربه‌ی جار به ئاسان به ده‌ست نایه‌ت، چونكه ئه‌و ماوه‌ی
چه‌ندین ساڵ به ئازادی له ده‌ره‌وه گه‌ڕاون و یاریان كردووه. هه‌ركات ویستوویانه
چوونه‌ته ده‌ره‌وه. هه‌موو ئه‌و ئاكارانه‌ی كه كچان لێی بێ به‌شبوون ئه‌وان
كردوویانه. كاتێكیش ده‌بنه‌وه به كچانی ماڵه‌وه ده‌بێت ته‌نیا ئاگایان له
ماڵداری و شووشتنی جلوبه‌رگ و په‌روه‌رده‌ی مناڵ بن.
لایه‌نی مێژوویی
ئه‌م دابونه‌ریته به پێی زۆر سه‌رچاوه‌ی مێژوویی ده‌گه‌ڕێته‌وه
بۆ سه‌ده‌ی 18 كاتێك ژنان جلوبه‌رگی پیاوانیان له‌به‌ر ده‌كرد و به‌شداری جه‌نگ و
شه‌ڕه‌كانیان ده‌كرد. زۆربه‌ی جاریش وه‌كو په‌رستیار و چێشتلێنه‌ر به‌شداریان ده‌كرد.
لای خۆشیه‌وه ژنه مێژوونووس( نانسی دوبری) جه‌خت له‌وه ده‌كاته‌وه كه ئه‌م دیاریده‌یه
مێژووه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ساڵی 1900 كه ئه‌وكاته شا حه‌بیبوڵا خانی ئه‌فغانستان
پاسه‌وانی ژنه‌كانی، ژن بوون و جلی
پیاوانه‌یان ده‌پۆشی. ئه‌و به فه‌رمی ڕێگری له‌وه ده‌كرد كه هیچ پیاوێكی بیانی
ژنه‌كانی ببینن بۆیه كاتێك هات ژنی هێنا و كردی به پاسه‌وانی ژنه‌كانی ئه‌و كێشه‌یه‌ش
چاره‌سه‌ربوو. دوای تێپه‌ڕبوونی چه‌ندین ساڵ ئه‌و دیاریده‌یه زۆر به‌ڕوونی له
كۆمهڵگای ئه‌فغانی ڕه‌نگیدایه‌وه.
دیاریده‌ی به‌چه‌پووشی ته‌نیا چینه‌كانی خواره‌وه‌ی كۆمهڵگای
ئه‌فغانی نه‌گرته‌وه، بگره چینه ڕۆشنبیره‌كه‌ش بێبه‌ش نه‌بوون له‌م دیاریده‌یه.
ژنه ئه‌ندامێكی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی ئه‌فغانستان (ئه‌زیتا ڕه‌فهه‌ت) سێ كچی هه‌بووه،
كاتێك گه‌یشتنه قۆناغی خوێندنی سه‌ره‌تایی یه‌كێك له كچه‌كانی جلی كوڕانه‌ی پێ له‌به‌ركرد.
تاوه‌كو بتوانێت له ده‌ره‌وه ئیشوكاره‌كانی ماڵه‌وه‌یان ڕایی بكات، ئه‌و كچانه‌ش
نه‌ك به ته‌نیا جلی كوڕان ده‌پۆشن بگره ناوی كوڕانه‌شیان لێ ده‌نرێت. ئه‌و "كوڕانه‌ش"
له ئه‌ده‌بیاتی ئه‌فغانیدا باسكراون و له‌ناو چیرۆك و شیعردا هه‌ن.
حاڵه‌تی ده‌گمه‌ن
ئه‌وه‌ی هه‌میشه وه‌كو نموونه به‌كارده‌هێنرێت سه‌رۆكی
یه‌كێتی ژنانی ئه‌فغانستانه كه له یه‌كێك له پارێزگاكاندا منداڵی خۆی وه‌كو وه‌كو
كوڕێك به‌ڕێكردووه. ئه‌و سێهه‌مین كچی خێزانه‌كه‌ی بووه، بۆیه بڕیاریانداوه
بیگۆڕن به كوڕ تاوه‌كو له فرۆشگاكه‌ی خۆیاندا شت بفرۆشێت، ئه‌و كاتێك گه‌یشته
ئه‌و پۆسته گوتی" ئه‌و ئه‌زموونه وایكرد بتوانم خۆم بدۆزمه‌وه و خۆم پێ
بگه‌ێنم"
ئه‌م دیاریده له سه‌رجه‌م كه‌ناڵه‌كانی ڕاگه‌یاندووه
بووبه باسوخواس بۆیه له‌وێوه قه‌ڵمبازێكی نا بۆناو سینه‌ما له ساڵی 2003 فیلمێك به‌ناوی "ئوسامه" له
نووسین و ده‌رهێنانی سه‌دیق پارماك به‌رهه‌م هێنرا. چیرۆكه‌كه باس كچێك ده‌كات له
ئه‌فغانستان له ژێر حوكمی تاڵیباندا ژیاوه و ناچاركراوه به‌وه‌ی ببێته"به‌چه‌پووش"
ئه‌م كچه ناوی گۆڕاوه بۆ ئوسامه تاوه‌كو یارمه‌تی خێزانه‌كه‌ی بدات، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی
باوكی له‌كاتی جه‌نگی دژی سۆڤێت كوژراوه.
كچانی كابوڵ نهێنین
كاتێك ڕۆژنامه‌نووسی سویدی جێنی
نۆرد بێرگ سه‌ردانی ئه‌زیتای هاوڕێی كرد كه ژنه په‌رله‌مانتارێكی ئه‌فغانیبوو،
باوه‌ڕی به چاوه‌كانی نه‌كرد كه یه‌كێك له چواركچه‌كه‌ی كراوه‌ته كوڕ و جل وبه‌رگی
كوڕ ده‌پۆشێت.
ئه‌و كچه‌ی كرابووه كوڕ هه‌ڵسوكه‌وتی ته‌واو له‌گه‌ڵ
خوشكه‌كانی دیكه‌یدا جیاواز بوو، چونكه به ڕوونی ئه‌وه ده‌بیینرا كه زۆر باوه‌ڕی
به خۆیه‌تی. ئه‌و كچه به‌چه‌پووشه كاتێك ئیتر گه‌یشتبووه ته‌مه‌نی 18 ساڵی
دیسان گه‌ڕابووه‌وه بۆ سروشتی خۆی.
بۆیه ئه‌و ڕۆژنامه‌یه بڕیاریدا لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك سه‌باره‌ت
به‌و دیاریده‌یه بۆیه له‌ناو ساڵانی 2010-2012 هه‌ستا به نووسینی په‌رتووكێك به‌ناوی(كچانی
كابوڵ له ژێرزه‌ویدان)
نۆرد بێرگ هه‌ستا به‌سه‌ردانیكردنی هه‌موو ئه‌فغانستان
تاوه‌كو به‌خێوكه‌ر و پزیشك و سیاسی سه‌باره‌ت به‌و دیاریده‌یه بدوێنێت، ئه‌وه‌ی
بۆ ئاشكرابوو كه "به‌چه پووش" له هه‌موو ئه‌فغانستاندا هه‌یه.
به‌چه پووشی و ئیشی چاكه
باوه‌ڕ وایه كه كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌فغانی به لاسایی كردنه‌وه‌ی
دیاریده‌ی"به‌چه‌پووش"ی شوره‌یی له‌سه‌ر خێزانه‌كان هه‌ڵده‌گرێت، به‌تایبه‌تی
ئه‌و خێزانانه‌ی كه كوڕیان نییه، ئه‌م كاره واده‌كات ئه‌و كوڕانه ببنه خاوه‌نی
میرات و به‌ختی ئه‌وه‌شیان هه‌بێت "خودا" كوڕێكیان پێ بدات.
زانایانی ده‌روونناسی وایده‌بینن كه ئه‌و كچانه‌ی كه
ناسنامه‌ی خۆیان ده‌گۆڕن ده‌بێته هۆی وێرانبوونی ناخیان، چونكه هیچ هاوڕێیه‌كی
كچیان نابێت. پاشان ناتوانن هاوسه‌نگی له‌نێوان كچێتی و كوڕێتی خۆیان ڕابگرن.
دواتریش له‌كاتی هاوسه‌رگیریدا كێشه‌یان بۆ درووست ده‌بێت.
له لایه‌كی تره‌وه، به‌چه‌پووشی ناتوانێت ناسنامه‌ی ته‌واوه‌تی
ببه‌خشێته ئه‌و كچه‌ی كه خۆی به كوڕ گۆڕیووه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ناتوانێت سه‌رجه‌م
هیواكانی به‌دی بهێنێت، ئه‌وان چه‌ند یاریزانێكی باشبن ناتوانن وه‌كو یاریزانێكی
تۆپی پێ به‌رده‌وام بن، یان بڕۆنه خوێندنگا و یاری كریكیت(له ئه‌فغانستان زۆر به‌ناوبانگه).
ئه‌لیها
ئه‌لیها ئه‌و كچه‌یه كه ماوه‌ی 20 ساڵ وه‌كو به‌چه‌پووش
ژیاوه و ده‌ڵێت كاتێك هاتۆته ناو "بی بی سی" كێشه‌ی زۆر بۆ درووستبووه
چونكه نه‌یتوانیووه وه‌كو كچ مامه‌ڵه بكات. ئه‌و ده‌ڵێت" پیاوان له شه‌قامه‌كاندا
قسه‌ی ناخۆش به ژنه‌كان ده‌ڵێن، كاتێك ئه‌وه‌م بینی ڕقم له‌وه بوو كه كچ بم،
بۆیه حه‌ز ده‌كه‌م وه‌كو پیاوێك مامه‌ڵه بكه‌م. چونكه دواتر ڕێزم لێده‌گرن."
ئه‌و ڕوونی ده‌كاته‌وه" كاتێك گه‌ڕامه‌وه بۆ سرووشتی
خۆم زۆر به‌لامه‌وه سه‌ختبوو، ئاخر ده‌بێت له‌سه‌ره‌تاوه هه‌وڵم بدایه ده‌بێت
چۆن له‌گه‌ڵ ژنان قسه بكه‌م و دابنیشم و مامه‌ڵه بكه‌م. وه‌كو ئه‌وه‌بوو له‌سه‌ره‌تاوه
له دایك بووبێتم."
به‌چه پووشی له كۆمهڵگای ئه‌فغانیدا ده‌مێنێته‌وه،
به‌ڵام ئه‌وه‌ی به‌ره‌و له‌ناوچوون ده‌چێت ڕۆحی ئه‌و كچانه‌یه كه ناسنامه‌ی
خۆیان ونكردووه نازانن كچن یان كوڕ؟