03:09 - 09/04/2019
چەمكی دادپەروەری كۆمەڵایەتی لەلای بیرمەندانی ئیسلامی
بەپشت بەستن بە بۆچوونی مەدرەسەی ئحیا كە لەلایەن جەمال الدینی ئەفغانی و محمەد عەبدە و رشید رەزا و چەند كەسێكی ترەوە سەرۆكایەتی دەكرا ، تێبینی ئەوە دەكرێت كە پرسی كێشەی كۆمەڵایەتی نابیندرێت، جگە لەباسكردنی ئەوەی كە ئیسلام داوا لەدەوڵەمەندەكان دەكات هاوكاری هەژاران بكەن، بەڵام لەگەڵ دەركەوتنی فكری سۆسیالیستی لەبیستەكانی سەدەی رابردوو نەوەی دوای بیرمەندانی ئیسلامی ناچاربوون گفتوگۆ لەسەرچارەسەری پرسی كۆمەڵایەتی بكەن، بۆچوونەكانیشان لەچوارچێوەی ئەوەدابوو كە زەكات وەك فەرزێكی ئیسلامی بۆ چارەسەری كێشەی چینایەتی كۆمەڵگەیە.
لەنێوان داواكردنی زەكات وەك پێویستیەكی ئاینی و رێگاچارەی سیاسی – یاسایی تری بۆ كەمكردنەوەی كێشەی كۆمەڵایەتی
كاتێك رفاعە تەهتاوی باسی كێشەی دواكەوتووی دەكات كە جیهانی ئیسلامی بەدەستیەوە دەناڵێنێت دەڵێت ( دادپەروەری ) گرنگترین هۆكاری پێشكەوتنە، لەبەردوو هۆكاری تایبەت گرنگی بە دادپەروەری دەدات ئەوانیش: جەختكردنەوە لەدەسەڵاتی دەوڵەت ( بۆئەوەی بۆچوونەكانی وادەرنەكەوێت كە هەرەشەیە بۆسەر دەسەڵات) و ئازادی هاوڵاتیان، تەهتاوی لەقسەكانیدا دەربارەی ( دادپەروەری و ویژدان) زۆرتر مەبەستی بۆچوونی ئازادیە، هەروەك ئەوەی لەكتێبەكەیدا بەناوی ( پرسیاری رۆشنبیری ) تێبینی دەكرێت، ئەو زمانی كلتوری بەكاردەهێنێت بۆ دەربڕینی بۆچوونی تازەگەری بەمەبەستی دامەزراندنی ستراتیژیەتی مەدرەسەی ئەحیا لەنزیككردنەوەی بۆچوونەكانی لەگەڵ گوێگرە موسڵمانەكانی لەرێگەی دەربڕین بە دەستەواژەی كلتوری كە موسڵمانان بۆیان ماوەتەوە.
هەروەها خەیرەدین تونسی زۆرتر باسی نەبوونی دادپەروەری دەكات و پێداگریشی لەسەر دەكات وەك پێویستیەكی شارستانی، بەڵام تونسی چەمكی دادپەروەری لە ( دادپەروەری سیاسی ) دا دەبینێتەوە هەروەها باسی شورای كردووە و دادپەروەری یاسایش ( پابەندبوون بەشەریعەتی ئیسلامیەوە) بەڵام باسی دادپەروەری كۆمەڵایەتی نەكردووە.
كەسایەتیەكی نزیك لە تونسی عەلی مبارەكە، كە پێی وایە سەرەتای تێكچوونی دۆخی ئیسلام لەسەردەمی خەلیفە مامونەوە دەستی پێكرد، كە بەشێكی زۆری لە پۆستی فەرمانرەوایەتی كڕینی و فرۆشتنیان پێوەدەكرا و پۆستی گەورە بەكەسانێك دەدرا كە شایستە نەبوون بەوەش ئەوان بوونە خەڵكی چارەسەری كێشەكان لەگەڵ ئەوەی نەزان بوون، بەوەش شارستانیەتی ئیسلامی لەسەر ئەو وێنەیە دروست نەكرا كە پشتی بە دامەزراوەی زانست و دادپەروەری دەبەست، و شتگەلێكی تری وەك لەناوبردن و كاری خراپە جێگەی گرتنەوە.
جەمالەدینی ئەفغانی تێروانینی دەربارەی دادپەروەری لەم تێروانینەوە زۆر دوورنەبوو و پێی وابوو نەبوونی ( دادپەروەری و شورا) بووە هۆی دروستبوونی رۆژهەڵاتێكی دەستەمۆ ،ژیانی دەوڵەتیش پەیوەندی بە پیاوی بەهێزی دادپەروەرەوە هەیە كە فەرمانرەوایەتی گەل بكات، نەك تاك رەوی لەدەسەڵاتداریەتیدا.
ئۆلیڤەر روا، بیرمەندی فەرەنسی تێروانینی بیرمەندانی ئیسلامی دەربارەی چەمكی دادپەروەری بە تێگەیشتن لە ئازادی وەسف دەكات لەگەڵ ئەوەی جیاوازی گەورە لەنێوان سروشتی دەوڵەتی ئیسلامی و سروشتی دەوڵەتی تازەگەر لە رۆژئاوا هەیە.
دەشڵێت، دەسەڵاتی دەوڵەت لەرۆژئاوا خۆی لە سیستمی گشتگیر دەبینێتەوە، شتێكی سەرسورهێنەر نیە كە بۆچوونی سەردەمیانەی رۆژئاوا لەدروستبوون و گەشەكردنی دەوڵەت ئومێد بەخشانەیە سەبارەت بە سیستمی گشتگیریەت و دژایەتی كردنی، بەڵام لەئیسلامدا سیستمی گشتگیر بونیاد نەنراوە، چونكە دۆخی سیاسی تێیدا لاوازبووە ئەوەش بەواتای ئەوە نیە كە توند و تیژی لەلایەن دەوڵەتەوە بەكارنەهێندرابێت، بەڵام وەك ستەم لێی دەڕواندرێت لەبەرامبەر ستەم دۆخی سیاسی بەواتای ئازادی نایەت بەڵكو بەمانای دادپەروەری، و لێرەوە دروشمی تەواوی لەپەیامی ( یەكتاپەرستی ) محەمەد عەبدە وەك یەكەم كەس باسی كێشەی ستەمی كۆمەڵایەتی دەكات نەك بەتەنها سەتمی سیاسی و یاسایی ( پابەندنەبوون بەیاساكان) بەڵام بەچارەسەری ئیسلامی رازی بووە ( مێژووی كێشەی كۆمەڵایەتی ) ئەو لەدەقەكەیدا نوسیویەتی ( ئیسلام مافی هەژارانی لەماڵی دەوڵەمەندەكان بەئاشكرا باسكردووە بۆ پركردنەوەی پێداویستیەكانی هەژاران و رزگاركردنی قەرزداران و ئازادكردنی كۆیلەكان و پارەدان بە رێبواران هەروەها هانی دەوڵەمەندەكانی داوە بۆ ئەوەی بەشێك لەپارەكانیان بكەنە خێر و زۆرجاریش پارەبەخشین ناونیشانی باوەڕ و بەڵگەی هیدایەت دران بۆ رێگەی راست بووە، بەوەش دەوڵەمەندەكان لە دڵ رەقی لەبەرامبەر ئەو رزقەی خوا پێی داون دەپارێزرێت و لەدڵیشەوە دەوڵمەندەكان هەژارەكانیان خۆش دەوێت، و خۆشەویستی لەناخی هەژارەكانیشدا زیاد دەبێت، بەوەش سەقامگیری دروست دەبێت و دڵنیایی لەدڵی هەمووان دەچەسپێت دەشپرسێت چ چارەسەرێك بۆ كێشە كۆمەڵایەتیەكان لەوەسەركەوتوو تر هەیە؟ )
ئەم زمانە دووروودرێژەی لایەنگرانی چارەسەری ئیسلامی بۆ كێشەی كۆمەڵایەتی كە وەك هەڵوێستێكی پارێزگارانەی ئیمام بۆ چارەسەری مەترسیدارترین كێشە كە سەردەمی نوێی گرتۆتەوە و دانانی چارەسەرەكەش وەك باشترین رێگا و سەركەوتووترین رێباز، بەڵام رێگاچارەی زەكات بەهۆی ئاڵۆزبوونی كۆمەڵگە نوێكانەوە ناتوانێت ئەو كەلێنە پربكاتەوە و ئیمامیش نەیتوانی لە هۆكاری بنەرەتی جیاوازی چینایەتی تێبگات یان بەوە بیانوی بۆ دەهێنێتەوە كە كاری خوای گەورەیە.
بەدڵنیاییەوە بۆچوونەكەی ئیمام بۆ رابردوویە نەك بۆ كرانەوە بەرەوئێستا و ئایندە، لەراستیدا ئەم رێگەیەی ئیسلام لەرابردوودا توانیویەتی پارێزگاری لەبەرژوەندی چینێكی گۆڕدراو بكات قۆناغ لەدوای قۆناغ و بەهۆیەوە پشتیوانی هەژارانی بۆ دەوڵمەندەكان لێكەوتۆتەوە، ئەوەش لەرێگەی هاوسەنگی ورد كە بنەماكەی ئەوەبووە نابێت خەرجی زیادە لەهەژاریدا بكرێت و هەروەها نابێت هەژارەكانیش شۆرش بكەن، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوە تەنها بەچاودێری هەژارەكان دەكرێت و دەستگیرتنیش بەسەر ماڵ و موڵكی دەوڵمەندەكان حەرامە هەروەك كریس هارمن لە كتێبەكەیدا بەناوی ( پێغەمبەر و پرۆلیتاریا ) باسی كردووە.
لەگەڵ ئەوەشدا ناتواندرێت بگوترێت ئەو هاوسەنگە هیچ كەم و كوڕیەكی تێدانەبووە بەڵكو لەقۆناغی ئاڵۆزیە كۆمەڵایەتیەكاندا كە بەشێكی مێژووی ئیسلامی بووە هاوسەنگیەكە تێكچووە و ئیسلامیش خراوەتە بەردەم چەندین لێكدانەوەی جۆراوجۆر لەوانەش بانگەواز بۆ شۆرش كردن یان پەراوێزخستنی مافی هەژارەكان و كۆچیان بۆ دوای ژیانی دونیا.
بیرمەندێكی عەرەبی بەناوی شامی حوسێن باسی پردی پەیوەندی نێوان لۆژیكی زیندووبونەوە و پاداشت دەكات و پێی وایە یەكێك لەمەبەستەكانی باسكردنی زیندووبونەوەی دوای مردن " هاندانی دەوڵەمەندەكانە بۆ ئەوەی لەگەڵ هەژارەكان باش بن" پرسیاری ئەوە دەكات كە چۆن دەكرێت پەیوەندی نێوان بوونی ژیانێكی تری بە پرۆسەیەكی ژمارەیی خۆپەرستی دەوڵەمەندەكان ببەسترێتەوە كە لەسەر حسابی هەژارەكان دەژیەن؟
بۆچوونی زیندووبونەوە ڕووبەڕووی زۆر فشار بۆتەوە كە دۆخی شارنشینەكان سەپاندوویەتی كە خۆی لەهەڵكشانی چینی ناوەراستدا دەبینێتەوە كە بنەماكانی ئازادی و دادپەروەری و دەستوریان هەڵگرتووە، فشارێك كە ئەو زانایانەی ئەزهەر كە لەبنەرەتەوە خەڵكی گوندەكان بوون و لەچینی كرێكاران و رۆشنبیریەكی پارێزگاریكاربوون پشتیوانیان كرد، لەدایك بوونی ئەم وتارە لەقۆناغی گواستنەوەی مێژووی وەك وتاری مەدرەسەی ئیحیا بوو بۆ وەڵامی رۆشنبیری لەدۆخە ئاڵۆزەكاندا كە خۆی لەو چینانەدا دەبیندەوە كە هەرەشەی لەناوچوونیان لەسەربوو، لەپێناوی پارێزگاریكردن لەپێگە كۆمەڵایەتیەكەیان لەلایەك دەیانویست پارێزگاری لەبنەماكانیان بكەن و لەلایەكی تریشەوە تازەگەری بكەن.
دەنگی سۆسیالیزمی ئیسلامی
بەگۆڕانی دۆخی مێژووی كە تێیدا چەمكی دادپەروەری ( جا بەمانای ئازادی یان رازی بوون بەزەكات) لەگەڵ دەركەوتنی بزوتنەوە نەتەوایەتیەكان و هاوكات لەگەڵ گۆرانكاریە كۆمەڵایەتیەكان كە خۆی لەدروستبوونی چینی بۆرجوازیەتی دەسەڵاتدار و چینی ناوەراست و كەم بوونەوەی دەستەبژێری كلاسیكی و كرانەوە بەڕووی رۆشنبیری رۆژئاوایی بەشێوەی راستەوخۆ وایكرد كە رۆشنبیریەكی نوێ دروست بێت بەبێ ئەوەی پشت بەرێگاكانی مەدرەسەی ئەحیا ببەستێت لەسەر بنەمایەكی نزیك ( دارشتنەوەی بۆچوونەكان لەشێوەیەك وەك ئیسلامی بن) و رێكخستنیان و بەوەش بۆچوونی مەدرەسەی ئحیا بووە بەشێك لە یادەوەری مێژووی.
بەڵام هەڵكشانی رەوتی سۆسیالیستی لەزۆرینەی وڵاتانی ئیسلامی لە كۆتایی سیەكانی سەدەی رابردوو دەنگدانەوەیەكی گەورەی هەبوو بووە هۆی ئەوەی كە بیرمەندانی ئیسلام گرنگی زیاتر بە كێشە كۆمەڵایەتیەكان بدەن و چەند تێروانینێكی نوێ بخەنە ڕوو كە خۆی لەسۆسیالیستیدا دەبیندەوە ئەمەش بۆ ئەوەی وەك بەڵگەی ئەوەی كە ئیسلام پێشتر بەو ئەنجامە گەیشتووە بەشێك لەوانە زەكات و سەدەقە وەك بەڵگەی بنەمای دادپەروەری كۆمەڵایەتی و واتای هەمەهەنگی لەئیسلامدا پیشان دەدات.
محەمەد عەزیز حەبابی هەستا بە هەڵگێرانەوەی وێنەی باو بۆ ووشەی دادپەروەری لەئیسلامدا، ئەویش لەرێگەی بەڵگەهێنانەوەی فەلسەفی بۆ زەكات كە نزیكە لەبۆچوونی نوێ دەربارەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی لەسەرەتای باسكردنەكەی لەسەر واتای فەلسەفی بۆ یەكتاپەرستی.
حەبابی لەكتێبی ( كەساندنی ئیسلام 1969 ) دەڵێت مەبەست لەزەكات نزیك بوونەوەی باوەردارە بۆ ئاستی بەزەیی بۆ تێپەراندنی ئەو بۆچوونە نوێیەی كە پێی وایە پەیوەندی مرۆڤایەتی بەزەیی تێدایە، پاشان مەبەست لە زەكات لەئیسلامدا بەلای ئەوەوە بۆ چارەسەری كێشەی هەژاری نیە بەڵكو هۆكارێكی دەرونی و پەروەردەییە بۆ چاككردنی تاكەكان بۆ ئەوەی كۆمەڵگە لەسەر بنەمای مرۆڤایەتی و بەزەیی و خۆشەویستی بونیاد بنرێت، هەروەها بەزەیی وەك هۆكارێكی دادپەروەریە لەكۆمەڵگە لەسەر ئەو بنەمایەی كە ئەگەر برسیەتی و نەخۆشی هەبێت ئەوە نە شكۆی مرۆڤ پارێزراودەبێت و نە ئازادیش دەبێت، هەروەها رزگاربوونی مادی سەرەتای رزگاربوونی فكریە، بەوەش ئەو بیرمەندە لە بۆچوونی زۆرینەی بیرمەندانی ئیسلامی دووركەوتەوە كە پێیان وابوو زەكات و سەدەقە هۆكاری چارەسەری كێشەی چینایەتیە لەكۆمەڵگەی ئیسلامیدا، و رێگریان دەكرد لەهەر بۆچوونێكی مرۆڤ بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە.
بۆ ئەوەی سۆسالیزم داگیرمان نەكات
بەگەیشتن بەمە دەكرێت باسی بۆچوونی ئەبی ئەعلای مەودودی بكرێت ئەو لەسەرسەخترین ئەو كەسانەبوو كە پێی وابوو زەكات لەئیسلامدا بۆ چارەسەری كێشەی هەژاری باشترین رێگەیە( ئەمەش بۆ داژیەتی چارەسەری ئەو كێشەیە لەرێگەی سۆسیالیزمەوە) ئەم بیرمەندە پێی وابوو كورتكردنەوەی سۆسیالیزم لەوەی كە كارل ماركس گوتویەتی ئەگەر لەبرسەك بپرسیت 2 كۆ 2 دەكاتە چەند وەڵامەكەی ئەوە دەبێت كە دەكاتە چوار نان بەوەش سۆسیالیزم نانی كردۆتە چەقی هەموو كێشەكانی دونیا.
مەودودی لە نوسراوەكانیدا نوسیویەتی ( مەعیدە ئەندامی سەرەكی مرۆڤ نیە و برسیەتیش تاكە شت نیە كە بۆچوون و عەقڵی مرۆڤ دروستی دەكات، هەروەها هۆكاری ئابوری تاكە هۆكاری كۆكردنەوەی خەڵك و جیاكردنەوەیان نیە بەڵكو پرۆگرامێكی بیركردنەوە كۆیان دەكاتەوە) هەروەك لەكتێبەكەیدا بەناوی ( گەلی ئیسلامی و پرسی نەتەوایەتی 1937 ) باسی كردووە.
مەودودی بوونی لایەنی مادی بۆ مرۆڤ نەك هەر پشتگوێ ناخات و هەوڵیش نادات تەنها چەمكی چینی كۆمەڵایەتی هەڵوەشێنێتەوە بەڵكو دەیەوێت بەستەری دنیایی بۆ كۆكردنەوەی خەڵك هەڵوەشێنێتەوە ئەو لەسەردەمی هەمەهەنگی بۆ بیركردنەوە دەیەوێت چەمكی نەتەوایەتی نوێ كە ژیانی هاوبەشی لە سنورێكی جوگرافی هاوبەشدا كردۆتە سەرچاوەی بەیەكەوە ژیان هەڵوەشێنێتەوە، ئامانجی یەكەم و سەرەكیشی لەم هەوڵە بۆ ئەوەبوو كە موسڵمانەكانی هندستان داببرێت لەبەشداریكردن لەهەر پەیوەندیەكی سیاسی لەگەڵ هندۆسەكان، لەسەر ئەو بنەمایەی كە ( رۆشنبیری موسڵمانەكان رەگەزی یەكەمی نەتەوەكەیانە نەك ئەزمونی هاوبەش كە بە پێكهاتەی تری ئاینی لەسەر خاكێكی هاوبەش بەیەكەوە دەیانبەستێتەوە).
هەروەها مەودودی شتێكی تری لەبواری پەرەپێدانی بۆچوونی بەرگری دروستكرد كە دژایەتی هەر هاتنەناوەوەیەكی نوێ بۆ سیستمی ئیسلامی خستەڕوو، ئەوەش بۆ پارێزگاریكردن لەپاكیەتی ئیسلام، ئیسلام بەلای ئەوەوە یەك پێكهاتەیە و دابەش ناكرێت، و زیادكردنی هیچ شتێكی نوێش قبوڵ ناكات، و تەواوی بوارەكانی ژیانی پڕكردۆتەوە و هیچ سیستمێكی فكری یان سیاسی تر قبوڵ ناكات، ئیسلام خۆی خاوەنی شەرعیەتی بەرێوەبردنی تەواوی كاروباری ژیانە.
سەید قوتبیش دەربارەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی لەئیسلامدا 1954 كاتێك باسی ( هاوردەكردنی فكر دەكات) و دەڵێت: ئاینی ئیسلام یەك شتە و دابەش ناكرێت، خواپەرستیەكەی و مامەڵەكەی و شەریعەتەكەی و بۆچوونەكانی یەك چوارچێوەن، هەروەها بەندایەتی بۆ خوا لە سیستم و مامەڵە جیاناكرێتەوە، ئەوەی تازەبوو لەبۆچوونەكانی سەید قوتب ئەوەبوو كە دەستەواژەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی بە ئاشكرا بەكارهێنا و نوسیویەتی ( ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ رۆشنبیری نوێ پێش گۆڕانكاری ئیسلامی ) ئەمەش پێچەوانەی مەودودی بوو بەڵام لەیەك شتدا لەگەڵ مەودودی جیاوازی نەبوو ئەویش ئەوەیە كە تێروانینی مەودودی ئەوبوو كە دادپەروەری كۆمەڵایەتی لقێكە لە ئەسڵێكی گەورە ( ئیسلام وەك تێروانینێكی گشتگیر).
ئیسلام بەلای سەید قوتبەوە رێكخستنی چەند بەشێكی ژیانی مرۆڤایەتی ناگرێتە ئەستۆ، ئەوەش بە دەربڕینی تێروانینی گشتی و تەواوەتی بۆ خوایی بوونی ئیسلام ئەم بۆچوونە بەرپەرچی تەواوی لق و تێگەیشتنەكانی تر دەداتەوە.
ئەمە دەبێتە هۆی گشتگیربوونی تێروانینی سەید قوتب بەنمونە دەڵێت " دادپەروەری كۆمەڵایەتی كارێكی گشت گیرە و هەموو لایەنەكانی ژیانی مرۆڤ و بنەماكانی دەگرێتەوە، و تەنها دادپەروەری ئابوری نیە بەڵكو تەواوی لایەنەكانی ژیان و بوارەكانی چالاكی وەك ( هەست و رەفتار و ویژدان ) دەگرێتەوە وە بنەماكانی ئەم دادپەروەریە تەنها بنەمای ئابوری نین و تەنها بنەما مادیەكانیش نین، بەڵكو تێكەڵاوە بە بنەما واتاییەكان).
ئەم بۆچوونانەی قوتب زۆر لەلای چەپەكان لەكۆتایی حەفتاكانی سەدەی رابردوو لەمیسر باس دەكرانەوە بەوەی لێكدانەوەی سەرمایەدارانە بۆ ئیسلام دەكات ئەوەش هاوكات بوو لەگەڵ گۆڕانكاری لەئابوری ئەو وڵاتە بەئاراستەی كرانەوە.
سەید قوتب هیچ رۆژێك هەوڵی نەداوە چەمكی دادپەروەری كۆمەلایەتی بە بۆیاغی ئیسلامی رەنگ بكات بەڵكو دەیویست شتێك بڵێت ئەویش ئەوەبوو كە ئیسلام سۆسیالیزم نیە و سەرمایەداریش نیە بەڵكو سیستمێكی گشتگیرە، ئیسلام نەوەك مەسیحیەت بەتەواوەتی روحیە و نەوەك شوعیەتیش بەتەواوەتی مادیە.
تایبەتمەندیەك كە محەمەد عەزالی لەسەری وەستا هەر وەك لەكتێبی " ئیسلام لەنێوان هێرشی شوعیەكان و سەرمایەدارەكاندا" لەوێدا پاڵ پشتی بۆچوونی گشتگیری سەید قوتب دەربارەی ئیسلام دەكات كەخۆی لەیەكخستنی باوەر و سیستم دەبینێتەوە بەجۆرێك لەناوەراستی نێوان روحیەت و مادیەتدا دەمێنێتەوە، ئیسلام لەسۆسیالزم دەچێت لەوشوێنەی كە سوی حەرام كردووە لەسەرمایەداریش دەچێت لەوشوێنەی كە باوەری بە موڵكی تایبەت و كار و كرێ هەیە، بۆچوونی غەزالی لەو چوارچێوەیەدا ئەوەیە كە دیكتاتۆری ئابوری لەجیهانی ئیسلامیدا هەن و بەپشتگوێخستنی لەلایەن پیاوانی ئاینی و بزوتنەوە ئیسلامیەكان بەواتای ئەوەیە كە " ئاین لەگەڵ كاروانی ستەمكاران دەروات" ئەوەش ئاین دەخاتە بەردەم مەترسی جا لەوەی كە چارەنوسی گرێدەدرێت بەچارەنوسی دەوڵمەند و كەسانی ناخۆشەویست لەكۆمەڵگەدا یان لەرێگەی زۆربوونی خواست لەسەر سۆسیالزم كە بەدڵنیاییەوە روودەدات ئەگەر دیكتاتۆریەت بەردەوام بێت.
بەو زمانە ئاینیە ناسراوەی، غەزالی سەرمایەداری بە فرعەونەكانی میسر دەچوێنێت كە لەكۆندا فەرمانرەوایەتی میسریان كردووە كە زۆرداربوون و گەندەڵیان زیادكردووە، هێرشی ئەوە دەكاتە سەر سەرمایەداران كە مەستیان وایان لێدەكات كێشە و گرفتەكانی هەژاران پشتگوێ بخەن، لەكاتێكدا هێرشی توند دەكرێتە سەر ئەو مامۆستا ئاینیانەی كە هەژارانیان خۆش دەوێت بەوەی رازی بن بەژیانێكی ئاسایی و هەوڵی زۆر دەدەن لەژیاندا و پشوودرێژیشن بەرامبەر دزینی مافەكانیان،ئامانجیشیان لەوە هێشتنەوەی ستەمی كۆمەڵایەتیە كە بەهای برایەتی لەئیسلامدا لەناو دەبات و قوڵبوونەوەش دەبێتە "سۆسیالزمی ئیسلامی".
سۆسیالزمی ئیسلامی بووە ناونیشانی ئەو ئیجتیهادە ئیسلامیانەی كە لەشەستەكانی سەدەی رابردوو سەری هەڵدا ئەوەش هاوكات بوو لەگەڵ بەپیرۆز زانینی سۆسیالزم لەناوخۆی وڵاتانی ئیسلامی و لەسەرتاسەری جیهانیش، لەو چوارچێوەیەشدا هەوڵەكانی مستەفا سەباعی نوسەری پەرتوكی ( سۆسیالزمی ئیسلامی 1960 ) جدی ترین هەوڵن بەو ئاراستەیە،بۆ دۆزینەوەی چارەسەری كێشەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی لەناوخۆی دامەزراوەی ئاینی ئیسلامی، هەروەك پێدانی سروشتێكی سۆسیالزمانە بۆ حوكمە فقهیەكانی پێشوو ئەوەش وەك كاریگەربوون بەو ڕووداوانەی ئەو رۆژانە ڕوویانداوە، بەڵام ئەویش وەك غەزالی رەزامەندی لەسەر موڵكیەتی تایبەتی هۆكارەكانی بەرهەم هێنان و كار و كرێی پیشان داوە كە بەدوو بنەمای سەرەكی سیستمی سەرمایەداری دادەنرێن.