07:40 - 25/03/2019

ئایا كورد پارێزگاریی لە سەركەوتنەكانی بەسەر داعش دا دەكات‌

پەیسەر

دوای هەرجەنگێك گۆڕانكاری گەورە روو دەدات، دەسەڵاتێك دەڕوات و یەكێكی دیكە دێت، نەخشتەی سیاسی دەگۆڕێت، ئاڵوگۆڕی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و سەربازی روو دەدەن، مێژووی ئەو ناوچەیەش كە كوردستانی تێدایە كۆمەڵێك جەنگی چارەنووس سازی لەو شێوەیەی بەخۆوە بینیوە.

ئاخۆ ئەو جەنگانە چۆن هەڵگیرساون و چۆن كۆتاییان هاتووە؟ پێگەی كورد و كوردستان لە دوای كۆتایی هاتنی جەنگەكان چ گۆڕانكارییەكیان بەسەردا هاتووە؟ ئاخۆ لەم كۆتا جەنگەی دژ بە داعش دا كە كورد ناووناوبانگی جیهانی پێ بردەوە دەتوانێت بیگەیەنێتە كۆێ؟ ئەمانە كۆمەڵە پرسیارێكن و پێویستیان بەوەڵامە.

لە سالی 1914 جەنگێک هەموو جیهانی گرتەوەو کە سەرەتاکەی لە ئەوروپاوە سەری هەڵدا، پێشەكی ئەو جەنگە دورترلەو مێژووە دەڕوات، لەسەرەتای سەدەی پێنجەم، ئەوروپا زیاتر لە كیشوەرەكانی تر گەشەی کردبوو پێویستی بە بازاڕی ساغکردنەوەی کاڵا بەرهەم هاتوەكانی هەبوو، لەگەڵ کۆمەڵێک هۆکاری تر.

سەرجەم بەشداربووانی جەنگ بوونە دووبەش، وڵاتانی تەوەر کە پێکهاتبوون لە (ئەڵمانیا و نەمسا و دواییش عوسمانی).. وڵاتانی هاوپەیمانانیش پێکهاتبوو لە (بەریتانیا و فەڕەنسا و سربیا و روسیا و... تاڕادەیەک ئەمریکاش)، ئیتر هەردولا بەدوای بیانوویەكدا دەگەڕان بۆ یەکتر تا لەرۆژی 28-06-1914 لە سەردانەکەی ئەرشیدۆک فرانسیس فردیناند و جێنشینی نەمسا و هاوسەرەکەی بۆ سەراییڤۆ تەقەی لێکرا لەلایەن قوتابییەکی سربی بەناوی پرنسیپ کە سەر بەرێکخراوی (لەپ رەشەکان) بوو، هەردووکیان تیرۆرکران، بەو هۆیەوە ئاگری جەنگ هەڵگیرسا لە 28-07-1914، دوای سێ مانگ لە جەنگ عوسمانلیش چووە پاڵ ئەڵمانیاو کەوتە نێو جەنگەوە، ئەوکاتی حوکمی ئیتحادیەکان بوو بە سەرۆکایەتی (ئەنوەر پاشا) ئیتحادیەکان زیاتر رێکخراوێکی تۆرانی عەلمانی بوو لەساڵی 1908، 1909 ئینقلابی بەسەر سوڵتان عبدالحمید کردبوو، سوڵتان محەمەد رەشادیان لەجێ دانا هەر بەناو حوکمی عوسمانی بوو ئەگینا ئەوانە حوکمیان دەکرد.

یەکەم کاردانەوەی بەریتانیا بۆ ئەو هەنگاوەی عوسمانی ئەوەبوو هێزەکانی لە کەنداوی عەرەبی هەبوو و هاوپەیمانی بەهێزیشی لەگەڵ ئال سعود و هاوپەیمانیەتەکەی لەگەڵ وەهابی هەبوو، لەگەڵ شەریفی مەککەش هەر هاوپەیمان بوو هێزەکانی بەریتانیا لە بەحرەین ئامادە بوو بۆیە هەرچەندە رۆژێک لەدوای ئەوە ناوچەی فاویان گرت و بەرەو بەغدا کشان و فتوای جیهادیش لەلایەن شێخ الاسلام دەرچوو، عەرەبیش دابەش بوون بۆ دوو هێزی جیا بەشێکیان چوونە لای بەریتانیا کە بریتی بوون لە عەلمانی و ناسیۆنالیزمی عەرەب، بەڵام نەیانتوانی جەماوەرێکی وای دژ بە عوسمانی دروست بکەن هەتا لەدواییدا لەنێوان ماکماهۆن و شەریفی مەککە رێکەوتن، جەزیرەو قودس و شامیان لە عوسمانی ستاندەوەو درا بە بەریتانیا و فەرەنسا و هەر لەو سەردەمەشدا قودس بە یەکجاری لە دەست وڵاتانی ئیسلامی دا نەما، لە پاداشی هەموو ئەوانە سوریا و ئوردون و عێراقی عەرەبی کە نیشان کرا بریتی بوو لە ویلایەتی بەغدا و بەسرە، درا بە کوڕەکانی شەریفی مەککە مەلیک عەبدوڵڵا و مەلیک فیسل و زەید، دوای سوپای بەریتانیا لەساڵی 1918 گەیشتە موسڵیش. لێرەوە یەكەم سەرەتای زیانەكانی كورد كە دابەشبوونی خاكەكەیەتی بە بێ پرس و رەزامەندی دابەش دەكرێت و هەریەكەی وەك گۆشتی خێر پشكێك بۆ خۆی دەباتەوە.

كاتێك كە جەنگی جیهانی یەكەم دەستی پێكرد لەساڵی ( 1914 ) نزیكەی ( 75 ) ملیۆن كەس بەشداری ئەم جەنگەیان كرد لەهەردوو بەرەدا، وەهەروەها ژمارەی قوربانیان لەهەردوولا نزیكەی ( 10 ) ملیۆن كەس بووئەمە جگە لە ماڵوێرانی و رووخان و بریندار و ون بوون و هەموو ئەو نەهامەتیانەی دیكەی دوای شەڕەكان روو لەخەڵك دەكەن.

جەنگی جیهانی یەكەم بەردەوام دەبێت تاوەكو ( 30 / تشرینی1 / 1918 )، لێرەدا دەوڵەتی عوسمانی لەشەڕەكە دۆڕا و داوای خۆبەدەستەوەدانی كرد و داوای كرد كەجەنگ بووەستێت لەساڵی ( 1918 ) بەڵام بەریتانیەكان بەردەوام بوون لەجەنگ مەبەستیشیان ئەوەبوو بگەنە ویلایەتی موسڵ، دوای ڕۆژێك لە ڕاگەیاندنی ئاگربەست بەریتانیەكان هێرشیان كردە سەر موسڵ .

لەساڵـی ( 1918) لە دوورگەیەكی یۆنانی نزیك دەریاچەی ئیجە ڕاگەیەندرائاگربەستێك راگەیەنرا كە بە (ئاگـربەسـتی مـۆدرۆس)ناوبانگی دەركرد. بە پێی خاڵەكانی ئەو رێكەوتن نامەیە:

1-ئەو شوێنەی كەوا شەڕكەران پێگەیشتن دەبێت هەردوولا بووەستن پێشڕەوی نەكەن .
2-هەرشوێنێك ستراتیجی بێت یاخود گرنگ بێت هاوپەیمانان بۆیان هەیە هێزی بۆ ڕەوانەبكەن. 
3-هەر هێزولایەنێك ببێتە مەترسی بۆسەر هاوپەیمانان ئەوا بۆیان هەیە هێز بەكاربهێنن .
4-بەپەلەهێزی عوسمانیەكان بكشێنەوە لەوشوێنانەی كەوا داگیریان كردوون بەتایبەتی لەناوچەكانی ئیران وقەوقاس.
5-دەبێت هەموو هێزەكانی عوسمانی لە دۆڵی ڕافیدێن خۆیان بدەن بەدەست سوپای بەریتانیا .
6-چۆڵ كردنی ویلایەتی موسڵ لەلایەن عوسمانیەكانەوە، بەڵام والی عوسمانی ڕازی نەبوو لەبەر ئەوەی دەیانگوت ویلایەتی موسڵ عێراق نیە واتا بەشێكە لەتوركیا .

لە لایەكی دیكەوە (ســێربرسی كۆكس) حاكمی سیاسی بەریتانی لەعێراق لەساڵی ( 1918) لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەنووسی لەمارسیلیای فەرەنسا، گوتی( ئێمە حوكمی زاتی بەكورد دەدەین )، بە پێی توێژینەوە سیاسیەكان بەریتانیا لەو بڕیارەیدا مەبەستی بوو:

1-كوردەكان بەكاربهێنێت لەدژی عوسمانیەكان، بەتایبەتیش شێخ محمود بۆ ئەوەی بتوانن دەسەڵاتە خۆ جێییەكانی ناوچەی سلێمانی كۆبكاتەوە لە دەسەڵاتدارە عەشایەرەكان و شێخ و دەرەبەگەكان، چوون پەرتەوازەیی ئەوان كێشەی بۆ هەموو لایەك دروست كردبوو.
2-بۆئەوەی ئەوناوچانە بخەنەوە ژێردەسەڵاتی خۆیان كەوا لەژێر دەسەڵاتی عوسمانی دا مابوون لەدوای جەنگی یەكەمی جیهان، ئەوەبوو هەموو ناوچەكانی كەركوكیان لەژێر دەسەڵاتی عوسمانیەكان دەرهێنا.
3-بەریتانیا مەبەستی بوو ویلایەتی موسڵ لەسەر عێراق بمێنێتەوە. نەك لەسەر توركیا بمێنێتەوە.

هەر بۆیە دەبینین كوردو كوردستان لەنێو رێكەوتن نامەو خودی جەنگەكانیش دا جێگە بایەخیان بووە، لەسەر ئەو ناوچەیە رێكەوتنیان ئەنجام داوە.
لەماوەی جەنگی جیهانی یەكەمدا زۆربەی كوردەكانی سنوری دەوڵەتی عوسمانی دڵسۆزوهاوخەمی عوسمانی بوون لەبەر ئەم خاڵانەی خوارەوە:

1-هاوبەشی ئاین و مەزهەب كە زۆرینەی كوردەكان موسڵمانن و سوونی مەزهەبیشن.
2-لە پێی نزیكی سنوورەكەیان كاریگەری لەسەر كوردەكان هەبووە.
3-هەندێك لە كوردەكانیش پۆست و پلەیان هەبووە لەدەوڵەتی عوسمانی بۆ نموونە :شەریف پاشا خەلكی شاری سلێمانی بوو باڵوێزی دەوڵەتی عوسمانی بووە لە سوید، وەهەروەها ابراهیم حیدری شێخ الاسلام بوو لە دەوڵەتی عوسمانی خەڵكی شاری هەولێر بوو، كە پلەی شێخ الاسلامی پلەیەكی ئاینی و سیساسی گەورە بوە لە دەوڵەتی عوسمانی دا.
4-گرنگی دان بە سیستەمی لامەركەزی لە دەوڵەتی عوسمانی دا ئەوەش بووە هۆی ئەوەی ئاغا و دەرەبەگ و كاربەدەستە خۆجێییەكانی كورد بەشێكی زۆرتریان لە داهاتی كۆكراوەی كزردستان بەربكەوێت و بۆ ئەو مەبەستەش هەمیشە لایەنگری مانەوەی كورد بوون لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی.

لەگەڵ ئەوەش دا كە پەیوەندیەكانی نێوان كورد و عوسمانی بۆ سەدان ساڵ بەردەوامی هەبووە، چەندین شۆڕش و ڕاپەڕینیش لەبەرامبەر دەسەڵاتیان دا ڕوویان داوە ، لەوانە شۆڕشی شاری بەدلیس، وەهەروەها شۆڕشی هۆزی هەمەوەند و شۆڕشی شێخ عبدالسلام بارزانی لەساڵی ( 1914 ) و چەندین راپەڕینی دیكە.

لەوكاتەی جەنگی یەكەمی جیهان سەری هەڵ دا كوردەكان یەك دەنگ و یەك هەڵوێست نەبوون، هەر ئەوەش بووتە یەكێك لەو هۆیانەی كورد نەتوانێت سوود لە دەرئەنجامەكانی جەنگ ببینێت، بۆ نموونە

1-بەشێك بێ لایەن بوون و داوایان دەكرد كورد هەڵوێستی بێ لایەنی هەبێت و نەچێتە نێوان بەرداشی زلهێزەكانەوە چوونكە كورد خاوەنی هیچ شتێك نیەو تەنها بە زیان لێی دەچێتە دەرەوە.
2-هەندێك لەگەڵ ڕوس و هاوپەیمانەكان بوون لەوانەش عبدالرزاق بدرخان و سمكۆی شكاك و لایەنگرانی.
3-هەندێكی تر لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی بوون وەكو ابراهیم حیدری و شێخ محمود، وە دوای ئەوەی ابراهیم حیدری فتوای دا جیهاد بكەن دژی ڕوس و بەریتانیا لەوانە شێخ كەوتە ژێر كاریگەری ئەو فەتوا ئاینیەوە" بەخۆی و هەزاران سوارەی كورد بەشداری شەڕێكی كرد دژی بەریتانیا لەساڵی ( 1915 ) بەناوی شەڕی (شوعەیبە) لەباشووری عێراق لەو شەڕەدا شێخ برینداردەبێت و دەگەڕێتەوە بۆ شاری سلێمانی، وە لەساڵی ( 1916 ) بارودۆخەكە گۆڕا تایبەت بەكوردەوە ئەو هەڵوێستەی جارانیان نەما بۆ پشتگیری كردن لە دەوڵەتی عوسمانی . 

لە بارەی دروست بوونی بەرەنگاری و ناڕەزایەتی كوردەكان لەو ماوەیەدا لازاریـف دەڵێت : ئەگەربهاتایە سوپای عوسمانی و والی لە ئەستەمبۆل بهاتبان بۆ شاری موسڵ دەبوو سێ ئەوەندە پاسەوان زیاد بكەن لەترسی بەرەنگاربوونەوە و دژایەتی كوردەكان، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە كوردەكان پشتیان لە دەوڵەتی عوسمانی ساردبوبوویەوە.

لەبارەی ساردبوونەوەی كوردەكان لە بەرامبەر دەوڵەتی عوسمانی مینۆڕسـكی دەڵێت :لەساڵانی كۆتایی جەنگدا كوردەكان ناویان تۆمارنەدەكرد بۆ بەشداریكردن لە شەڕ دژی هاوپەیمانان، بەتایبەتیش دوای ئەوەی لەساڵی ( 1916 )شۆڕش و ڕاپەڕین بەرپا بوو دژی دەوڵەتی عوسمانی لەناوچەكانی حیجاز و مەككەو مەدینە بەسەركردایەتی ( شـەریف حسـین )، لەوكاتەش دا شەریفی مەككە لەچەند نامەیەك بۆ مەكماهۆن دووپاتی كردەوە كەئەوان پاڵپشت و یارمەتی دەری بەریتانیا و هاوپەیمانان دەبن دژی عوسمانیەكان.

لەوكاتەوەش كوردەكان بەتایبەتی شێـخ محمود هەڵوێستی گۆڕا چونكە لەساڵی ( 1908 ) باوكی (شێخ سەعیدی حفید) بەدەستی ئیتحاد و تەرەقیەكان كوژرابوو، بۆیە نوێنەری خۆی ناردە لای بەریتانیەكان و پاڵپشتی خۆی و كۆمەڵێك سەرۆك هۆزی بۆ ڕاگەیاندن بەمەرجێك مافی كورد پارێزراوبێت .

وە لەساڵی ( 1917 ) بەریتانیا شاری بەغدادی گرت و شارەكانی تری وەكو هەولێر و سلێمانی و دهۆكیش بەبێ شەڕ كەوتەدەستی و سوپای خۆی جێگیركرد لە دەوروبەری شاری موسڵ لەوكاتەش شێخ محمود هەندێك لەپاشماوەی سەربازی دەوڵەتی عوسمانی مابوونەوە ڕادەستی بەریتانیەكانی كرد وەتا ساڵی ( 1918 ) شەڕ بەردەوام بوو تا ئاگربەستی مۆدرۆس ڕاگەیەندرا .

لەسەرەتای سەدەی 19 وە هەموو هەنگاوەكان ئەوە دەیسەلمێنێ كە رۆژئاوا دژی کورد بوەو ئیتر جەنگی یەکەم بەدۆڕانی وڵاتانی تەوەر کۆتایی هات و عوسمانیش پارچەپارچە کراو کوردستانیش لەگەڵی پارچەپارچە کراو کورد بووە یەکێک لە بەڵاگێڕەکانی سەرەنجامی ئەو جەنگه.
كوردستان لە دوای جەنگ دابەشكرا.

پێشووتر داگیركەرو ئیمپریالیزمی جیهانی بەو دابەش كردنەی پێشوی كوردستان لە سالی 1514 رازی نەبوون كە لە ئەنجامی جەنگی چاڵدێرانەوە هاتە كایەوە، ئەوا ئەمجارە مەبەستیان بوو جارێكی دیكە بەشێوەیەكی نهێنی بە پێی بەرنامەیەكی توكمە و بەو مەبەستەی بە ئاسانی كوردستان پارچە پارچە قوت بدەن، بە دوای هەل و دەر فەتی لە باردا ئەگەراِن لە بەدیهێنانی ئەو مەبەستانەیان بەر لە بەرپا بونی جەنگی یەكەمی جیهانی هەستی پێكرد وردە وردە هەنگاویان بۆ دەنا، بە تایبەتی دوای ئەوەی سوڵتانی عوسمانی بەرامبەر هاو پەیمانان گۆرانكاری بەسەر هەڵوێست و سیاسەتەكانیان دا هات.

ئیمراتۆریەتی توركی عوسمانی بە فەڕمی لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا چوە پاڵ ئەڵمانیا ، ئەگەر چی بەر لەو هەڵوێستەشی بەریتانیاو فەڕەنسا و روسیا بە نهێنی لێكنزیك دەبونەوە وە بیریان لە نێو پاراستن بەرژەوەندیەكانیان كردبۆوە بەرنامەیان، بۆ دابەش كردن و دەست بەسەر داگرتنی خاكی كوردستان و جۆر و چۆنیەتی بەخشینەوەی جەنگ و دارو بەردی ئیمپراتۆری عوسمانیدا هەیە بۆیە بە شێوەیەكی نهێنی لە یەكتر نزیك بونەوەو لەیەك گەیشتن، بۆ كۆتایی هێنان بەناكۆكی و پەرەپێدانی بەرژەوەندیەكانیان لە نێوان: (سێر مایكل سایكس و مسێو جۆرج بیكۆ) گفتوگۆی ژێر بە ژێری نهێنی دەستیپێكرد ئەوەبوو لە 16/5/1916 دا رێكەوتن نامەكە لە شاری قاهیرە لە نێوان بەریتانیاو فەرنسا دا مۆر كرا رێكەوتن نامەكە بە ناوی (سایكس – بیكۆ ) ناوی دەركردو بڵاو بۆوە، لە ئەنجامی ئەو رێكەوت نامەیەوە كوردستان دابەشكرا بەسەر وڵاتانی براوەدا. 

رێكەوتن نامەی سایكس - بیكۆ 
بەر لەوەی رێكەوتن نامەی سایكس بیكۆ لە 15/5/1916 چاوی بە رۆشنای بكەوێ بە كردەوە لە مەیداندا خۆی بنوێنێت، چەندین چالاكی و جموجۆلی سیاسی و دیبلۆماسی بەنهێنی لەنێوان لایەنە پەیوەندی دارەكاندا هەست پێكرا، بە تایبەتی كار بەدەستانی روسیای قەیسەری لەناو بازنەی ئەو رێكەوتنانە دابوو لە بروسكەیەكی باڵوێزی روسیا لە پاریس لە مانگی حوزەیرانی سالی 1915 دا بۆ سازانۆفی وەزیری دەرەوەی ولاتەكەی ناردوە دەڵێت (نۆ یار) پاشای ئەرمەنی بە نوێنەرایەتی ئەرمەنیەكان لە پاریس ئامادە بوو لێپرسراوانی فەڕەنسی پشتگیری دامەزراندنی حوكمێكی ئۆتۆنۆمی بۆ ئەرمینیا ئەكەن كە لەژێر چاودێری روسیا و فەڕەنسا و بەریتانیا دا بێت .

روسیای قەیسەری تا ئەو دەمەی رژێمی قەیسەری بەهۆی بەرپابوونی شۆڕشی ئۆكتۆبەر بەرابەرایەتی (د سیرجی سازانۆڤ) ئەندامێكی چالاكی رێكەوتن نامەی سایكس – بیكۆ بوو نەك هەر ئەوەندە بەڵكو كوڵەكەیەكی بنچنەیی رێكەوتنامەكە بووە، ئەوڕیكەوتنامەیان مۆركردووە، روسیا بەشی خۆی لە ئەرزەرومی توركیا و دواتر پارچەیەكی كوردستانی رۆژهەڵاتی پێ بەخشرا.

شایەنی ئاماژە پێ كردنە دارشتنی بەندەكانی لە سەر بنەمای هاو بەشی ئەو لایەنانە كە لەشەڕدان و بەو پێیەش قازانج و دەست كەوتی بەر ئەكەوێت و بەرژەوەنی دەپارێزێت و لەوانەش مەسەلەی بیرە نەوتەكان و شوێنی كانزا سروشتیەكان بایەخی تەواویان پێدراوە لەبەر رۆشنایی ئەو بەندانەدا:

1-زۆربەی خاكی باكوری كوردستان: ( وان و بەدلیس و بە شێك لە رۆژهەڵاتی كوردستان (تەورێز) بەر روسیا بكەوێت.
2- فەڕەنسا رۆژئاوای كوردستان و سوریای بەر بكەوێت.
3- بەریتانیاش ویلایەتی موسل بە هەر چوار شارە گەورەكەیەوە (هەولێر – كەركوك – سلێمانی – موسل )ی بەربكەوێت.
بەمجۆرە نەتەوەی كوردو خاكی كوردستانی گەورە لە سایەی پیلانێكی نێودەوڵەتی رەش و نامرۆڤانەدا كە بریتیە لە رێكەوتن نامەی سایكس – بیكۆ وە پارچە پارچە كراوە بە سەر دەوڵەتە داگیركەر و ئیمپرالیزمەكانی بەریتانیا و فڕەنساو روسیا دا دابەش كرا.

پێگەی كورد لە جەنگی جیهانی دووەم دا: 
جەنگی جیھانیی دووەم" بریتی بوو لەناکۆکییەکی نێودەوڵەتی وێرانکەر کە لە ٧ی تەمموزی ١٩٣٧ دەستی پێکرد لە ئاسیا و لە ١ی ئەیلوولی ١٩٣٩ لە ئەوروپا و لە ساڵی ١٩٤٥ کۆتایی ھات بە خۆ بەدەستەوەدانی ژاپۆن لە دوای وێرانکردنی (ھێرۆشیما و ناگازاکی) لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە، ھێزە چەکدارەکانی نزیکەی ٧٠ دەوڵەت بەشداربوون لە هەر سێ شەڕی ئاسمانی و دەریایی و وشکانییەکانیدا.

یەكێك لە جیاوزیەكانی جەنگی جیھانی یەكەم لە دووەم ئەوەیە جەنگی دووەم گشتگیرتر بووە لە یەكەم، و یەكێك بوە لەو جەنگانەی زۆرترین باجی ھەبوو لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، لەبەر:
1-فراوانی ڕووبەری شەڕەکە و زۆری بەرەكانی جەنگ.
2- زۆری ئەو وڵاتانەی بەشدارییان تێدا كردووە.
3- بە پێی سەرچاوەكان زیاتر لە ١٠٠ میلیۆن سەرباز بەشداربوون تێیدا.
4- لایەنە ناکۆکەکان چەندین دەوڵەت بوون. 
5-نزیکەی ٦١ میلیۆن سەربازو مەدەنی بوونە قوربانی. 
6-مەدەنییەکان دوچاری زیانی گیانی بوونەوە لە شەڕی جیھانی دووەمدا زیاتر لەھەر شەڕێکی تر لە مێژوودا، و ھۆکارەکەش ئەگەڕێتەوە بۆ بۆمبارانە چڕەکانی سەر شار و گوندەکان کە سوپای بەریتانی ھێنایانە کایەوە بە ھاتنە سەر حوکمی( وینستۆن چێرچیل )و سوپای نازی ئاڵمانیش بە ھەمان شێوە وەڵامیان دایەوە، و زیانێکی مەدەنی گەورە لە ھەردوو لایان کەوتەوە.
7-ئەو کوشتارگانەی کە سوپای ژاپۆنی بەرامبەر میللەتی چینی وکۆری کردیان، ژمارەی قوربانییە بێ تاوانەکان و سەربازەکان بەرز بوویەوە بۆ ٥١ میلیۆن کوژراو، کە نزیکەی %٢ی دایشتوانی جیھان بوو لەو سەردەمەدا.

دەرئەنجامەكانی كۆتایی هاتنی جەنگی دووەم بەم شێوەیە بوو:
1-دەركەوتنی دوو جەمسەری هێز، یەكێتی سۆفیەت لە بلۆكی رۆژهەڵات و ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا لە رۆژئاوا.
2-دامەزراندنی هاوپەیمانی باكووری ئەتڵەنتی لە ساڵی 1949 كەنزیك بوون لە ئەمەریكا و لەبەرامبەر دا هاوپەیمانی وارشۆ 1955 دروست بوو لە ژێر سەرپەرشتی یەكێتی سۆڤیەت دا.
3-دامەزراندنی نەتەوە یەكگرتوەكان لە ساڵی 1945.
4-دەركەوتنی چەكی مەترسیداری نوێ، لە نموونەی چەكی ئەتۆمی و گەردیلەیی.
5-كۆتایی هاتن بە فەرمانڕەوایی هەردوو دەسەڵاتی مەترسیداری (فاشی لە ئیتالیا) و (نازی لە ئەڵمانیا).
6-دەركەوتنی بزوتنەوەی سەربەخۆیی و داواكارانی ئازادی بەتایبەتی لە وڵاتە ژێردەستەكان.
دەرئەنجامەكانی لەسەر وڵاتانی عەرەب:
بەو پێیەی كە وڵاتانی عەرەب گۆڕەپانی یەكلاكردنەوەی جەنگەكە بوو، ئەم دەرئەنجامانەی لێكەوتەوە:
1-داگیركردن و دانانی بەرپرس و دەسەڵاتدارانی خۆیان.
2-راگەیاندنی حومكی عورفی و سەربازیی لەو وڵاتانەی كەوتنە ژێر دەستیان.
3-دوورخستنەوەی ژمارەیەكی زۆر لەوكەسانەی هەستی بەرەنگارییان هەبوو لە وڵاتەكانی خۆیان.
4-سەرهەڵدانی شۆڕشی رزگاریخوازی و نیشتیمانی لە شوێن و كاتی جیاواز.
5-نەتەوە یەكگرتوەكان بڕیاری (بەلفۆڕ)یان پەسەند كرد، كە پەیوەندی بە دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی جولەكەوە هەیە بەناوی ئیسرائیلەوە لە سەر خاكی فەڵەستین، كە بە پێی بۆچوونی توێژەران كێشەی فەلەستین و كوردستان لە زۆر روەوە لە یەك دەچن.

هەرچی دەرئەنجامەكانی ئەو جەنگەیە لەسەر كوردستان بەم شێوەیەی خوارەوە بووە:
1- هێشتا ساڵێك بەسەر كۆتایی هاتنی جەنگدا تێپەڕی نەكردبوو كۆماری كوردستان لە مەهاباد لە لایەن سوپای روسیاوە كۆتایی پێهات و بە لە سێدارەدانی قازی محمد و  هاوڕێكانی كۆتایی هات.

2-بەردەوامیدان بە سیاسەتی دابەشكاری كوردستان و مامەڵەكردن لەگەڵ پایتەختی وڵاتەكانیان، نەك كار بۆ هەڵوەشاندنەوەی رێكەوتن نامەی سایكس بیكۆ نەكرا بەڵكو درێژە بەو دابەشكارییە درا.

3-بەڕەسمی نەناساندنی كێشەی كورد و دیاری نەكردنی دەوڵەت بۆیان وەك ئەوەی بۆ عەرەبەكان دروستكران.

لە ئەنجامی ئەو شۆڕش و ڕاپەڕینانەی كە كورد لەهەرچوار پارچەی كوردستان كردوویانە، بووەتە هۆی دروستبوونی كێشەی گەورە و شەهیدبوون و ماڵوێرانی و دەربەدەریی. چەندین جار سەركردایەتی كورد هەوڵی داوە لە ڕێگەی گفتوگۆوە كیشەكان چارەسەر بكەن بەڵام هەر جارەی حكومەتەكانی ناوەند چیلكەیان خستۆتە دۆخەكەوەو شێواندویانە. هەر بۆیە لەكۆتایی هاتنی جەنگی دووەمی جیهانیشدا كورد بە دەستی بەتاڵ و كێشەی زۆرەوە چووە دەرەوە.

جەنگی هەشت ساڵەی عێراق و ئێران و كاریگەریەكانی لەسەر كورد

جەنگی هەشت ساڵەی عێراق و ئێران لە (1980-1988) هاتە كایەوە، لەو جەنگەشدا خاكی كوردستان دووبارە بوویەوە گۆڕەپانی جەنگەكان و بەشێكی زۆری قوربانیەكان لە كوردو كوردستانی هەردوو بەشی رۆژهەڵات و باشووری كوردستان بوو.

نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کۆتایی ھێنان بەم شەڕە لە ساڵی ١٩٨٧ دا بڕیارنامەی ژمارە ٥٩٨ی دەرکرد. بەڵام ئەم بڕیارنامەی ھەتا ساڵی ١٩٨٨ نەھاتە کایەوە. لە دوای سوڵح ئێران و عێراق گەڕانەوە بۆ سەر سنوورە پێشووەکانیان کە بە پیی ڕێکەوتننامەی جەزائیر لە ساڵی ١٩٧٥ دیاری کرا بوو. ھەتاکوو ساڵی ٢٠٠٣ كۆتا سەربازی بە دیل گراوی دوو لایەنی شەڕەکە پێکەوە ئاڵوگۆر کران.

ئەم شەڕە نیو میلیۆن سەربازی ھەر دوو كردە قوربانی، زیانێکی گەورەی تووشی ھەردوو وڵات کرد بەڵام لە ئاکامدا ھیچ سنوورێک جێبەجی نەبوو. لەم شەڕەدا خەڵکێکی زۆر بوونە قوربانی بەکارھینانی چەکی کیمیایی و چەندین ڕووداوی گەورەی کۆمەڵکوژی  وەکوو کیمیابارانی ھەڵەبجە تێدا ڕووی دا. لەم شەڕەدا شارو گوندە کوردنشینەکان چەندین جار بۆمباران کران و خەڵکێکی زۆر بوونە قوربانی. 

دەرئەنجامەكانی ئەو جەنگە لەسەر كوردو كوردستان بە شێوەیەك بوو: 
1-زۆرینەی شارو گوندەكانی سەر سنووری هەردوو وڵات خاپوور بوون و زۆرینەی زەویە بە پیتەكانی كوردستان بێ بەرهەم مانەوە.

2- ژمارەیەكی ئێجگار زۆری خەڵكی كورد لەو جەنگەدا و لە هەردوولا كوژران وبریندار بوون، خراپترین دەرئەنجامی ئەم حەنگە ئەوە بوو.

3-سەرهەڵدانەوەی دیاردەی جاشێتی بۆ هەردوولا بەزەقی و لە ئەنجامی ئەو جەنگەشدا چەندین روداوی ناخۆشی وە ك (ئەنفال- بە چەندین قۆناغ كە بووە هۆی شەهیدبوونی زیاتر لە 182 هەزار كەسی بێ چەك) و (كیمیا باران – لە چەندین شوێنی كوردستان و دیارترینیان سەردەشت و هەڵەبجە و گوندەكانی سێ و سێنان و سەرگەڵوو) روویان دا و ئەوەش بووە هۆی زیانێكی ئێجگار زۆری مرۆیی.

4- نەیارو ئۆپۆزسیۆنەكانی عێراق لە باشووری كوردستانەوە هەڵدەهاتن و لە ئێران نیشتەجێ دەبوون و ئێران هاوكاری دەكردن و بە پێچەوانەشەوە. پێدەچێت ئەمە گەورەترین زیان بیت كە لە بنەمای سەرەكی بیری كوردایەتی درابێت و جۆرێك رەوایەتی درابێتەوە دەست پایتەختە داگیركاریەكان.

5-شەهید بوونی هەزاران پێشمەرگە لە بەرەكانی شەڕی دژ بەیەكی دوو وڵاتی درواسێی داگیركەری كوردستان

6-لەئەنجامی ئەو شەڕەوە زۆرینەی خاكی كوردستانی رۆژهەڵات و باشوور مین ڕێژكران، دوای تەواو بوونی جەنگ و بگرە تا ئێستەش زیانی گەورە لە دانیشتوان دەدات و بە هەزاران كەس شەهید و كەم ئەندام بوون.

هەر بۆیە لە جەنگی هەشت ساڵەشدا كورد نەك هەر بەدەستی خاڵی بەڵكو بە زیانێكی زۆریشەوە لێی هاتە دەرەوە. شتێكی ئەو تۆش لە كێشەی كورد نەچووە پێشەوە.

داعش و ئاسۆیەكی روونتر بۆ كورد:
لەسەرەتای سەرهەڵدانی داعشەوە كە هەندێك پێیان وایە مێژووی دامەزراندنی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای دوو هەزارەكان، بەڵام راگەیاندنەكەی دوای یەكگرتنی چەند لایەنێكی توند ڕەو كەوتە 2014 و ئەو رۆژەی كە ئەبووبەكری بەغدادی وەك خەلیفەی ئیسلامی خۆی ناساند.

هەر چەندە لەسەرەتاوە ئامانجی ئەو ڕێكخراوە لێدان بوو لە حكومەتەكانی دیمەشق و بەغداد و بە هیچ شێوەیەك ئامانجیان كوردستان نەبوو، بەڵام دواجار شەڕەكە پێچرایە كوردستان و لەو پێناوەشدا بە هەزاران پێشمەرگەی پارچەكانی كوردستان لە هەردوو بەشە كوردستانی باشوور و رۆژئاوا شەهید بوون و بە هەزارانی دیكە بریندار و ماڵوێران بوون. ئەو جەنگەش نزیكەی 5 ساڵی خایاند و دەرئەنجامەكانی جەنگی داعش بۆ كوردستان بەم شێوەیە بوو:

1-كورد بووە ناوبانگێكی گەورەو لە هەموو جیهاندا بە بایەخەوە باس لە رۆڵی كورد كرا لە تیكشكانی داعش دا، لە سەرجەم میدیاكانی جیهاندا ناوی كورد بە شانازییەوە دەهێنرا، هەرچەندە ناوهێنانەكەش تەنها لە رووانگەی جەنگاوەری و ئازایەتی پێشمەرگەوە بوو نەك بواری سیاسی و دیبلۆماسی.

2-دەسەڵاتدارانی جیهان كوردیان وەك لایەنێكی بەهێزی تێكشكانی داعش دانا و وەك شەریك و هاوپەیمان مامەڵەیان لەگەڵ دەكردن، سەرجەم بەرپرسانی وڵاتان شانازییان بەئازایەتی پێشمەرگەوە دەكرد.

3-چەكدار كردنی حیزبە كوردیەكان بە چەكی سەردەم و هاوكاری كردنی لۆجستی چەكدارانی كوردو شارەزاكردنیان بە جەنگی سەردەم.

4-زۆرینەی شارو گوندەكانی بەشێك لە باشووری كوردستان و زۆرینەی ناوچە كوردستانیەكانی رۆژئاوای كوردستان خاپوور و وێران بوون، سەرەكی ترینیان بەدەستەوە دانی شەنگال بوو، شەنگال گەورەترین كارەساتی سەردەم بوو، بەڵام لە لایەكی دیكەوە دەروازەیەكی گەورەبوو بۆ بەدەمەوە هاتنی وڵاتانی جیهان، تاوانەكانی داعش لە بەرامبەر ئەو ناوچەیەدا لە مێژوودا بە چەندین لاپەڕەی رەش دەنوسرێتەوە.
5-تاڕادەیەكی زۆر دووژمنی هاوبەش بۆچوونی كوردەكانی لێك نزیك كردەوە.

6-بەردەوامی بەرخۆدان و پێكەش كردنی نموونەی كارگێڕی و خۆبەڕێوەبردنێكی دیكەی جیا لە هەرێمی كوردستان لە رۆژئاوای كوردستان سەرنجی هەمووانی بۆ لای ئەوە راكێشا كە دەكرێت جیاواز لە هەرێمی كوردستانیش ئەزمونێكی دیكەی كوردەكان بكرێت. هەرچەندە لەو بوارەدا هێزەكانی هەرچوار داگیركەری كوردستان درێغییان نەكردووە، بەڵام دواجار دەركەوت كە رۆژئاوا ئەزموونێكە دەبێت مامەڵەی لەگەڵ بكرێت. 

تا دواجار لە گەڵ ئاهەنگەكانی سەری ساڵ و نەورۆزی كوردەواری 2719 دا كۆتا بارەگای داعش لە باهۆز كەوتە دەست شەڕڤانان و بەو شێوەیەش وەك ئەزموونی یەكەم گەروەترین دوژمنی مرۆڤایەتی لەسەر زەوی كوردستان كۆتایی هات. ئەڵبەت كۆتایی بوونی سەربازیی، ئەگینا بوونی راستەقینەی داعشیزم هێشتا ماوەو دەبێت كاری دیكەی بۆ بكرێت و بێخەم نەكرێت.

بەو پێیەی لە پێشەوە باسمان كرد كورد وەك نەتەوەیەكی ئەم سەرزەمینە، كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەژی، نەك هەر سودی لە گۆڕانكاریەكانی جەنگی جیهانی یەكەم و دووەم  و جەنگی هەشت ساڵەی عێراق و ئێران وەرنەگرت و دەوڵەتی نەتەوەیی بۆ دروست نەكرا، كورد و كوردستان لە لایەن سیستەمە نوێكانی دوای ئەو جەنگانەوە داگیر ودابەش كران، بەو شێوەیە دۆزی نەتەوەیی كورد كێشەی گەورەتری تێكەوت و ئەگەری چارەسەكردن و پێكهێنانی سیستەمی تایبەت بە خۆی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی هێندەی تر دوركەوتەوە.

لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە تا ئەمرۆ، لەو چوار وڵاتەی كە كوردستانی بەسەردا دابەشكراوە، گەلی كورد لە تێكۆشانێكی پچرپچردایە، نەك هەر ئەوەندە بگرە هەندێكجاریش لە دژی یەكدیش كاریان كردووە، بەجۆرێك بوونەتە مایەی هەڵوەشاندنەوەی كارە بونیات نەرەكانی ئەوانی یەكدی، لەو رۆژانەوە تا ئێستە كورد داوای ماف و ئازادیەكانی دەكات، تێكۆشانی گەلی كورد و قوربانیەكانی، رێگری لە تواندنەوەی نەتەوەیی كورد كردوە، بەڵام تا ئەمرۆش كێشەكەی بە بێ‌ چارەسەری وەك یەك لە كێشە نەتەوەیەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ماوەتەوە و بە هۆكارێكی سەرەكی ناجێگیری سیاسی ناوچەكە دەژمێردرێت .

سیستەمی وڵاتانی داگیركەری كوردستان، لەگەڵ ئەوەدایە گەلی كورد لە توركیاو وئێران وسوریا.مافی نەتەوەییان نەبێت و وەك پێكهاتەیەكی پلە دو پلە سێ‌ وڵاتەكان هەڵسوكەوتیان لەگەڵ بكرێت.

هەرچی سیستەمی سیاسی باڵادەستی ئەمرۆی جیهانە، بە سیستەمی سەرمایەداری و سۆسیالیستی و ئاینیەوە، لە چەمك و هەڵوێست و بڕیاردا، كێشەی كورد و چارەسەری ئەو كێشەیە لە بەرنامەیاندا نیە. لە نزیكەی سەد ساڵی رابوردودا، لەگەڵ قورسی خەبات و قوربانیەكانی گەلی كوردا، بەرهەمی ئەوتۆ بەدەست نەهاتوە، ماف و ئازادی نەتەوەییمان وەرنەگرتوە.

جەنگی یەكەم و دوەمی جیهانی و جەنگی هەشت ساڵەش كورد نەیتوانی سود لە گۆڕانكاریەكانی ئەو شەڕ و ململانێیە وەربگرێت و كێشەكانی چارەسەر بكات و دەوڵەتی نەتەوەیی دامەزرێنێت، بەڵام بۆ داواجار لە شەڕی داعش دا سەركەوتنی بەدەست هێنا.

ماوەتەوە بگوترێت:
ئەگەر كورد بەشێوەیەكی گشتی لە هەر چوار پارچەكەی كوردستان نەیتوانیوە (یان لە لایەن زلهێزەكانەوە نەویستراوە) سوود لە دەرئەنجامی جەنگەكانی ناوچەكە ببینێت و تەنها شتێك كەپێی بڕاوە: سوتماكی خاكەكەی و كوژرانی نەوەكانی و ماڵوێرانیی جەنگ بووبێت. ئەوا ئەمجارەیان لە رۆژئاوای كوردستانەوە ئاڵای سەركەوتنەكان بەدەست كوردەوەیە، لەم باشووریش هێشتا سەروەریەكانی پێشمەرگی لەبەرەكانی شەڕی داعش كاڵ نەبوونەتەوەو جۆرێك گەرمی تێدا ماوە. بایەخی ئەم بابەتە و قازانجەكەی لەدەستی سەركردەكانی كورد دایە، چ ئەوانەی لە باشووری كوردستانن و تاڕادەیەك خاوەنی سەربەخۆیی خۆیانن ، چ ئەوانەش كە لە رۆژئاوای كوردستانن و لە ئێستەدا چاوی هەموانیان لەسەرە.

كۆتایی شەڕی ئەمجارەی كورد بە ئازایەتی پێشمەرگەی هەر چوار پارچەی كوردستان و بە خوێنی هەزاران شەهید و قوربانی سەرجەم هاونیشتیمانیانی كوردستان و هاو پەیمانی هێزە هەرێمی و جیهانیەكان هاتۆتە بەرهەم، چۆن دەتوانن كۆتایی بەرهەمەكەی بۆخۆیان بێت و نەچێتە گیرفانی ئەوانی دیكەوە؟ پرسیارێكی جدییەوە وەڵامەكەشی چەند ساڵێكی دیكە دەدرێتەوە، خۆ ئەگەر گۆڕانكاریش بەسەر دۆخەكەدا نەهات ئەوا دەبێت بگوترێت ئەمجارەش كورد هەر لە شوێنی خۆیدایەو لەدوای هەر جەنگێك دەچێتەوە خاڵی سفر..