07:48 - 28/03/2019
بۆچوونەكانی دكتۆر عەبدولڕەحمانی قاسملوو لە بارەی تیرۆرەوە
لەم رۆژانەدا كە رێكخراوی تیرۆرستی (داعش) پێگەو شوێن پێی سەربازییان لە عێراق و سوریا كۆتایی پێهات، میدیاو دەزگا ئەمنیەكانی ناوچەكەو جیهان بایەخی گەورە بە داهاتووی ئەو رێكخراوە دەدەن، بەو پێیەی زۆرینە باوەڕیان وایە ئەگەر داعش وەك رێكخراوێكی سەربازیی كۆتایی پێهاتبێت، بەڵام وەك فیكرو داعشیزم كۆتایی نەهاتووە. هەمووانیش لەو باوەڕەدان ئەو دیاردەیە لە رێگەی هێز و بەگەڕخستنی سەرباز و بەكارهێنانی تەقەمەنی و كردنەوەی دەرگای زیندانەكان كۆتایی بە دیاردەی تیرۆرزم نایەتەت، پرسیار ئەوەیە چۆن لە دیاردەی تیرۆریزم بڕوانرێت و لە چی رێگەیەكەوە رووبەڕووی ببینەوە؟ ئەو رێگەیەی دەسەڵاتدارانی ناوچەكە گرتوویانەتە بەر سەری لە كوێوە دەردەچێت؟ رای شارەزایان و سیاسەتمەدارانی كورد لەوبارەیەوە چییە؟لەم راپۆرتەدا، سەرنج و بۆچوونە فیكریەكانی (دكتۆر عەبدولڕەحمانی قاسملوو) وەك خۆی دەخەینە ڕوو كە لەمیانەی وتارێكیدا زۆرینەی بۆچوونەكانی خۆی لە بارەی تیرۆریزمەوە بێ پێچ و پەنا خستۆتە ڕوو.
لە رۆژی 16/9/1986 لە شاری پاریسی فەره‌نسا (كۆنفراسی تیرۆر و رەوشتی مرۆڤانە ) بەڕێوە چووە، لەو كۆنفراسەدا دەبوو د.عەبدولرەحمانی قاسملۆ وتارێك پێشكەش بكات، بەڵام بە هەر هۆكارێك كە دیاری نەكراوە، ناوبراو نەیتوانیوە بەشداریی بكات، پێشوەخت كۆنفراس كاتی دیاری كراوی بەخشیبووە قاسملۆ بۆ ئەوەی وتارێك پێشكەش بكات، چوون بەڕێوەبەرانی ئەو كۆنفراسە پێیان وابوو ناوبراو دەكرێت رایەكی دیكەو جیاوازی هەبێت.
هەر بۆیە دكتۆر قاسملوو بە زمانی فەرەنسی وتارێكی ئامادەكردوە بەناونیشانی (تیڕۆریزم، بۆچوونێكی جیاواز) لەلایەن دكتۆر (كۆشنێر)ەوە خوێنراوه‌تەوەو دواتر (حەسەنی ئەیوب زادە) وەریگێڕاوەتە سەرزمانی كوردی، وتارەكەی قاسملۆ لەو كۆنفراسەدا بووەتە جێگەی بایەخ و سەرنجی ئامادەبوون، هەر بۆیە میدیاكانی ئەو سەردەمەش چەند جارێك بڵاو یان كردوەتەوە، ناوەڕۆكی وتارەكە پرسیار گەلێكی گرنگن لەبارەی ماناو مەبەستی تیرۆریزمەوە، كنەكردنێكی وردو خێرایە بۆ ئەو پرسیارانەی لەنێو وتارەكەدا زەینی ئامادەبووانی بۆ خۆی راكێشاوە.
لەو شوێنەی دیموكراسی هەیە تیرۆریزم گەشە ناكات
(لەو شوێنەی دیموكراسی هەیە تیرۆریزم گەشە ناكات) ئەمە بۆچوونی قاسملۆیە، ئەو پێیی وایە كاتێك لەوڵاتێكدا سەركوتكردنی سیاسی هەیە، چەوساندنەوە بەرقەرارە، هەناسەدان تیایدا ئەستەمە، هەركارێك رووبدات دەكەوێتە ئەستۆی فەرمانڕەواكان، ئەڵبەتە ئەمەش بەمانای رەوایەتیدان نیە بەئەنجام دانی كاری تیرۆرستی، چوون كاری دەوڵەتی دیموكراسی ئەوەیە پێش لە هەموو شت ئاسوودەیی و بەرفراوانی و یەكتر قبووڵكردن و بۆ (دەنگ و رەنگە جیاوازەكان) فەراهەم بكات، نەك بە پێچەوانەوە.
كاتێك دەوڵەتێك لە زاتی خۆیدا ناتوانێت هەڵگری ناوەرۆكی دیموكراسی بێت، دەبێت چاوەڕێش بكات خەڵكەكەی نیگەران بن، لەبەرامبەریدا بوەستنەوە و پێی بڵێن بوەستە، كاتێك دەوڵەت دەكەوێـتە سەر هەوەسی خۆی و گوێ بۆ دەنگەناڕازیەكان ناگرێت و پەیڕەویی لە مەزهەبی كوتەك دەكات، كاتێك (لەو وڵاتانەی ئازادی پیشێل دەكرێن، دیكتاتوۆری هەیە، بێعەدالەتی هەیە، كێشەی سەركوتكردنی ئاینی و ئیتیكی هەیە.. ئیدی گرفتە سیاسیەكان پەرە دەگرن)ئەمە خوێندنەوە جیاوازەكەی دكتۆرە بۆ هۆكاری راستەقینەی تیرۆر.
تیرۆریزم چییەو تیرۆریست كێیە؟
بە بڕوای قاسملۆ پێناسە رۆژئاواییەكەی تیرۆرو تیرۆریزم ئەوەندە ناڕون و نادیارو ناتەواوە، كەخەباتكردن لە دژی تیرۆریزم ئەستەم دەكات، لەبەر ئەوەی پێناسەكە ئەوەندە قایلكەر و یەكلاكەرەوە نیە، مرۆڤ بتوانێت بێ سێ ودوو بڕیاری خۆی تێدا بدات.
قاسملۆ دەپرسێت:
دەوڵەتێك بەناوی (پاراستنی ئەمنیەتی نەتەوەیی) خەڵكەكەی پەرێشان دەكات، تیرۆریستە؟
ئایا حكومەتی ئەنكارا تیرۆریستە كە بەو گوشارە وەحشیانەی لە توركیادا بەسەر كوردەكاندا سەپاندوویەتی؟
پاشان قاسملۆ وردتر لەسەردیاردەی تیرۆری دەوڵەت دەوستێت و دەڵێت: نموونەی ئەو وڵاتانە زۆرن كە لەبەر پێویستی خۆیان بە تیرۆریزم ، بە شێوەیەكی ئاسایی خۆیان بەدژی تیرۆریست ناودەبەن... ئەو لە درێژەی نوسینەكەیدا ئاماژەی بە هەریەك لە (باشووری ئەفەریقا، ئیسرائیل، شیلی و ئێران) داوە، چوون هەریەیكێك لەو وڵاتانە لەرێگەی گروپە تیرۆرستیەكانەوە، كە قاچیان بە (داو) ی ئەو وڵاتانەوە دەئاڵێت ئامانجی ئەوان بەدی دێنێت، یان بە دیوەكەی تردا ئەو وڵاتانە خۆیان تیرۆری رێكخراو و دەوڵەتی ئەنجام دەدەن و بەرگی یاسایی و پاراستنی ئەمنی قەومی و تۆكمە كردنی سنورەكانی پێدەبەخشن.
لەبارەی دەنگ و رەنگی ناڕەزایی گەلان و نەتەوە بندەستەكانەوە لەبەرامبەر دەوڵەتە نادیموكراسیەكان و پێناسەی تیرۆر لەبارەیانەوە، قاسملۆ بە ئاشكرا بە گوێی ئامادەبووانی كۆنفراسەكەیدا داوە:
كاتێك ڕەشەكان داوادەكەن ئاپارتاید –رەگەزپەرستی سپی پێست بەرامبەر رەش پێستەكانی ئەفەریقا- نەمێنێت، ئەوان ڕەشەكان بە تیرۆریست دەزانن، فەلەستینیەكان داوای وڵاتی خۆیان دەكەن، خەڵكی شیلی دژ بە دیكتاتۆرییەو ئێرانیەكانیش دیكتاتۆریەتی ئاخوندی رەتدەكەنەوە.. ئەو دەیەوێت زەینی ئامادەبووان بۆ ئەوە ئامادە بكات كە دەبێت وردتر لە دیاردەی تیرۆر بكۆڵنەوە.
قاسملۆدا لە كۆنفراسەكەی فەرەنسادا دەڵێت: ویست و داخوازی بیست ملیۆن كورد لە بازنەی سیاسی دا بە دژواری دەناسرێت، ئایا ئەو نەگونجاوییە و بێ قەوارەییە، بزووتنەوە دیموكراتەكان هان نادات بۆ ئەوەی پەنا بۆ كردەوەی تیرۆرستی بەرن، بۆ ئەوەی دەنگیان ببیسترێت؟ قاسملۆ بە ئاشكرا لەبەردەم ئامادەبوانی كۆنفراسدا گوتوویەتی، بەدرێژایی خەباتی نەتەوەیی خۆی نەچووەتە ریزی تیرۆریزمەوە، ئەگەر پەنای بۆ توندوتیژی و چەك و خۆێن ڕشتنیش بردبێت، پەیوەندی بە رژێمەكانی دەسەڵاتدارەوە هەبووە و ئەوان ناچاریان كردوون بۆ ئەوەی بناسرێن، تا دەنگیان بە گوێی جیهانیان بگات، دەستیان بۆ چەك و كاری توندوتیژیی بردووە، ئەوەی لە م قسەیەی ناوبراوەوە دەخوێنرێتەوە ئەوەیە، دەوڵەتەكانی دژ بە كورد دیموكراسی نەبوون و نەیانویستووە دان بەبوون و كیانی كورددا بنێن وەك نەتەوەیەكی سەربەخۆ بیناسن. ئەو بە ئاشكرا نموونەی حیزبەكەی خۆی دەهێنێتەوە و دەڵێت: حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران ناچار كراوە دژ بە رژێمی خومەینی دەست بۆ خەباتی چەكدارانەی بەرێ.
ئەو جارێكی دیكە ناوی كورد وەك نەتەوەیەكی فەرامۆشكراوو بێدەرەتان دێنێتەوە بیری ئامادەبووان و بە پرسیارێكی ئینكاری دەڵێت: (ئایا خەڵكی كورد كە چەكی هەڵگرتووە و شەڕێكی عادلانە بۆ پاراستنی پێناسەی نەتەوەیی دەكات، تیرۆریستە؟).
دكتۆر قاسملوو، لە هەشتاكانی سەدەی رابوردودا پێشبینی ئەوەی دەكرد رۆژێك دادێت تیرۆریزم دەبێتە دیاردەیەكی جیهانی و ئەو بەرگە لەبەری گروپێك یان ئاینێك یاخود پێكهاتەیەك دادەكەنرێت و دەكرێتە بەری هەمووان، ئەمە لە كاتێكدابوو رۆژئاوا خۆی بە دژی تیرۆریزم ناو دەبرد و چاوو زیهنی هەمووان لەسەر ئەوەبوو (تیرۆر بەرهەمی جیهانی سێیەمه)، بەڵام ئەو بەئاشكرا لەناو پاریس و لەبەردەم كۆنفراسدا گوتی: ئاخۆ دیاردەی تیرۆر تەنیا گرفتی جیهانی سێیەمە، كەدیكتاتۆرەكان بەسەریدا حاكمن؟ ئایا ئەمە تەنیا تایبەت بەجیهانی سێیەمە؟
ئەو لەكاتێكدا ئەم پرسەی دەوروژاند كەعێراق و ئێران لەگەرمەی شەڕێكی ماڵوێرانكەری هەشت ساڵەدا بوون، كاتێك ئەمەریكا لەگەڵ ئێران چووبووە جەنگێكی ئابووری و دەروونی ساردەوە، وەك دكتۆر قاسملوو باسی دەكات: لەنەبوونی ئەمەریكیەكاندا دەوڵەتە ئەوروپیەكان پەیوەندی باشیان لەگەڵ ئێران هێشتەوە، سوودی بازرگانی باشیان لە رژێمی خومەینی وەرگرت.
ئەمە دەمانباتەوە سەر ئەو پرسە سەرەكییەی بوونی (پێناسەیەكی گشتگیر)و (گونجاو)ی (دوور لە تەئویل و شرۆڤەی بەرژەوەندی ئامێز) دەبێتە زامنی ریشەكێشكردنی تەواوەتی دیاردەی تیرۆر، نەك پاراستنی بەرژەوەندی تایبەتی و كێشان و پێوانەی ئارەزوومەندانە، وەك ئەوەی لە نەبوونی ئەمەریكادا ئەوروپیەكان بە هەلی بزانن و ئەسپی خۆیان تاو بدەن. هەندێك حزبوڵای لوبنان بە شۆڕشگێڕ لە قەڵەم بدەن و هەندێكی دیكە بە تیرۆریست، جارێك پەكەكە بخەنە لیستی تیرۆر و جارێكی دیكە پەشیمان ببنەوە، سەردەمێك رەش پێستەكان بە تیرۆریست بناسن و دواجار پاشگەز ببنەوە.
هەر لەو كۆنفراسەدا، دكتۆ قاسملوو وەك كەسێكی شارەزاو خاوەن ئەزموونێكی كەڵەكەبوو، بۆ واداركردنی ئەندامانی كۆنفراس بە پێداچوونەوە بەهەڵوێست و بۆچوونەكانیان و پاشان رێگەچارەی بنەبڕكردنی ئەو دیاردەیە، چەند سەرنج و پێشنیارێك دەخاتەڕوو، ئەو سەرنج و پێشنیارانە ئێستەشی لەگەڵدا بێت تا ڕادەیەكی باش دەتوانێت رێگری لە تەشەنەكردن و بڵاوبوونەوەی دیارەدەی تیرۆر بگرێت.
دكتۆر قاسملوو لەو وتارەدا دەڵێت:
(خەبات دژی تیرۆر كارێكی پێویستە) ئەمە خۆ یەكلایی كردنەوەیەكی مەبدەئی یە، ئەو پێی وایە ژیان لە ژێر سایەی تیرۆرو تیرۆریزمدا ژیان نیە، بۆ یەكلایی كردنەوەی ئەو ژیانە پڕ لەترسە دەڵێت: (شەڕكردن لەگەڵ ئەو وڵاتانەی پشتیوانی لە تیرۆر دەكەن پێویستیەكەو چاوپۆشی لێناكرێت، ئەو وڵاتانە دەبێت خۆیان بگلێنە نێو ترس و خۆفەوە).
یەكێك لەو خاڵە بنەڕەتی و جەوهەرییانەی كە دكتۆر قاسملوو باسی كردووە ئەوەیە دەبێت جیهانیان روانگەی بیركردنەوەی خۆیان بگۆڕن، دەبێت لەو راستییە باش تێبگەن: (ئەو تیئۆرییە كە ئیدیعا دەكات جیهانی سێیەم تیرۆریزم دروست دەكات، دەبێت لێی دووربكەوێتەوە).
لە روداوەكانی هێرشكردنە سەر مزگەوتەكانی نیوزلەندا لە ناوەڕاستی مانگی ئازاری 2019 دا میدیاكانی جیهان و لایەنەكانی پەیوەندیدار گەشتنە ئەو بڕوایەی كە بۆ جیهانی رابگەیەنن تیرۆریزم ئاین یان پێگەو نیشتیمانێكی دیاری كراوی نیە، بەڵام دكتۆر لە 1986 دا ئەم راستییەی داوە بە گوێی ئەوروپادا، وەنەبێت ئەوروپاو رۆژئاواییەكان پەییان بەو راستییە نەبردبێت، كە تیرۆر نیشتیمانێكی دیاری كراوی نیە، بەڵكو ئەوان نەیاندەویست دانی پێدابنێن و دەیانویست بەرگی تیرۆر بۆ هەمیشەیی لەبەری مرۆڤی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی و جیهانی سێیەمدا بمێنێتەوە، كاتێك قاسملوو ئەو پەیامەی لە پاریسەوە ڕاگەیاند سەركردەكانی تری دونیا لەبەردەم دەسەڵاتدارانی ئەوروپی و ئمەریكیدا ئەژنۆیان دەلەرزیی.
یەكێك لە بنەما فیكریەكانی دكتۆر قاسملوو ئەوەیە (خەبات دژی تیرۆر كارێكی پێویستە، بێ جیاوازیی، لە هەر جێگەیەكەوە سەرچاوە بگرێت)، وشەكانی (پێویستە، بێ جیاوازیی، هەرجێگەیەك) ئەو راستیەمان بۆ جێگیر دەكات كە تیرۆر نیشتیمانێك و ئاینێكی دیاریكراووی نیە.
قاسملوو، لەو كۆنفراسەدا بۆ ئەوەی تیرۆریزم بخاتە گۆشەیەكی تەنگ پێهەڵچنراوی پەراوێزخراو رایەكی پڕ لە سەرنج و وردی هەیە: (زۆر گرنگە لەگەڵ تیرۆریستانی راستەقینە وتووێژبكرێت، نەك ئەو كەسانەی بۆچاندنی بۆمبەكان و بارمتەگران و رفاندن كەڵكیان لێوەردەگیرێت). گفتوگۆ لەگەڵ خاوەنە راستەقینەكانی تیرۆر، بەمەبەستی وشك كردنی سەرچاوەكان زۆر گرنگە... ئەو لە درێژەی قسەكانیدا دەڵێت: (دەبێت سەرەنجام نوێنەرانی موعتەبەر بۆ وتووێژ بدۆزینەوە).
لە كۆتایشدا، دكتۆر بەرپرسانەو واقیع بینانە لە دیاردەی تیرۆر دەدوێت و دەڵێت: (مرۆڤ دەبێت ئاگاداری ئەو راستییە بێت كە تیرۆریزم بەشەوێك كۆتایی نایەت و لەنێو ناچێت).