11:20 - 05/03/2019
مێژووی دورستبون و گه‌شه‌كردنی خوێندگاكان
كێ خوێندنگای دروستكرد؟ ئەوە ئەو پرسیارەیە كە منداڵێك لەماڵەوە كاتێك ئەركی ماڵەوە ماندووی دەكات لەخۆی دەكات، ئەو داوای وەڵام دەكات، چاوەڕێی ئەوە دەكات كە ناوێكی پێ بگوترێت لەوانەیە ئەوە بۆ ئەوەبێت كە بەشێك لەو بەرپرسیاریەتیە هەڵبگرێت كە دووچاری ئەوبووە، بەڵام بەلێكۆڵینەوە دەردەكەوێت كە ئەوە تەنها كاری یەك كەس نەبووە بەڵكو بەر ئەنجامی گۆڕانكاری گەورەبووە لەكۆمەڵگە و سیاسەت و ئابوری، بەهەرحاڵ لێرە هەوڵ دەدەین وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە كە كێ خوێندنگای دروستكرد كە بەبێ ئەو خوێندنگا دروست نەدەبوو؟
خوێندنگا لەبنەرەتدا شوێنی فێربوونە بەو شێوەیەش دەركەوتنی پەیوەندی هەبووە لە گۆرانكاری لە زانست و زانیاری لەلای كۆمەڵگەكان و گواستنەوەی ئەو زانستانە بۆ ئەوەی بگەن بەنەوەكان لەشوێنێكدا كە پێی دەگوترێت خوێندنگە.
لەسەردەمەكانی پێش دروستبوونی نوسین گه‌لانی رابردوو بیروباوەرە ئاینیەكانیان و حیكایەتیەكانیان بەشێوەی زارەكی نەوە لەدوای نەوە گواستۆتەوە، بەو جۆرەش بۆچوونی فێربوون بەوشێوەیەی ئێستا گەشەی كردوو نەبوو، كە لەدوای گەشەكردنی شارستانیەت و داهێنانی نوسین دروست بوو.
لە وڵاتی سۆمەریيەكان لەباشوری عێراق سەرەتا پرۆسەی فێربوون وابەستەكرابوو بە فێربوونی نوسین و خوێندنەوەی دەقەكان، لەلای فیرعەونەكانیش چینێكی تایبەت دەركەوتن كە بە خوێندەوارەكان ناوبانگیان دەركرد و لەچینەكانی سەرەوەی كۆمەڵگەبوون، كاری ئەوان بەنهێنی بوو، توانای خوێندنەوە و نوسین وای لێكردبوون كە بوونە جێگەی متمانەی نهێنیەكانی پاشاكان و حكومەت، بەوشێوەیەش بیرۆكەی فێربوونی تەواوی خەڵك لەو سەردەمەدا نەبوو، بەدرێژایی سەردەمە كۆنەكان زۆرجار فێربوون لەگەڵ په‌رستگەكان وابەستەكرابوو بەجۆرێك كە ئەو شوێنانە ببونە ناوەندی گواستنەوەی زانیاریە ئاینیەكان، لەلای هندیە كۆنەكان فێربوون تەنها بۆچینی سەرەوەی پیاوانی ئاینی هندۆسی ( بەراهیمە) بوو.
جیابوونەوە لە پەرستگا لەگەڵ زیادبوونی زانستە دونیایەكان كە لەدەرەوەی زانستی ئاینی سه‌ری هه‌ڵدا، بەنمونە لەشاری ئەسینا بۆیەكەم جار ئەكادیمیایەكی سەربەخۆی وەك ئەكادیمیایی ئه‌فڵاتۆن لە ساڵی ( 387 ی پێش زاین) دروست بوو، نمونەیەك كە دواتر لە زۆر شاری تری جیهانی ئیغریقی و رۆمانیەكان دووبارەبوه‌وە، ئەم جۆرە ئەكادیمیا و خوێندنگایانە زانستی جۆراوجۆری وەك فەلسەفە و لۆژیك و هۆنراوە و زمان و مۆسیقا و دراماییان تێدا دەخوێندرا.
خوێندنگا و ماڵەوە پەیوەندیەكی ئاڵۆز... چۆن ئەو هاوكێشە قورسە بەدەست دەهێنین؟
مێژوونوس هۆبكنز لەكتێبی ( داگیركاری لەرێگەی كتێبەوە ) دەڵێت رێژەی خوێندەواری و زانین لەشارەكانی یۆنان لەباشترین دۆخدا 5%ی تێپەڕنەكردووە، لەكاتێكدا لەتەواوی سنوری ئیمپراتۆریەتی رۆمانی رێژەكە 2%ی تێپەرنەدەكرد.
گەڕانەوە بۆ پەرستگاكان
لەسەدەكانی ناوەراستدا شێوازەكانی فێربوون و خوێندنگاكان گەشەیان كرد، هەردوو خوێندنی ئاینی و خوێندنی ئازادی وەك لۆژیك و زمانیان بەیەكەوە تێدا دەخوێندرا لەجیهانی ئیسلامیدا لەناو مزگەوتەكاندا بەشێوەی بازنەیی خوێندكاران وانەیان پێدەگوترا، پاشان شوێنێكی تایبەتی بۆ تەرخانكرا لەتەنیش مزگەوتەكان، و پەیوەستكرا بە خوێندنی منداڵان، هەروەها كەسانی بەتەمەن لەلای كەسە بەتەمەنەتایبەتمەندەكان وانەیان دەخوێند.
دروستكردنی خوێندنگە و فێربوون بۆ هەمووان
شێوەی یەكەمی زانكۆكان لە زانكۆ ناوەندەكانی وەك زانكۆی ئەزهەر لەقاهیرەو و زەیتونە لە تونس و قەرەویەكان لەفارسەوە سەرچاوەی گرت، پاشان خوێندنی تایبەت دەركەوت، بەجۆرێك نوسەر و شاعیرەكان وانەیان بە منداڵانی خەلیفەكان و وەزیرەكان دەگوتەوە، لەسەدەی 11دا نمونەیەكی تازە بۆ شوێنی فێربوون دەركەوت كە ناونرا خوێندنگەی نیزامی، ئەوەش بەهۆی ئەوەی دامەزرێنەرەكەی وەزیرێك بوو بەناوی نیزام مالك ، بەڵام لەم قۆناغەشدا فێربوونی خوێندنگەكان وابەستەی زانست و زانیاری ئاینی بوو، لەجیهانی مەسیحیدا، دێرەكان ناوەندی خوێندن و فێربوونی بنەرەتی بوون، پیاوانی ئاینی كاسۆلیكی بە لاتینی فێری خوێندن و نوسین دەكران، خۆیان تەرخان دەكرد بۆ فێربوونی ئینجیل و شیكردنەوەكانی، ئەو دێرانە دابراوبوون لەبنەرەتدا سەرچاوەی سیستمی خوێندنگابوون، جەزیرەی ئێرلەندا بە جەزیرەی زاناكان و رەهبانیەكان ناوبانگی دەركرد ئەوەش بەهۆی ئەوەی ژمارەیەكی زۆری دێری لەخۆگرتبوو. بەڵام لە رۆژهەڵاتی دوور ئاینی بوزی لە چین و ژاپۆن گەشەی كرد و رزگاری بوو لەو تێروانینە رەشەی كە بوزیەكانی هندستان هەیان بوو، هەروەها گرنگی دان بەقسەكردن و هونەر و بیركاری بۆ زیادكرا، بەوەش بوارەكانی فێربوون فراوان بوون و بەرەبەرە خواستی خەڵك بۆ فێربوونی ئەو زانستانە گەشەی كرد.
گۆڕانكاریە گەورەكە
دوای ئەوەی یوهان گوتنبێرگ ساڵی 1447 چاپخانەی داهێنا، ئەمە گەشەكردنەكانی پێشووی لەسەر دروستكرا، بەخێرایی ژمارەی كتێبەچاپكراوەكان زیادیكرد و بەشداری كرد لە بڵاوبونەوەی فراوانی وشەی خوێندراو، كتێب كەوتە دەست هەموان ئەوەش هاوكات بوو لەگەڵ گەشەكردنی زانست لە ناوەڕاست و رۆژئاوای ئەوروپا، هەروەها لەسەدەی 15 دا مامەڵەی بانكی گەشەی كرد، هەموو ئەوانە بوونە هۆی زیادبوونی خواست لەسەر خوێندنەوە و نوسین و حسابات.
هەروەك ئەوروپا لەسەدەی 18 دا گۆڕانكاری سیاسی گەورەی بەخۆیەوە بینی، كه بووە هۆی سەرهەڵدانی دەوڵەتی نەتەوەیی لەبری ئیمپراتۆرییەكان، ئەمەش پێویستی بە ئامادەكاری بۆ شەڕ و پەرەپێدانی سوپا و هونەرەكانی جەنگ بوو ئەمانەش پێویستی بەفێربوون بوو بەجۆرێك سوپا نوێكان خەڵكانی تایبەت مەندی وەك ئەندازیار و پزیشكیان لەخۆگرت.
پێویستیەكان بۆ كۆكردنەوەی هاوڵاتیان و رێكخستنیان و ئاراستەكردنیان بووە پێداویستیەكی دەوڵەت، بۆیە لەروسیا كاسرینای دووەم ئیمپراتۆری ئەو وڵاتە ( 1762-1796 ) هەوڵی گەشەكردنی گشتیگیری لە وڵاتەكەیدا، هەروەها هەوڵی راوێژكارەكەی ( ئیڤان بیتسكوی) هەوڵیدا چینێكی نوێ لەگەلی روسیا دروست بكات لەرێگەی فێربوونەوە، هەروەها هەوڵیدا بۆچوونەكانی لەرێگەی( پەیمانگای سمولنی) بخاتەڕوو كە پەیمانگایەكی تایبەت بەكچانی چینی سەردەستەی شاری سانت بترۆسبۆرگی باكوری روسیا بوو.
لەساڵی 1800 بڕیاری یەكەم خوێندنی زۆرەملێ درا كە چەندین چینی فراوانی گرتەوە ئەوەش لە بەشێك لە خاكی روسیا جێبەجێكران كە ئەمرۆ بەشێكن لەئەڵمانیا و پۆڵندا، ئەو سیستمە بەئامانجی دروستكردنی سەرباز و هاوڵاتی گوێرایەڵ و رێكخراو بوو.
كێ بە دامەزرێنەری فێربوونی گشتی دادەنرێت؟
لەدوای سەربەخۆی ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا تۆماس جیفرسون خوێندنگاكانی لە كەنیسەكانی ویلایەتەیەكگرتووەكانی جیاكردەوە، بەڵام هەنگاوە گرنگەكە لەچاكسازیەكانی (هوراس مان ) دەستی پێكرد دوای ئەوەی بۆ ئەنجومەنی ویلایەتی ماساشوستن هەڵبژێردرا، كە ساڵی 1840 كۆتایی هات بەبڕیاری فێربوونی خۆرایی لەو ویلایەتە، لەوكاتەوە بە باوكی خوێندنگا گشتیەكان ناسرا، دوای ئەوە خوێندنی خۆرایی لەسەرجەم ویلایەتەكان بڵاوبۆوە، ئەم بڵاوبونەوەیە بەهۆی ئەوەوەبوو كە سیاسەتمەدارانی ئەمریكا پێیان وابوو كۆمەڵگەیەكی خوێندەوار هەنگاوی سەرەكی گەیشتن بەكۆمەڵگەی دیموكراتیە.
لەگەڵ زیادبوونی كاریگەریەكانی شۆڕشی پیشەسازی لە قارەی ئەوروپا پێویستیەكان بۆ ئامادەكردنی دەستی كاری بەرهەمدار زیادیكرد، بەجۆرێك كە بەشداربێت لە ئابوری پیشەسازی گەشەكردوو، بەوەش ئاستی خوێندەواری لەتەواوی قارەكە بەرزبۆوە، رێژەی پەیوەندیكردنی منداڵان بە خوێندنگاكان لەو سەردەمەدا گەیشتە نزیكەی 40-50%ی كوڕان و 15%ی كچان.
لەگەڵ كۆتایی سەدەی 19 دا خوێندنی بنەرەتی خۆرایی بۆ خوێندنەوە و نوسین و حسابكردن لەزۆرینەی وڵاتانی رۆژ‌وئاوا و ناوەڕاستی ئەووروپا بڵاوبۆوە، لەساڵی 1900 دا رێژەی پەیوەندیكردن بە خوێندنەوە گەیشتە 90%، ئەوەش دەگەرایەوە بۆ ئەوەی كەسەركردەكان پێیان وابوو خوێندنگە رۆڵی سەرەكی لە ئاراستەكردنی رەفتاری هاوڵاتیان دەبینێت و رێكیان دەخات، بەپێی ئاراستەكردنی دەوڵەت و پێداویستیەكانی ئابوری، هەروەها هەمان دۆخ لە ژاپۆن لەسەردەمی ئیمپراتۆری میجی خوێندن بووە رەگەزێكی سەرەكی لەپرۆسەی خۆنوێكردنەوەدا.
خوێندنگەی كۆماری نوێ... ئامانجەكەی چیە؟
هەروەك چۆن ناوی ( هۆراس مان ) ناوێكی جیاكەرەوەیە لە ئەمریكا، بەهەمان شێوە ناوی ( جول فیری) سیاسەتمەداری فەرەنسی كە پۆستی وەزارەتی رێنمایی گشتی لە هەشتاكانی سەدەی نۆزدە ناوێكی جیاكەرەوەیە لەسەر ئاستی دامەزراندنی سیستمی خوێندنگای نوێ لە ئەوروپا.
فیری هەستا بە تازەكردنەوەی سیستمی ( خوێندنگای كۆماری نوێ) ئەوەش لەرێگەی خوێندنی زۆرەملێ بۆ ئەو منداڵانەی كە تەمەنیان لەخوار 15 ساڵی بوو بۆ هەردوو رەگەزی نێر و مێ پەیوەندیان كرد و یاسای تایبەتی بۆ دەركرا، ئەو خوێندنگایانە بەبێ بەرامبەر و عەلمانی بوون، فیری هەوڵیدا ئامانجەسەرەكیەكەی لەپشت ئەوەوە بەدەستبهێنێت كە تێكشكانی كۆنترۆڵی كەنیسەی كاسۆلیكی بوو بەسەر منداڵاندا، و خوێندنگا كاسۆلیكیەكان بەشێوەیەكی بەرچاو تا سەرەتای سەدەی 20 هەبوون.
بەڵام لەدەرەوەی قارەی ئەوروپا چینی ئەرستۆكراتی رۆڵی سەرەكی لە بڵاوكردنەوەی فێربوونی زانستی تازە هەبوو ئەو چینە لە رۆژهەڵاتی عەرەبی ژمارەیەك خوێندنگە و نەخۆشخانەی دروستكرد، و دواتریش داواكاری دروستكردنی خوێندنگای نوێ بووە بەشێكی سەرەكی لە داواكاریەكانی چاكسازی و گەشەكردن لە جیهانی ئیسلامیدا.
ئایە مەبەستی سیاسی هەیە لە خوێندنگا؟
لەئەنجامی گەشەكردنی دامەزراوەكانی دەوڵەت و گەشەكردنی پیشەی تایبەتمەند لەسەدەی 20 پێداویستیەكان بۆ ئامادەكردنی كرێكاری زیرەك و بەتوانا زیادیكرد، بەوەش نەدەكرا خوێندنی ناچاری لەدەوڵەتی نوێدا نەبێت، ئەوەش بەهۆی ئەوەی فێربوون پەیوەندی بەئابوری و ئامادەكردنی پێداویستیەكانی مرۆڤەوە هەبوو، ئەوەش لەرێگەی جێبەجێكردنی پرۆگرامی نەهێشتنی نەخوێندەواریەوە بەدی هات، هەروەها لەرێگەی پەسەندكردنی فێربوونی خۆڕایی، هەروەها فێربوون و خوێندنگە بۆمەبەستی گەشەی سیاسەتی هەموو هاوڵاتیان لەرێگەی ئاراستەكردنی پەروەردەی نیشتمانی.
لەقۆناغی دواتری هەمان سەدەدا و لەگەڵ پاشەكشەی رۆڵی حكومەت لەزۆر بواردا ژمارەی خوێندنگەی ئەهلی لەبەرامبەر خوێندنگەی حكومی زیادیكرد، هەروەها سیستمی خوێندنی جیهانی سەر بەكەرتی تایبەت و دەركەوت.