05:57 - 28/02/2019
ترسی دەسەڵات چییە لە نوسینی دەنگەجیاوازەكان
ئەم بابەتە چۆنێتی پەیوەندی رۆشنبیرانی عەرەب و دەسەڵات، روندەكاتەوە، لەگەڵ خوێندنەوەی نوسینەكە، هەست بەوە دەكەین بە شێكی زۆر لە وڵاتانی رۆژهەڵات هەمان دۆخ هەیە، راپۆرتەكه چەندین نمونەی لەسەر رۆمانوس و نوسەرەكانی تێدایه كە بەهۆی نوسینەكانیانەوە توشی زیندانیكردن و سزادان و دورخستنەوە بوون و فتوانی بەكافربوونیان ده‌ركراوه لەرێی پیاوانی ئاینی نزیك له ده‌سه‌ڵاته‌وه، هەروەها ترسی دەسەڵات لە دەنگەجیاوازەكان و چۆنێتی بەرەنگاربوونەوەیان باس دەكات.
مێژوو دووجار خۆی دووبارە دەكاتەوە جارێك وەك كارەسات و جارێكیش وەك گاڵتەجاری ئەوە دەستەواژەیەكە كە ماركس لە كتێبی ( 18 برومیر) بەكاری هێناو و لەچەندین بۆنە و ڕووداویشدا دووبارەبۆتەوە، بەشێوەیەكی بەربڵاو و دووبارە لەسەر ئاستی كۆمەڵگەكان بڵاوبۆوە و تەنانەت بەهاو پێگە و مێژووەكەشی گۆڕانی بەسەرداهات، لەگەڵ ئەوەشدا چووە دەرەوەی چەمكی قسەكردن و بوو بەبەشێك لەتەكنیكی كۆن كە لەبۆنەكاندا دەخرێتە روو، ئەم دۆخە لەگەڵ رەگەز و دۆخی رۆشنبیری عەرەبی یەكتر دەبڕن، بەجۆرێك كە رۆشنبیری عەرەبی ناتوانێت لە كات بەسەربردن و فێڵ لەناو دائیرەیەكی داخراو دەربچێت.
بیركردنەوە لەنێوان دەوروربەر و ترس
دۆخی بەربەستەكان لە مێژووی عەرەبدا رەنگدانەوەی دیمەنی شانۆی كەفكاویە بەجۆرێك دۆخەكە نەگۆڕ و چەق بەستووە و هیچ گۆڕانكاریەك لەپەیوەندی نێوان رۆشنبیر و دەسەڵات نەهاتۆتە گۆرێ و ناكۆكیە كۆنەكەی نێوانیان ماوە، هەروەها سروشت و ناوەرۆكی پرسیاری رۆشنبیری هەرماون، تائێستاش پەنا بۆ گفتوگۆ كۆنەكان دەبەن و پرۆگرامی كلاسیكی لەنێوانیاندا هەیە بەبێ ئەوەی بگەنە هیچ بەرهەمێكی زانستی جدی و دیدگایەكی بابەتی بۆ جوڵەی مێژوو، بەڵكو هێڵی نێوانیان بەیەكسانی دەروات و هیچ بەرەوپێش چوونێكی تێدانیە.
بەشەیتان زانینی داهێنان و هێشتنەوەی چاودێری هۆش و ویژدانی مرۆڤ پەیوەندی بە ترس و نەگۆری و چەوساندنەوەوە هەیە
لەمانگی نیسانی ساڵی 1988 رۆمانی (مسافە فی عقل رجل) ی رۆماننوسی میسری عەلا حامد بڵاوكرایەوە، بەڵام دامەزراوەی پۆلێنكردنی بەرهەمە هونەریەكان لەمانگی ئازاری ساڵی 1990 دەستی گرت بەسەر رۆمانەكەدا و لە 25ی كانونی یەكەمی ساڵی 1991 دادگای ئاسایشی وڵات بریاری زیندانیكردنی بۆماوەی 8 ساڵ بەسەر نوسەری رۆمانەكەدا سەپاند، هەروەها بڕیاردرا بە پێبژاردنی 2 هەزار و 500 جونەی و دادگا سەركۆنەی رۆمانەكەی كرد بەوپێیەی مەترسی بۆسەر یەكێتی نیشتمانی و ئاشتی كۆمەڵایەتی دروست دەكات، هەروەها دادگا بریاری دژی محەمەد مەدبولی بڵاوكەرەوەی ناوداری میسریش دەركرد بەتۆمەتی بڵاوكردنەوەی رۆمانەكە و هەروەها بڕیاری دژی فتحی فەزڵیش دەركرد بەتۆمەتی لەچاپدانی.
رۆشنبیری عەرەب جیاكردنەوەی ژیانی لەدوژمنیایەتی و رق
ئەو ئەوتۆمەتانەن كە دواتر ڕووبەرووی رۆماننوسە میسریەكە و زۆر بیرمەند و ئەدیبی تر كراونەوە لەو سەردەمەدا یان لەپێشتردا و لەهەموو قۆناغەكانیشدا لەیەك چوون هەبووە و چوارچێوەیەكی گشتی هەبووە كە گەمارۆی ترسی پیشانداوە لەدژی داهێنان و ئەوانەی هەوڵی دەرچوون لە شتەباوەكانی كۆمەڵگە دەدەن، یان ئەوانەی دەیانەوێت دەسەڵاتی باوكسالاری لەكۆمەڵگەدا هەڵوەشێننەوە كە هەژمونی بەسەر كۆمەڵگە و دامەزراوەكانیدا سەپاندووە و تاك لەناوخۆیدا تێكدەشكێنێت.
زۆر لە رۆشنبیران و داهێنەران بەهۆی نوسینەكانیانەوە دووچاری كێشەبوونەوە لەوێنەی توندوتیژی خوێناوی، لەوانەش هەندێكیان ڕووبەرووی زیندانیكردن یان بەبێباوەردانان یان دوورخستنەوە یان جیاكردنەوەیان لە خێزانەكانیان بوونەوە و ئەوەش لەچوارچێوەی ئەو دەقەی كە پێی وایە نابێت ژن بدرێتە ئەوكەسانەی كە لەئاینەكەیان هەڵدەگەرێنەوە، یان بێباوەڕن ئەوەش بەپێی فتوای رەوتە توندرەوەكان و وتارەكانیان.
لەچوارچێوەی بوونی ئەم دۆخەدا كە كۆمەڵگەی بەگشتی گرتەوە و دوای یەك ساڵ لە دەرچوونی فەرمانی دادگا دژی ئەو رۆماننوسە، دووچەكداری سەر بە (جه‌ماعه‌ی ئیسلامی) دكتۆر فەرج فودەیان كوشت، ئەوەش بەپێی فتوایەك كە پێشتر خوێنی حەڵاڵ كرابوو لەناوەراستی نەوەدەكان، جگە لە دكتۆر فەرج فودەی دكتۆر نەسرحامد ئەبوزەید فەتوای كافربوونی دەركرا و رێگەیان پێنەدا لەزانكۆی قاهرە وانە بڵێتەوە بەوەش میسری جێهێشت و روویكردە هۆڵەندا تا ئەوكاتەی كۆچی دوایی كرد.
سێ ساڵ پێشتر ئەحمد ناجی رۆماننوسی گەنج دووساڵ زیندانیكرا بەهۆی بڵاوكردنەوەی چەند بەشێك لەرۆمانەكەی بەناوی ( بەكارهێنانی ژیان ) هەروەها سەرنوسەری رۆژنامەی (هەواڵەكانی ئەدەب) ی میسریش بە 10 هەزار جونەیهی سزا درا، ئەوەش بەهۆی ئەوەی هاوڵاتیەك سكاڵای لەسەر تۆماركردبوو و پێی وابوو ئەو رۆمانە شەرم لەناو كۆمەڵگەدا ناهێڵێت.
كەواتە عەقڵیەتی دەسەڵاتدار هەژمونی خۆی بەسەر بیركردنەوەی كۆمەڵگەدا دەسەپێنێت و رۆڵی رۆشنبیران و رەخنەگران لەناودەبات و ناشتوانێت ئەو چوارچێوەیە تێپەرینێت كە دەسەڵات بۆی دیاریكردووە، چونكە بەجۆرێك كار دەكات كە پاساودەهێنێتەوە بۆ بەیاسایكردنی سیاسەتی دەسەڵات و بەرهەمەكەشی كورت دەكرێتەوە لە ئەدەبی دەسەڵاتداریەتی و پاراستنی دەوڵەت و دەسەڵاتدارەكان، بەوەش دەسەڵاتی سیاسی هیچ رۆڵێك بۆ رۆشنبیران ناهێڵێتەوە لەدەرەوەی ئەو چوارچێوە دیاریكراوەدا، بەتایبەتیش كە بەرهەمەكانیان پەیوەندی بەو ئەندێشانەوە هەبێت كە هانی گۆڕانكاری دەدەن، نیگەرانیە بەردەوامەكان دژی پەیامبەری كلاسیكین كە خۆی لەدەسەڵاتی سیاسیدا دەبینێتەوە.
سەربرینی عەقڵی رەخنەگری
رۆشنبیری رەخنەگر پشت بەپرسیار لەوشتانە دەبەستێت كە بێدەنگیان لێكراوە، كاردەكات بۆ گەراندنەوەی پەراوێز و چەندین بەهای لەدەستچوو، هەروەها ئەو بۆچوونانەی كە دەسەڵات دەیەوێت لەخۆی بەدووریان بخاتەوە، و پێناسی شەرعیەت پێدان و بڵاوكردنەوەیان لێ دەسێندرێتەوە، هەروەك رۆشنبیر هەوڵ دەدات جیهانێكی گۆڕاو و نوێ دروستبكات پێچەوانەی نادیاری و پێشبینی نەكراو، ئەوەش ئەو ترسەیە كە دەسەڵات لێی هەیە و وەك شێوەیەك لەشێوەكانی شۆرش لێی دەبیندرێت.
دەسەڵات ترسی هەیە لەفەرمانەكانی دەربچن و رزگاریان بێت لەم دۆخە چەق بەستووە، هەروەها رۆشنبیران خۆیان رادەستی مەرج و چوارچێوەكانی دەسەڵات ناكەن و دەیانەوێت وێنەیەكی روون پیشانی ئەندامانی كۆمەڵگە بكەن، بۆیە دەسەڵات هەوڵ دەدات ئەو بۆچوونە بۆهەتاهەتایە لەناوبەرێت لەبری ئەوەی دووبارە پێداچوونەوەی پێ بكات و رەخنەی لێبگرێت و شیبكاتەوە، دەسەڵات دەیەوێت عەقڵیەتی ئەفسانەیی بسەپێنێت بۆئەوەی بەئاسانی خەڵك رادەستی بن و بەملكەچی سەركردایەتی ئەو قبوڵ بكەن، دەسەڵات دەیەوێت نەزانی پەرەبستێنێت و رۆشنبیری فشەڵۆك دروست بكات بەبێ ئەوەی هیچ سیستمێكی رۆشنگەری نوێ بخاتەڕوو.
یەكێك لەنوسەرەكانی رۆژنامەی ئەهرامی میسری نوسیویەتی سەلمان روشدیەكی تر لەمیسر دەركەوت، وەك ئاماژەیەك بۆ رۆمانەكەی عەلا حامد بەوەش تۆمەتباركردنەكە بەشێوەیەكی هەرەمەكی دەخرێتە پاڵ رۆماننوسەكە و دەچوێندرێت بەیەكێك لە نوسەرەجیهانیە ناودارەكانی بواری ئەدەب و رۆمان، بەڵام ئەو چواندنە راستەوخۆ رۆماننوسە میسریەكە بە بێباوەڕی و سوكایەتیكردن بە خواوەند وەسف دەكات.
هەڵوێست دژی خاوەنی رۆمانی ئایەتە شەیتانیەكان ( سەلمان روشدی) نیگەرانی و توڕەی بوو زۆر ی بەدوای خۆیدا هێنا و لەچەندین لاوە هێرشی كرایەسەر، تەنانەت لەلایەن رۆشنبیرانیشەوە بەبێ ئەوەی بەرهەمەكەیان خوێندبیتەوە یان زانیاریان دەربارەی هەبێت، هەڵوێستی دەستەبژێری كۆمەڵگە لەهەڵوێستی مەرجەعە ئاینیەكانی جیهانی ئیسلامی وەك ئیمام خومەینی جیاواز نەبوو كە فتوای كوشتنی روشدی دەركرد.
وتاری توندوتیژی رۆشنبیری قوت دەدات
بەڵام هەڵوێستی زۆرینەی رۆشنبیرانی عەرەب ئەوەیە تەنها دەربارەی كارێك دەخوێننەوە و زانیاری دەربارە پەیدادەكەن و چەند شتێكی سادەش وەردەگێرن بۆ زمانی عەرەبی، چونكە ئەوە وەك وەڵامدانەوەیەكی خێرایی جێ پێی بڵاوكراوە دیاریكراوەكانی رۆمانە.
ئەوەش بووە هۆی جۆرێك لە دۆخی نەبوونی رەخنە و خوێندنەوەی ژیاننامەی نوسەرەكە و گفتوگۆكردنی دوور لەكاری ئەدەبی، كە ناچێتە چوارچێوەی هونەری و داهێنان، وەك لێكدانەوەی ژێرخانی ناوخۆیی دوور لەتێكەڵاوبون بەدەقەكە بەپێی ژمارەیەك پێوەر ئەژمار دەكرێت.
بەپێچەوانەوە كتێبێكی مێژووی دانراوە وەك دەقێك، بەڵام رووداوە راستەقینەكانی لێدەركراوە هەروەها چەند رووداوێكی بەمەبەستی وەك بەشێك لەرۆمانەكە بۆ زیادەكرێت.
بەشەیتانكردنی داهێنان
بەشەیتانكردنی داهێنان و سەپاندنی چاودێری بەسەر عەقڵ و ویژدانی مرۆڤ پەیوەندیان بە ترس و نەگۆڕی و توندوتیژیەوە هەیە، كە بۆتە ژێرخانی رۆشنبیری و عەقڵی عەرەبی كە تەنها پشت بەیەك سەرچاوە دەبەستێت و تێیدا ژمارەیەك بەها و بۆچوون و رەفتاری دیاریكراون كە دەسەڵات دەیانسەپێنێت بەبێ رەچاوكردنی توانا كۆمەڵایەتی و سیاسیەكان، دەرنەچوون لەو سیستمە و پابەندبوون پێوەی ناچاریە هەروەها هەر هەوڵێك بۆ رەخنەگرتن لەو دۆخە و چاككردنی رووبەڕووی ئاستەنگ دەبێتەوە.
بۆچی رۆشنبیران و چالاكوانان لەم گفتوگۆ گشتیانە دەكشێننەوە؟
لەگەڵ بەردەوامی ئەم دۆخە چەق بەستووە و ئەم عەقڵە ئەفسانەییەدا، فكر لەپشت دەمارگیری و تائیفیەت خۆی حەشاردەدات، ئەمە عەقڵیەتە فرەیی و شیكردنەوەی پرسیار رەتدەكاتەوە، ناشیەوێت بەرەورووی ئەزمونی مرۆڤایەتی و كرانەوە و بنەمایی جیهانی قبوڵ بكات، توانای ئەوەشی نیە خۆی لە پاشكۆیەتی رابردوو و رەمزە پیرۆزەكانی رزگاربكات، هەروەها لەبەرامبەر چەمكەكانی ( من بۆ ئێمە) و لەبەرامبەردا ( ئەوان ) دوودڵە، كە یەكێكیان دەخاتە بەهەشت و ئەوی تریشیان دۆزەخ ، دۆخێك دەخولقێنێت بارگاویە بە رق و توند و تیژی، هەروەها لە رەخنە و ئاراستەی نوێبوونەوە و پرۆگرامی رۆشنگەری كاری تێكدەرانە و فەلسەفەی لەناوبردن دەخولقێنێت.
محەمەد كەمال نوسەری سوری لە لێكۆڵینەوەیەكدا كەلەژێر ناوی ( سوكایەتی هەتاهەتایی ..... كێبركێ لەسەر توند و تیژی) بڵاویكردەوە كە نەخۆشی توندوتیژی بۆتە ئامرازی سەرەكی دەسەڵاتی سیاسی لە وڵاتانی عەرەبی، بەجۆرێك توند و تیژی بۆتە چارەسەری هەموو كێشەكانی كۆمەڵگە ئەمە تەنها لەلای دەسەڵات نا كە پێی هەڵدەستن و بەبێ توندتیژی ناژین، بەڵكو لەلایەن ئۆپۆزسیۆنیشەوە توند و تیژی وەك هۆكاری سەرەكی بۆ نەیاریەتی دەسەڵات بەكاردەهێنێت بۆ ئەوەی بگاتە حوكم و پەیرەوی لێ بكات ئەوەش بەواتای زیادبوونی ئاڵۆزیەكان بەئاراستەی بەربەریەت و نەمانی شوێنەوارەكانی رابردوو.