10:04 - 07/03/2019

زیندانە مەترسیدارەكانی وڵاتانی عەرەبی‌

پەیسەر

سەرەڕای ئەو شۆڕش و ڕاپەڕینانەی لە جیهانی عەربی دا هەن، هێشتا زیندانەكانیشیان جمەی دێت لە گیراوەكانیان، ئەو گیراوانە لە دووبەشی سەرەكی پێكهاتوون بەشێكیان تاوانبارن و ئەو بەشەی تریش ئۆپۆزسیۆن و سیاسیین، ئەو سیاسیانەن كە بەدڵی دەسەڵات ناجوڵێنەوەو قسەناكەن، ئەوەی ئەم دوو بەشە پێكەوە دەبەستێتەوە زیندانە، زیندانیش لە ئاسانترین پێناسەیدا دابڕینی كەسەكانە لە كۆمەڵگە و داماڵینی كاریگەریەكانیانە لەسەر ئەوانی دیكە.

 
وڵاتانی عەرەبی وەك سەرجەم وڵاتانی تری دونیا خاوەنی زیندانن، لەخوارەوە خراپترین زیندانەكانی وڵاتانی عەرەبی دەخەینە ڕوو:

زیندانی كازمیەی عێراق:
لەوانەیە كاتێك باس لە زیندانەكانی عێراق بكرێت، یەكسەر زیهن و بیری مرۆڤ  لەسەرانسەری دونیادا دەچێتە سەر زیندانی ئەبوغرێب، ئەویش لەبەر ئەوەی ناوەندێكی سەرەكی و بەرچاوە بۆ پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ، بەڵام زیندانی كازمیە كە دەكەوێتە گەڕەكێكی باكووری شاری بەغدادە پایتەخت خراپترین زیندانە لە وڵاتانی عەرەبی دا، خراپیەكەی بەشێوەیەكە زۆر لەسەروو ئەبوغرێبەوەیە.

لە قۆناغی دوای روخانی سەدام حسینەوە، زیندانی كازمیە بوەتە ئەو جێگەیەی كە عێراقیەكانی تێدا سەرنگووم دەبوون، بە پێی راپۆرتێكی نیۆرك تایمز سیستەمی بەڕێوەچوونی ئەو زیندانە زۆر خراپە و بەپێی بۆچوونی (نافی بیلای)ی نوێنەری نەتەوە یەكگرتوەكان بێت بۆ مافەكانی مرۆڤ ئەوا لەبارەی ئەو زیندانەوە دەڵێت: مامەڵەیان لەگەڵ زیندانیەكان وەك مامەڵەیە لەگەڵ ئاژەڵەكانی ناو گەوڕ دا)، وەك ئەو سەرچاوەیە ئاشكرای كردووە لە ماوەی  تەنها یەك ساڵدا 97 زیندانی لەژێر ئەشكەنجەو ئازارەكانی جەللادەكانی زیندانی كازمیەی بەغداد گیانیان لەدەست داوە.
 
زیندانی تەرە لە میسر:
رۆبەرت بایر، ئەفسەری پێشووی دەزگای هەواڵگری وڵاتەیەكگرتوەكانی ئەمەریكا دەڵێت: ئەگەر دەتەوێت لێكۆڵینەوەیەكی بەهێزت دەست بكەوێت، زیندانیەكە ببە ئەردەن، ئەگەر دەتەوێت سزای سەیر بدرێت بیبە سوریا، ئەگەر دەتوێت شوێن بزری بكەیت بیبە میسر، بەتایبەتی زیندانی تەرە لە میسر كە دەكەوێتە كەنارەكانی باشووری قاهیرەی پایتەخت و لە شەش بەش پێكهاتووە.

ئەگەر بتەوێت لە بارودۆخی سیاسی میسر تێبگەیت پێویست بەوە دەكات بزانیت زیندانیەكانی كێن و دۆخی زیندانیەكانی تەرە لەچی ئاستێكدایە، ساڵی 1928 دروستكراوە، هەركەسێك نەیارو بەرهەڵستكاری حكومەتە یەك لەدوا یەكەكانی ئەو وڵاتە بووبێت لەو زیندانە توند كراوە، ئیتر گوێ بەوە نەدراوە كێیەو چی كارەیە، قەومیەكان لەسەردەمی مەلیك فاروق دا، ئیسلامیەكان لەسەردەمی عبدالناصر و دوای ئەویش دا، تەنانەت ماوەیەك جێگەی حوسنی موبارەك  كوڕەكانی و ئەوانەش بووە كە لە موبارەكەوە نزیك بوون، هەروەها بووە جێگەی محمد مورسی، كاتێك موبارەك لەو زیندانە بوو چەند جارێك سكاڵای لەدۆخی ناوخۆیی ئەو زیندانەكردووە، ئەو نەیشاردۆتەوە كاتێك دۆخی خراپی ئەو زیندانە شارەزا بووە سەری سوڕماوەو توشی شۆك بووە، لەساڵی 1997 رێكخراوی لێبورجنی نێو دەوڵەتی بەرپرسانی ئەو وڵاتەی ئاگاداركردەوە لەسەر دۆخی خراپی تەندروستی زیندانەكە، ئو رێكخراوە گوتوویەتی ناكرێت لە هەفتەیەكدا تەنها یەكجار زیندانی بۆی هەیە داوای بینینی پزیشك بكات، ئەگەر رێگەشیان پێدرا تەنها چارەسەری سەرەتاییان بۆ ئەنجام دەدرێت. زیندانەكە دەكەوێتە ناوچەی تەڕە لە باشووری رۆژئاوی پارێزگای حەلوان، بەشێكی گەورەی زیندانەكە دەكوێتە سەر روباری نیل و چەندین بورجی چاودێری گەورەی بۆ دانراوە و لە ساڵی 1928 دروست كراوە، هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕایەوە كە فشارو لۆدی سەر زیندانی ئەبی زەعبەل كەم ببێتەوە، لەبەر نالەباری دۆخی ئەو زیندانە ناوی لێنراوە (دوپشك). چەندین بەش لەو زیندانەدا هەیە، وەك بەشی ئیخوانەكان و بەشی سیاسیەكان و بەشی جاسووسی ، بەشێكی دیكەی ناوی بەشی پۆلیس و دادوەرەكانە، ئەم بەشە ئەوانە دەگرێتەوە كە بەرتیلیان وەرگرتووە. بەشێكی گەورەی زیندانی تاكە كەسی تێدایە كە نە رۆشناییان تێدایەو نە هەوا گۆڕكێ.
 
زیندانی جو لە بەحرەین:
زیندانی جو لە بەحرەین خاوەنی ناوبانگێكی ئێجگار خراپە بەتایبەت لەبواری ئەشكەنجەدا، رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ لە چەندین راپۆرتی خۆیاندا باسیان لە خراپی بارودۆخی ئەو زیندانە كردووە، لە ساڵی 2015 دا ناوەندی كەنداو بۆ مافەكانی مرۆڤ نیگەرانی زۆری دەربڕیبوو لە بارەی كێشەی ئەمنی و دادوەری یەوە كە لەبرامبەر زیندانیەكان دا دەگیرێتەبەر لەنێو زیندانی جو دا و داوای لێكۆڵینەوەی بەپەلەی كردووە لەو بارەیەوە، ئەو راپۆرتە پێداگری كردووە لەسەر ئەشكەنجەدانی زۆر خراپ، رێكخراوی (هیومان رایتس وچ) دوای كردووە بە خێرایی دەست بكرێت بە لێكۆڵینەوە لە دۆخی زیندانیەكانی جو، بە پێی راپۆرتی ئەو رێكخراوە كە لە مانگی ئازاری ساڵی رابوردوودا كاری ناشایستەو نایاسایی گەورە بەرامبەر زیندانیەكان ئەنجام دراوەو مافی یاسایی زیندانیەكان پێشێلكراوە.
 
ئەو راپۆرتە باس لەوەش دەكات دەسەڵاتدارانی بەحرەینی رێگرییان كردووە لە سەردانی پزیشكەكان بۆ نێو زیندانی جو، بەتایبەت بۆ بینای ژمارە 10 ی ئەو زیندانە و بەوپێیەش بێت پێشێلكارییە یاساییەكانی ئەو زیندانە گەشتۆتە حاڵەتی ترسناك. بە پێی راپۆرتە رۆژنامەوانیەكان منداڵانی خواری 18 ساڵ بە پێی یاسای گەورەكان دادگایی دەكرێن و سزایان بەسەردا دەسەپێنن، هەروەها بە پێی ئامارێكی نافەرمی 21% ی رێژەی زیندانییان منداڵانی خوار 15 ساڵن. تەنانەت هەندێك لەو منداڵانە لە كاتی دادگایی كردنیان سكاڵای ئەوەیان كردووە كە دەستدرێژییان كراوەتە سەر.
 
زیندانی رەزین لە ئیمارات:
زیندانی رەزین لە ئیمارات كە شارەزایان و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ ناویان لێناوە زیندانی گوانتانامۆی ئیمارات، بە پێی راپۆرتەكانی ئەو رێكخراوانە زیندانی رەزین لەریزبەندی یەكەمدایە بۆخراپی رەوشی ناوزیندانەكە، بە پێی راپۆرتی مافەكانی مرۆڤ لە ئیمارات كە لە كۆتاییەكانی ساڵی رابوردبوو بڵاو كرابوویەوە، سەدان زیندانی سیاسی ئیماراتی لە زیندانەكانی رەزین و ئەبووزەبی ڕوبەڕووی سزای قورس بوونەتەوە و داوایان لێكردووە كە چاكسازی بكەن لە بەڕێوەبردنی كاری زیندانەكەدا.

راپۆرتەكان باسیان لەوەكردوە پاسەوانی زیندانەكە هەڵدەكوتنە سە زیندانیەكان و هەرچییان هەبێت لێیان دەسەنن، پەنجەری بچووكەكانی زیندانیش دادەخەن لەبەر ئەوەی نە هەوای خاوێنیان بۆ بێت و نە تیشكی خۆریش با بۆ ماوەیەكە كەمیش بێت بچێتە ژورەكانیانەوە، جگە لەوەش هەندێكجار رێگەی خەوتنیشیان لێدەگیرێت، برسی دەكرێن، رێگرییان لێدەكرێت سەردانیان بكرێت، دەیان جار رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ داوایان لەبەرپرسانی ئەو وڵاتە كردووە ئەو زیندانە دابخرێت بەڵام وەڵام نەدراونەتەوە. 
ئەمەش ئەو راستییەمان پێدەڵێت كە ئیمارات تەنها شەقامە خاوێنەكان و بورجی خەلیفەو بازاڕو رووە جوانەكانی دیكەی ئەو وڵاتە نیە، بەڵكو دیوە نالەبارەكەشی زیندان و ژیان و گوزەرانی خەڵكە هەژارو داماوەكانیشی هەیە.
 
زیندانی بورجی رۆمی لە تونس:
بە پێی راپۆرتی تایبەت رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ زیندانی بورجی رۆمی كە دەكەوێتە شاری (بنزرت)ی تونس خراپترین زیندانەكانی ئەو وڵاتەیە، بەسەدان جۆر مرۆڤ ئەشكەنجە دەدرێت، تەنانەت هەندێكجار دەستدرێژی سێكیسش دەكرێتە سەر زیندانیەكان، هەروەها تێكەڵكردنی زیندانییەكان و رەچاو نەكردنی جۆری تاوانەكان كە ئەمەش بە پێچەوانەی رێنماییەكانی مافەكانی مرۆڤەوەیە، بەپێی قسەی بەڕێوەبەرانی زیندانەكەش بێت چەند حاڵەتێكی تێكچوونی بارودۆخی دەرونیان هەیە، رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ ئاماژەیان بەوە داوە تێكچوونی باری دەروونی ئەو كەسانە لە ئەنجامی خراپی مامەڵەی بەرپرسانی زیندانەكەوەیە، لەدوای شۆڕشی 2011 ی ئەو وڵاتەوە هەواڵی داخستنی یەكجاریی ئەو زیندانە هەبوو بكرێتە مۆزەخانە ، لەبەر ئەوەی لە سەردەمی بن عەلی دا خەڵك ئازاری زۆریان تێدا چەشتبوو، بەڵام تائێستە بەردەوامەو دانەخراوە.
 
زیندانی رومیە لە لوبنان:
رومیە گەورترین زیندانی لوبنانە، ژمارەیەكی زۆر زیندانی جێگەی دەبێتەوە، زۆرینەی ئەوانەی دەبرێنە ئەو زیندانیانە لە ئیسلامیە ناڕازییەكانن، وەزیری ناوخۆی ئەو وڵاتە لە وەڵامی میدیایەكی وڵاتەكەیدا گوتوویەتی ئەوەندەی خەڵك تێدایە خەیاڵییە، بە پێی راپۆرتی رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ زیاتر لە 3 هەزار كەسی تێدایە و 60% یان بە بێ فەرمانی دادگا دەستگیركراون. لەسەرەتای ئەمساڵەوە وەزیری ناوخۆی لوبنان سەردانی زیندانەكەی كردووەو دوای ئەوەی بەچاوی خۆی دۆخی نالەباری رومیەی بینیوە رایگەیاندووە دوای ئەوەی زیندانەكە نۆژەن دەكەنەوە بە شێوەیەك دەبێت شیاوی ئەوەبێت مرۆڤ تیایدا بژی.
 
لەو زیندانەدا زۆرجار ناڕەزایی گەورە لە لایەن زیندانیەكانەوە دروست دەبێت و داوای مافە سەرەتاییەكانی مرۆڤ دەكەن، لەنێو تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا هەندێك وێنەو گرتەی ڤیدیۆیی دزەی كردووە نیشاندەری دۆخی نالەباری ئەو زیندانیانە نیشان دەدات كە چۆن سزاو ئەشكەنجە دەدرێن، سوكایەتییان پێدەكرێت و بە سۆندە لێیان دەدرێت لەكاتێكدا جل و بەرگیان لەبەردا نیە.
 
زیندانی قەنەیتەرە لە مەغریب:
بە پێی ئەنجومەنی نیشتیمانی مەغریب بۆ كاروباری مرۆیی، كە مەلیك محمدی پێنجەم رای سپاردوون لێكۆڵینەوە  لەبارەی زیندانەكانی وڵاتەكەیەوە بكەن، زۆرینەی ئەو زیندانانە مامەڵەی زۆرتوندو خراپیان تێدا دەكرێت، مامەڵەكان دوورن لە مرۆڤایەتی و سوكایەتی زۆری تێدایە، زیندانی قەنەیتەرە كە دەكەوێتە دووری 25 كیلۆمەتر لە ریباتی پایتەختی ئەو وڵاتەوە، بە گەورەترین زیندانی وڵاتەكە دادەنرێت، بە پێی راپۆرتی ئەو ئەنجوومەنە زۆرینەی زیندانیەكانی لەوانەن كە سزای لە سێدارەدانیان بەسەردا دەسەپێنرێت، بەپێی راپۆرتی رێكخراوێكی ناحكومی ئەمەریكی (The Advocates for Human Rights ) ناوخۆی ئو زیندانە لەئاستێكی زۆر مەترسیداردایە، راپۆرتی ئەو رێكخراوە باس لەوە دەكات زیندانی كاتێك یەكەم رۆژ دەهێنرێتە ئەوێ، رووت دەكرێتەوە، هیچ جلوبەرگێكی لەبەردا ناهێڵن، لەسەر بتڵی شووشە دایدەنێن كە پێی دەڵێن شووشە تێبڕین!!

ئەو رێكخراوە زۆر بەناهەمواری دۆخی سزابەسەردا سەپێنراوەكانی لە سێدارە دەكات و دەڵێت بارودۆخی دەرونییان رووخاوە و مردوویەكن و تەنها بە لاشە زیندوون، هەربۆیە داوایان لە دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە كردووە  بە خێرایی سزای لە سێدارەدان قەدەغەبكات.

زیندانی تەدمور لە سوریا:
(چویتە ژوورەوە نەماوی، هاتیتە دەرەوە لەدایك بوویت) ئەمە ئەو دێڕە سەیرەیە كە لەسەر دەرگای چوونە ژوورەوەی زیندانی تەدمور نوسراوە، زیندانی تەدمور بە یەكێك لە سیماكانی رژێمی ئەسەد لە سوریا دادەنرێت، زۆرینەی ئەوانەی دەبرێنە ئەو زیندانەوە تۆمەتەكانیان سیاسیە، ئەوانەشی دەبرێنە ئەو زیندانە كەسەباڵاكانی سیاسەتن، لە ساڵی 1979 وە دروست كراوە، بەڵام لە ئێستەدا تەنها شوێنەواری ماوە، لەبەر ئەوەی داعش زیندانەكەیان تەقاندەوەو هەرچی تێدا بوو بە پێی بەرنامەی خۆیان یان ئازادیان كردن یان كوشتنیان و بەشێكیشیان چوونە نێو داعشەوە.

لەنێو ئەو زیندانەدا پێش لەرووخانی زۆر بەخراپی مامەڵە لەگەڵ زیندانیان كراوە، بەپێی راپۆرتەكانی رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ مامەڵەی زۆر خراپ لەگەڵ زیندانییان كراوە، بەڵام خراپترین مامەڵە لە ساڵی 1980 دابووە لەبەر ئەوەی لەو ساڵەدا هەوڵی كوشتنی حافزئەسەدی باوكی بەشار ئەسەد دراوە، لەدەرئەنجامی ئەو حاڵەتەدا سوپا هەڵیكوتاوەتە سەر زیندانەكەو هەرچی تێدابووە كوشتوویانە، ئاماری فەرمی لەبەردەستدا نیە چەند زیندانی تێدا بووە، بەڵام بە پێی راپۆرتی رێكخراوەكان نزیكەی 2000 كەس بوون.

ئەمانە كەمێك بوون لەو زیندانانەی كە دەسەڵاتدارانی وڵاتەكان نیشانی رێكخراوەكانی مافی مرۆڤیان داوە، ئەگینا لە نێو وڵاتانی عەرەبی دا چەدین زیندانی نهێنی هەن و دوورن لە چاوی میدیا و رێكخراوە نێو دەوڵەتی و ناوخۆییەكانی مافی مرۆڤ و پێدەچێت دۆخیان زۆر لەوانە خراپتر بێت.