زۆرینەی شارەزایان باس لەوە دەكەن هەر لە سەردەمی پێغەمبەری ئیسلامەوە (د.خ)ەوە رۆڵی مزگەوت بۆ ئەنجامدانی نوێژو هەندێك پەرستش نەبووە، بەڵكو مزگەوت لە بارەگایەكی سیاسی چووە كە هەموو بڕیارە سیاسی و سەرجەم كێشەكانی كۆمەڵگەی تێدا تاووتوێكراوە، كۆڕو كۆبوونەوە گشتیەكان و كۆبوونەوەی شوراو تەنانەت فەتواكانیش هەرلەوێوە دەرچوون.
كەشی كۆمەڵایەتی و ناوەندی شار: مزگەوت لەسەردەمی خەلیفەكانی راشدین دا جێگەی بەیعەت پێدان و بەڵینی گوێڕایەڵی بووە بۆ خەلیفەكان، ئیمام تیایدا پێش نوێژی بۆ نوێژخوێنان كردووە، وتاری داوەو بەو پێیەی فەرمانڕەوای سیاسیش بووە دەستی بۆ بابەتە سیاسیەكانی رۆژیش بردووە، ئەو لەو رێگەیەوە وتاری بۆ سەرجەم دانیشتوان داوەو و بڕیارە سیاسیەكانی بەسەردا خوێندونەتەوە و راستەوخۆ پەیوەندی لەگەڵ گرتوون، هەر لەوێدا راوێژو گفت و گۆ لەگەڵ ئەهلی رەئی و شارەزایان كردووە، تەنانەت هەر لەنێو مزگەوتەوە سەربازكان رێكخراون بۆ فتوحات و جەنگەكان. هەر لەسەردەمی راشیدین دا دوای ئەوەی ئیسلام گەیشتۆتە هەندێك ناوچەی دیكەی فەتح كراوە، ئەمیرەكان شوێنێكیان بۆ خۆیان دیاری دەكرد و لەتەنیشت ئەو شوێنەشەوە مزگەوتی گەورەی شاریان دروست دەكرد، بەوپێیەی كە مزگەوت وەك ناوەندی شارە لەبەر ئەوەی لەنێو مزگەوتدا زۆرینەی خەڵك لەگەڵ بەرپرسەكانی شار یەكیان بینیوەو پەیوەندییان گرتوەو مزگەوت هۆكارێك بووە بۆ ئەوەی سەركردەو بەڕێوەبەری شارەكان هەمیشە بەركەوتنیان لەگەڵ چین و توێژەكان هەبێت، جگە لەوەش مزگەوت شوێنی سەرەكی بوو بۆفێربوونی زمانی عەرەبی و بڵاوكردنەوەی ئاینە نوێیەكە، هەربۆیە مزگەوت ببوە شوێنی خوێندن و دەكرێت بگوترێت وەك قوتابخانەیەك رۆڵی بینیوە. گەشەكردنی رۆڵی سیاسی مزگەوت: دوای ئەوەی كۆمەڵگەی ئیسلامی لەدوای مردنی پێغەمبەر (د.خ)و نزیك كەوتنەوە لە كۆتاییەكانی دەسەڵاتی راشیدین، رۆڵی مزگەوت بەرەو سیاسەتێكی رووت دەڕۆشت، لەبەر ئەوەی جوڵانەوەو بزوتنەوە ئۆپۆزسیۆنەكان بەكاریان دەهێنان بۆ دژایەتی كردنی دەسەڵاتی ناوچەكە، بەتایبەتی ئەو چینەی كە پێیان دەگوترا (ئالوبەیت- بنەماڵەی پێغەمبەر) بەتایبەتی بزوتنەوەی خەواریجەكان، ئەوان پشتیوانییان لە دەنگی خەڵك دەكرد، بەردەوام خەریكی وروژاندن كۆكردنەوە خەڵك بوون، وەك ئەوەی لە شۆڕشی (موختار ئەلسەقەفی)دا هەبوو لە سەردەمی دەوڵەتی ئەمەویدا، ئەوان مزگەوتی كوفەیان وەك بارەگای سەرەكی بەكاردەهێنا، لەهەمان كاتدا دەسەڵاتدارانی ئەمەویش هەر مزگەوتیان بەكار دەهێنا بۆ ئەوە خەڵك گوێڕایەڵییان بكات و لە قسەیان دەرنەچێت و هەر لەوێشەوە گوتاری ئاینی خۆیان بڵاودەكردەوە. لێرەوە رۆڵی سیاسی مزگەوت پەرە دەسەنێت و چەند بەرامبەری پێشوو خەڵك رووی تێدەكات، جگە لەوەش هەركەسێك دەستی گرتبێـت بەسەر مزگەوتی گەورەی هەر شارێكدا دەسەڵاتی سیاسی گرتووە بەدەستەوە، زوبەیریەكان ( بەوانە دەڵێن شوێنكەوتەی عەبدوڵای كوڕی زوبەیرن) دەستیان گرتبوو بەسەر كەعبەدا چونكە خۆیان بە حەق دەزانی كە خەلافەت بەلای ئەوانەوە بێت، لەبەرامبەر ئەمانیش دا ئەمەویەكان دەستیان گرتبوو بەسەر قوبەی سەوزو مزگەوتی ئەقسادا بۆ ئەوەی شەرعیەتی ئاینیان لەدەست نەچێت..
لەسەردەمی عەباسیدا دەستكرا بە فراوانكردنی مزگەوتەكان بۆ ئەوەی شان و شكۆی دەوڵەتەكەیان نیشان بدەن لەوانەش دروستكردنی مزگەوتی سامەرا، مزگەوتی ئیبن تۆڵۆن لە قەتائیع. مزگەوت و رۆڵی زانستی: رۆڵی زانستی مزگەوت هەر لەسەرەتای بانگەوازی ئیسلامەوە دیارو لەبەرچاوبووە، دوای ئەوەی هاوەڵان فتوحاتیان دەستپێكردو چوونە نێو شارەكان و نیشتەجێ بوون، هەندێكیان بازنە(حەلقە) ی زانستییان كردەوە لەناو مزگەوتەكاندا، زانستەكانی قورئان و فەرموودەو فیقهیان دەگوتەوە، نەك هەر هاوەڵان بەڵكو تابعین(ئەوانەی كە پێغەمبەریان نەدیوەو تەنها هاوەڵانیان دیوە)یش دەرسیان گوتوەتەوە، لەم رێگەیەوە قوتابخانەی جیاواز سەریان هەڵداوە وەك ئەوانەی بەسرەو كوفەو چەند شوێنێكی دیكە. دوای دەركەوتنی ئەو بازنانە هەر بەوانە ئیسلامیەكانەوە رانەوەستان و فەلسەفەو زانستی بنەماكانی فیقهیشی (اصول الفقە)یشیان هاتە سەر. لە مزگەوتی بەسرەدا شێخ حەسەنی بەسری و واصیلی كوڕی عەتا ش دەرسیان گوتوەتەوە، ئەمە لە كاتێكدا واصیل بە سەرۆكی موعتەزیلەكان دێتە ئەژمار، بابەتی كۆمەڵایەتی وەكو قیصاص(تۆڵەكردنەوە)و (ئامۆژگاری)و (ئاشتەوایی) و (لەبەركردنی قورئانیش) لەنێو مزگەوتەكانی شام دا ئەنجام دەدران. موقریزی لە ستایشی مزگەوتی ئیبن تۆڵۆنی قاهیرەدا دەڵێت: لەگەڵ ئەوەشدا كە بە ناوەندێكی زانستی بەناوبانگ بوو، ژورێكی تێدا بوو بۆ خزمەتگوزاری تەندروستی، دوای ئەو قۆناغانە بیرۆكەی ئەوە هاتە پێشەوە لەناو مزگەوتەكاندا (زانكۆ)بكرێتەوە، وەك (زانكۆی قورەویین) لە (فاس) ی وڵاتی مەغریب و زانكۆی ئەزهەر لەقاهیرە، لەپەنای ئەوانەشدا كردنەوەی هۆڵی گەورە بۆ دروستكردنی كتێبخانەی گەورە و كۆكردنەوەی سەرچاوەكان. مزگەوت و بڵاو بوونەوە مەزهەبەكان:
لەسەدەی چوارەمی كۆچیی و لەسەردەمی جیابوونەوەی هەندێك وڵات و ناوچە لە دەسەڵاتی عەباسیەكان و دەركەوتنی پایتەختی جۆراوجۆری سەربەخۆ، نەك هەر ئەوە بەڵكو چەند خەلیفەیەك دەركەوت، ئەوانیش بۆ پشتیوانی لەو پێگە ئاینیە دەستیان كرد بە بونیاد نانی مزگەوت، وەك مزگەوتی قورتوبە، كە لەسەردەمی ئەمەویەكاندا لە ئەندەلوس بونیاد نرابوو، ئەزهەر كە لەسەردەمی فاتیمیەكانی میسردا دروستكرابوو، ئەم دوانە پێگەیەكی گەورە بوون بۆ بڵاوبوونەوەی مەزهەبی شێعە لەگەڵ ئەوەشدا زانستی پزیشكی و سروشتیش دەخوێنران. پاش ئەوەی ئەیوبیەكان لەمیسر دەسەڵاتیان پەیدا كردو كۆتاییان بە فاتیمیەكان هێنا، ئەزهەریان بەكارهێنایەوە بۆ بڵاوكردنەوەی مەزهەبی سوننی، لە مێژوودا ئەیوبیەكان بەوە بەناوبانگن زۆر جەختیان لەسەر بڵاوكردنەوەی مەزهەبی سوونە كردووە، ئەوان گرنگی زۆریان دەدا بە دروستكردنی مزگەوت و بڵاوكردنەوەی چوار مەزهەبەكەی سونە. بۆ ئەو مەبەستە لەناو مزگەوت دا شوێنێكی جیاوازی وەك حوجرەیان بۆ دروست كردووە و تا ئێستەش ئەو نەریتە پەیڕەو دەكرێت. لەسەردەمی مەمالیكەكاندا، مزگەوتەكان وەك كۆمەڵگەیەك دەكەوتنەبەرچاو، تەنها لەیەك هۆڵ یان بینا پێك نەدەهات، بەڵكو هەر بینایەك بۆ مەبەستێك بەكار دەهات و لەتەنیشتی یەكەوە بوون، نەخۆشخانە و بارخانەو تەنانەت گۆڕستان و شوێنی مانەوەی قوتابی و كتێبخانەشی تێدا بووە یەكێك لەو نموونانە مزگەوتی (سوڵتانە)ە لە قاهیرە. مزگەوت لە سەردەمی نوێدا: لەسەردەمی نوێداو بەتایبەتی لەسەرەتای سەدەی بیستەمدا، بەتایبەتی تر لە دوای پێشكەوتنی زانست و هاتنەكایەی دامەزراوە زانستیەكان و جیابوونەوەی زانستەكان لە یەكتری و سەربەخۆ بوونیان، رۆڵی مزگەوت كەمكرایەوە بۆ عیبادەت و هەندێك پەرستشی تایبەت، هەندێكجاریش تەنها بۆ لەبەركردنی قورئان و ئەنجامدانی نوێژ رۆڵی هەبووە و لە بۆنەكانیشدا ئامۆژگار گشتی تێدا ئەنجام دراوە وەك وتارەكانی رۆژانی هەینی و جەژنەكان. لەسەروبەندی سەرهەڵدانی ئیسلامی سیاسیشدا خەریكە بگوترێـت رۆڵی مزگەوت فراوانتر بوەتەوەو باسی سیاسەت و رۆشنبیری و بۆنە جیاوازەكانی كۆمەڵگەی تێدا دەردەكەوێـتەوە، هەندێك لە دەوڵەتەكان چاویان لە رۆڵی مزگەوتەو هەمیشە لەبیری ئەوەدان گوتاری مینبەری مزگەوت هاوتەریب بێت لەگەڵ دەسەڵات و سیاسەتی دەوڵەت، كاتێكیش دەوڵەتە ئیسلامیەكان دامەزراوەیەكی بۆ دروست دەكەن و ناوی دەنێن وەزارەتی ئەوقاف یان هەر ناوێكی دیكە، ئیتر رۆڵی وتاربێژەكان دەردەكەوێتەوە، هەندێك لەوتاربێژەكان لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا بەتایبەتی شێخ عەبولحەمید كوشك و شێخە شەعراوی لە میسر رۆڵی گەورەیان هەبووە لەسەر سەرجەم ئاراستە سیاسیەكانی ئیسلامی سیاسی و بە شێوەی كاسێت وتارەكانیان بڵاوەی دەكرد... لە هەموو وڵاتانی ئیسلامیش هەریەكەو وتاربێژێكی بەتوانای تێدا بووە ئیتر لەگەڵ دەوڵەت بووبێت یان بە پێچەوانەوە. هەر لە بەهاری عەرەبی و سەرجەم ناڕەزایەتیەكانی وڵاتانی ئیسلامی دا مینبەری مزگەوت رۆڵی سەرەكی هەبوەو لە راپەڕینە مەزنەكەی باشووری كوردستانیش یەكەمین بانگەوازی راپەڕین لە مزگەوتی گەورەی رانیەوە دەستی پێكرد. هەر بۆیە مزگەوت رۆڵێكی كاریگەری هەیە لەنێو كۆمەڵگە دینیەكانداو توانای جوڵاندنی هەست و هۆشی خەڵكی هەیە، هەندێكجاریش داخستن و كۆنترۆڵكرددنی مزگەوتەكان سیاسەتی داڕێژراوی لەپشتەوەیە، وەك ئەوەی لە هەموو شارەكانی ئێراندا تەنها لەیەك مزگەوت وتاری هەینی(جومعە) هەیەو ئەویش نوێنەرێكی ویلایەتی فەقیه (كە دەكاتە نوێنەری خودی رێبەری ئەو وڵاتە) وتارەكە پێشكەش دەكات و هەرچیش باس بكات ئەگەر لەبەرژەوەندی سەداسەدی ئەو وڵاتە نەبێت لانی كەم نیگەرانیەكانی خەڵك كۆنترۆڵ دەكات. لە هەرێمی كوردستانیش بەردەوام لەرێگەی وەزارەتی ئەوقافەوە كار لەسەر ئەوە دەكرێت كاروباری مزگەوتەكان بەشێوەیەكی توندو تۆڵ لەڕێنماییەكانی ئەو وەزارەتە دەرنەچێت، خۆ ئەگەر پێچەوانەبوو ئەوا بەخێرایی وتاربێژەكان دوور دەخرێنەوەو جۆرەها دۆسیە دەخەنە پاڵ وتاربێژەكە، كە پێدەچێت بەشێكی راستی تێدا بێت و بەشەكەی دیكەشی ئەوەبێت سیاسەتی هەرێم، یان هەندێكجار حیزب و تەنانەت حەزی كەسی بەرپرسی ناوچەكەش رۆڵ دەبینێت لە لابردن یان مانەوەی ئەو وتاربێژانەدا.. لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا مزگەوت هێشتا رۆڵی خۆی هەیەو جێگەی بایەخی كۆمەڵگە رۆژهەڵاتیەكانە بە گشتی.
تورکیا چەندە جدییە عێراقیش هەر ئەوەندە!
عێراق؛ پڕۆژەی فاوی گەورە کوردستان؛ دوو بەرەکی بەردەوام !
بنەچەى پەتاکە لە کوێوە سەرچاوەى گرتووە؟
مرۆڤ لە بەخێوکردن زیاتری دەوێت