چی پاڵ بە بەریتانیاوە دەنێت بۆ ئەوەی دژایەتی سیاسەتی ترەمپ بەرامبەر ئێران بكات، بەجۆرێك سەركردایەتی هەوڵێكی ئەوروپی دەكات بۆ ئەوەی تاران بتوانێت خۆی لەسزاكانی ئەمریكا بدزێتەوە؟ وه‌ڵامێكی ساده‌ی ئه‌م پرسیاره ئه‌وه‌یه كە ئێران پێگەیەكی ستراتیژی بۆ بەریتانیا و تەواوی رۆژئاواییەكان هەیە، هەروەك بەڵگەنامە نهێنیەكانی بەریتانیا ئه‌م باسه ئاشكرا ده‌كه‌ن. بەپێی ئەو بەڵگەنامانە، جیاوازی تێروانینی بەریتانیا و ئەمریكا بەرامبەر ئێران دەگەرێتەوە بۆ شەری هەشت ساڵەی نێوان عێراق و ئێران كە لەساڵی 1980 تا 1988ی خایاند. شەڕی هەشت ساڵەی ئێران و عێراق دوای رەزامەندی ئایەتوڵا خومەینی رابەری شۆرشی ئێران لەسەر بڕیارێكی نێودەوڵەتی، كۆتایی هات، كاتێك رەزامەندی لەسەر راگرتنی شەڕ و دەستكردن بەگفتوگۆی دەربڕی، وتە بەناوبانگەكەی 18ی تەموزی ساڵی 1988ی بەربڵاوە كاتێك رایگەیاند ( مردن و شەهیدبوون لەلام ئاسانترە لەبڕیاری راگرتنی شه‌ڕ، چەند خەمبارم وا هه‌ست ئه‌كه‌م كوپێك ژەهرم خواردەوە كاتێك رەزامەندیم لەسەر ئەو بریارە دەربڕی)، بەڵگەنامەكان ئەوە ئاشكرا دەكەن كە ئەمریكا ترسێكی هەبووە ئەویش سەركەوتنی ئێران بووە لەشەرەكەدا هەموو هەوڵێكی سەربازی و ئابوری داوە بۆ رێگەنەدان بەوەهەنگاوە. مەترسیەكانی كاری خێرا دووساڵ پێش ئەوەی شەڕەكە كۆتایی بێت ئەمریكیەكان تێبینی ئەوەیان كردبوو كە خەریكه ترسەكەیان دەبێتە راستی، ئه‌ویش سەركەوتنی ئێران و دەستبەسەرداگرتنی نیمچە دوورگەی فاوی عێراق بوو لەمانگی ئازاری 1986، بەپێی بەڵگەنامەكان ئەمریكیەكان پێیان وابوو ئەو هەنگاوە سەربازیە پاڵنەرێكی دەرونی دەداتە ئێران بۆ سه‌ركه‌وتنی زیاتر. ئەم دۆخە تا مانگی نیسانی ساڵی 1988 بەردەوام بوو، به‌ڵام له‌و ماوه‌یه‌دا و پێش ماوه‌یه‌كی كه‌م له كۆتایی هاتنی جه‌نگی هه‌شت ساڵه عێراق نیمچە دورگەكەی كۆنترۆڵ كردەوه. لە 19 و 20ی ئازاری ساڵی 1986 گفتوگۆی (ئەمریكی- بەریتانی) دەربارەی شەڕەكە ئەنجام دراوە و تێیدا ئەمریكیەكان بەئاشكرا بە بەریتانیەكانیان گوتووە كە پلان دادەنێن بۆ ئەوەی دەستوەردان لەناویشیاندا دەستوەردانی سەربازی بكەن، بۆ رێگری لەسەركەوتنی ئێران. بەپێی بەڵگەنامەكان هەڵوێستی وەزارەتی بەرگری بەریتانیا روون بووە، كە تێروانینی ئەمریكیەكانیان رەتكردۆتەوە و پێداگریان لەسەر بەشداری نەكردن لەشەرەكە كردۆتەوە و بەڵام ئەمریكیەكان سوربوون لەسەر دەستوەردان. لە راپۆرتی وەزارەتی بەریتانیادا هاتووە ( سەردانێكی بەسودیان ئەنجام داوە سەردانەكە خزمەتی ئامانجی پشتیوانی سیاسەتی ئەمریكی لە كەنداو كردووە، بەڵام نیگەرانن لە مەترسییەكانی كردەوەی سەربازی خێرا یان زیادەرەویكردن لەبەكارهێنانی هێز). له راپۆرته‌كه‌دا، راسپاردەی ئەوەش خراوه‌ته‌ڕوو كە نابێت پشتیوانی پرۆسەیەكی سەربازی بكەن كە لەژێر كۆنترۆڵی ئەواندا(به‌ریتانیا) نەبێت یان لەكاتی رودانی كێشەیەكدا رەنگە ناچاربن ئەمریكا بێ ئومێد بكەن لە چاوەڕوانی پشتیوانیكردن، وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا پشتیوانی ئەو راسپاردەیەی كردووە. به‌پێی به‌ڵگه‌نامه‌كه، یەك مانگ دوای ئەوە وەفدێكی رۆژهەڵاتی ناوەراست لە وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا سەردانی واشنتۆنی كرد، جی ئێچ بویس سەرۆكی وەفدەكە رایگەیاندووه، ئەمریكیەكان داوایان لێكردوون لێكۆڵینەوەی سەربازی هاوبەش بۆ ئاڵۆزی كەنداو لەداهاتوودا بكەن، و هەماهەنگی ئەمنی لە وڵاتانی كەنداو هەبێت، بەریتانیەكان گفتوگۆكانیان لەگەڵ ئەمریكیەكان كۆتای پێهێنا چونكە ئەمریكیەكان بەرەبەرە زیاتر پێیان وابوو كە ئێران لەو شەرەدا سەردەكەوێت، بۆیە سیاسەتی ئەمریكا بەرەو ئەوە هەنگاوی دەنا كە هەموو هەوڵێك بدات بۆ ئەوەی پشتیوانی عێراق بكات، لایەنی كەم تا ئاماژەكانی نەرم بوونی كەلەرەقی ئێران دەردەكەوێت. ئەمریكیەكان چۆن بیری له به‌دیهێنانی ئامانجه‌كه‌ی كردووه‌ته‌وه؟ لەسەرەتادا هەوڵیاندا پرچەككردنی ئێران رابگرن بۆ ئەوەی نەتوانێت هێرشی گەورەتر ئەنجام بدات، راپۆرتەكە لەزاری بویسەوە دەڵێت، ئومێدی سەرەكیان لەسەر راگرتنی پرۆسەی پرچەككردنی ئێران بونیاد نابوو، ئەگەرچی ئەمریكیەكان هەندێك بەرەوپێش چوونیان لەو بوارە بەدەست هێنابوو توانیان لێشاوی چەك لەبازارەكانی رەشەوە بۆ ئێران كەم بكەنەوە، بەڵام چەك لە وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات و كۆریای باكور و لیبیا و چین بە تێكرایەكی زیاتر دەگەیشتە دەست ئێران، بەڵگەنامەكان ئەوە ئاشكرا دەكەن كە ئەمریكیەكان بیریان لەهێرشی سەربازی كردەوە كە ئێران ئیفلیج بكات. بۆیس دەڵێت لەڕووی سەربازیەوە ئەمریكیەكان پێیان وابوو كە هێرشێكی گشتگیر و زیرەكانە لە ئاسمانەوە بۆسەر دامەزراوە ئابوریە گرنگەكانی ئێران رەفتاری دەسەڵاتی تاران دەگۆڕێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی عێراق ئیرادەی لەدەستدابوو هەروەها بەهۆی كەلەرەقی ئێرانەوە ئەو پێشنیارە جێبەجێ نەكرا. بویس دەڵێت، جیاوازی لەبیركردنەوەی بەریتانیەكان و ئەمریكیەكاندا هەبوو بەجۆرێك ئەمریكیەكان نەیانتوانی سیناریۆیەكی گونجاو و راست بدۆزنەوە كە گرەنتی رزگاركردنی عێراق بكات و توانای سەربەخۆی بەغداد بۆ رووبەڕووبونەوەی هێزی ئێران مسۆگەر بكات. وەڵام نەدانەوەی كەنداو بێ ئومێدبوونی ئەمریكی لەبەرامبەر ئەو گێژاوەدا بوریس پێشبینی كردووە وڵاتەكەی ڕووبەڕووی فشاری زیاتری ئەمریكا بێتەوە بۆ دەستبەرداربوون لەهەڵوێستی هاوسەنگ ( ئەوەش لەچوارچێوەی هەوڵەكانی ئەمریكا بۆ سنورداركردنی ئێران وكەمكردنەوەی تواناكانی بۆ سەركەوتن بەسەر عێراقدا). دوای نزیكەی یەك مانگ وەفدێكی سەربازی باڵای ئەمریكا كە لەلایەن ئەفسەرێك بەپلەی جەنەراڵەوە سەرۆكایەتی دەكرا و چوار یاریدەدەریشی یاوەریان دەكرد سەردانی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیایان كرد، ئامانجی سەردانەكەش خستنەڕووی ئەنجامی سەردانێكی 28 رۆژەبوو كە وڵاتانی قەتەر و عمان و ئیمارات و بەحرەین و سعودیە و كوەیت و ئوردنی گرتبۆوە. راپۆرتەكەی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا ئاشكرای دەكات كە ئەمریكیەكان دووچاری بێ ئومێدی بوون لە وڵامی وڵاتانی كەنداو بۆ هاوكاریكردنی ئەمریكا بۆ هەنگاوی زیاتر بەمەبەستی پارێزگاری لێكردنیان، ئەوەش لەچوارچێوەی دەرئەنجامە چاوەڕوان كراوەكانی سەركەوتنی ئێران، راپۆرتەكە دەڵێت، ئەمریكیەكان بێ ئومێدببون لە پەیوەندیكردن لەگەڵ وڵاتانی كەنداو، و هەڵوێستی وڵاتانی كەنداو تائێستاش مانەوەی گەرویی هۆرمز بوو بەكراوەیی. راپۆرتەكە دەڵێت، ئەمریكیەكان وڵاتانی ئەنجومەنی هاریكاری كەنداویان ئاگاداركردبۆوە كە ئەگەر لەوە زیاتریان دەوێت دەبێت رۆڵی زیاتر ببینن بەپێشكەشكردنی بنكەی سەربازی لەكەناراوەكان و رەزامەندی پیشاندان لەسەر ئۆپەراسیۆنی هاوبەش و دانانی پلانی هاوبەش بۆ رووبەڕووبونەوەی حاڵەتی نائاسایی بۆ دەستوەردانی چاوەڕوانكراوی ئەمریكا. بەڵگەنامە بەریتانیەكە دەڵێت ئەمریكیەكان گوتیان ئەگەرچی وڵاتانی كەنداو زیاتر نیگەرانن بەراورد بەرابردوو، بەڵام وڵاتانی كەنداو وەڵامیان نەدایەوە، راپۆرتێكی تری ئیدارەی رۆژهەڵاتی ناوەراست لەوەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا ئاماژەبەوە دەكات كە هەڵسەنگاندنی ئەمریكا بۆ هەڵوێستی سەربازی لەنێوان ئێران و عێراق تارادەیەك رەشبینانەبوو. راپۆرتەكە لەدوای سەردانی وەفدەكەی بەریتانیا بۆ واشنتۆن مەترسیەكانی ئەمریكای بەم شێوەیە خستۆتەڕوو یەكەم: دەركەوت كە توانای هێزی ئاسمانی عێراق بێكاریگەرە، ئەگەرچی وا دەردەكەوت كە بەسەرتواناكانی ئێراندا زاڵە، كاریگەرنەبوونی تواناكانی هێزی ئاسمانی عێراق لەوانەیە بۆ ئامادەنەبوونی سەدام حوسێن بۆ ئەنجامدانی هێرشی گشتگیر و كاریگەر بگەڕێتەوە. دووەم: بۆردومانی سوپای عێراق لە فاو بەهەمان شێوە ناكاریگەربوو، شوێنە ئێرانیەكان بەشێوەیەكی باش هەڵكەندرابوون. سێیەم: كۆكردنەوەی هێزێكی زۆر لەنزیك هۆری حەوێزە (هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراق و لایەنگری ئێران بوون) مەترسی هێرشێكی فراوانی ئێرانی لەچەند مانگی داهاتوودا زیاتر كردبوو. ئەو سەردانە نیگەرانەیەكانی ئەمریكای لە سەركەوتنی ئێران پیشاندا، واشنتۆن هەوڵیدا هاوپەیمانە بەریتانیەكەی رازی بكات كە بچێتە ناو پلانێكی بەپەلە بۆ دەستوەردانی سەربازی چاوەروانكراو و پێی وابوو ئەو هەنگاوە رێگری دەكات لەو سەركەوتنە، بەڵام بەریتانیا هەڵوێستی خۆی نەگۆری، لەگەڵ ئەوەی لەندەن پێداگری كرد لەسەر پەیوەندیە ستراتیژیەكانی لەگەڵ واشنتۆن، بەڵام پێی وابوو تێوەگلان لەو شەرە دژی بەرژوەندیەكانیەتی لەناوچەكەدا. شوێنە ستراتیژكە بەپێی بەڵگەنامەكە بەناونیشانی ئێران/ عێراق پلانی دۆخی فریاكەوتن لەنێوان بەریتانیا و ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا دارێژدرا بەڵام وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا جەختی لەوەدەكردەوە كە دەبێت خۆیان لەهەر پلانێكی سەربازی بەدووربگرن بۆ دەستوەردان لەئاراستەی شەرەكە. بەڵگەنامەكە دەڵێت: " لەگەڵ ئەوەی بەرژه‌وەندی بەهێزمان هەیە بۆ پارێزگاری لە پەیوەندیەكانمان لەگەڵ ئەمریكا سەبارەت بەپرسی ( شەڕی ئێران – عێراق) بەمەبەستی رۆیشتن لەگەڵ تێروانینی ئەمریكا و هەوڵ دان بۆ روونكردنەوەی بەرنامەكەیان، بەڵام سیاسەتی حكومەتی بەریتانیا ئەوەبوو كە خۆیان بەدووربگرن لە گفتوگۆی زیادلەپێویست لەگەڵ سوپای ئەمریكا سەبارەت بە پلانەكانیان لەناوچەی كەنداو. بەڵگەنامەكە دەڵێت، ئامانجی كۆتایی ئەو هەڵوێستە ئەوەیە كە هەردەستورەدانێكی چاوەڕوانكراوی ئەمریكا بۆ رێگریە لەسەركەوتنی ئێران دەشڵێت بەرژوەندی ئێمە لەناوچەكەدا باشتر دەبێت كە وڵاتانی ناوچەكە وەك بەشداری ئەو شەرە سەیرمان نەكەن، ئەوە گرنگترە لەیاوەریكردنی پلانەكەی ئەمریكا. راپۆرتەكە سەبارەت بە گفتوگۆكانی دواتر لە واشنتۆن دەڵێت، پشتیوانیكردنی بەریتانیا بۆ واشنتۆن زیان بە بەرژوەندیەكانی لەندەن دەگەیەنێت.
راپۆرتەكە لەمانگی تەموزی ساڵی 1986 دا نوسراوە ئیدارەی رۆژهەڵاتی ناوەراستی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا دەڵێت" لەكاتێكدا ئێران گرنگە و توانایەكی بەهێزی بۆ داهاتوویەكی دوورهەیە، بۆیە باشترین سیاسەت سیاسەتێكی ئارام و پێویستە پشتیوانی هیچ لایەنێك نەكرێت و وەك بێلایەن بەرامبەر عێراق و ئێران بمێننەوە، ئەو هەنگاوە دەبێتە هۆی ئەوەی باشترین تایبەت مەندی ئابوری لەناوچەكە بەدەست بهێنین. لەدوای ئەو دانیشتنە گفتوگۆی تری نێوان وەفدی ئەمریكی و بەریتانی لە لەندەن سەبارەت بەهەڵسەنگاندنی بەریتانیا و ئەمریكا بۆ شەڕەكە بەرێوەچوو، تێیدا هەردوولا رێككەوتن لەسەر ئەوەی كە ئێران وڵاتێكی گەورەی گرنگە و پێگەیەكی ستراتیژی هەیە و لەئایندەیەكی دووردا وڵاتانی رۆژئاوا پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ دروست دەكەن. پێداگری ئێران و شكۆی سعویە " بەڵام هەڵسەنگاندنی بەریتانیەكان ئەوەبوو كە شەرە خوێناویەكە بەردەوام دەبێت و یەكلایی نابێتەوە" لەمیانی گفتوگۆكاندا ئەمریكیەكان بانگەشەی ئەوەیان دەكرد كە " هیچ دژیەكیەك نابینن لەنێوان سیاسەتی كورتخایەنیان بۆ دروستكردنی فشار لەسەر ئێران بۆ دورخستنەوەی سیناریۆی پێشوو هەروەها بۆچوونیان دەربارەی ئەوەی كە لەبەرژوەندی وڵاتانی رۆژئاوا نیە بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ پەیوەندی ئاسایی لەگەڵ ئێران دروست نەكەن". بەڵام بەریتانیەكان لەگفتوگۆكانیاندا پێداگریان لەسەر ئەوەدەكرد كە"هەڵوێستی بەریتانیا ڕوونە كە بێلایەن دەبێت لەو شەرەدا و باوەری وایە كە پێویستە بەپێی توانا پەیوەندی لەگەڵ هەموو لایەنەكان هەبێت" هێزی سەربازی تاكە رێگای ئەمریكا نەبوو بۆ رێگری لەسەركەوتنە چاوەڕوانكراوەكەی ئێران و كەوتنی عێراق، بەڵگەنامەكان دەڵێن ستراتیژیەتی ئەمریكا هەوڵدان بوو بۆ زیادكردنی زیانگەیاندن بە دارایی ئێران لەو شەرەدا. جیفری هاو وەزیری دەرەوەی بەریتانیا لە راپۆرتێكی تر دا دەڵێت، دوای ئەوەی هەوڵەكانی ئەمریكا بۆ ڕێگری لەگەیاندنی چەك بە ئێران وەك خۆی جێبەجێ نەكرا، ویلایەتەیەكگرتووەكان ئێستا ( ساڵی 1986 ) هەوڵ دەدات سنورێك بۆ فراوان بوونی ئاڵوگۆڕی بازرگانی ئێران دابنێن كە یارمەتی ئێرانی دەدا پێداویستیەكانی لەدەرەوە و هاوردە بكات. بەپێی بەڵگەنامەكە ئەمریكیەكان بۆ ئەو مەبەستە پەیوەندیان بە تەواوی وڵاتانی ئەوروپای رۆژئاوا و ژاپۆن و سەنگاپورا و توركیاوە كرد، سەبارەت بە كاریگەری فشاری ئابوری لەسەر ئێران، وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا پێی وایە كە " فشار لەسەر ئێرانیەكان بۆ ئەوەی بخرێنە دۆخێكی ئابوری قورسەوە نابێتە هۆی ئەوەی گفتوگۆ بكەن، و ئەوە زیان بە هەڵوێستی رۆژئاوایەكان لەئایندەدا دەگەیەنێت". بەپێی بەڵگەنامەكە" ئەمریكیەكان ئاگاداركراونەتەوە كە سیاسەتی بەریتانیا بێلایەنیە و بیانوی ئەوەش ئەوەیە " كە بوونی ئێران و رەفتارە سیاسیەكانی لەناوچەكە بەشێكن لەراستی ژیان و پێویستە مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت " ئێمە پێمان وایە زۆرینەی وڵاتانی كەنداو دان بەبوونی ئێران و رەفتارەكانیدا دەنێن". سەبارەت بە سعودیەش بەریتانیەكان پێیان وایە " سەرقاڵی هەیبەتی خۆیەتی، و ئەوانی تریش پێیان وایە پێویستە بەشێوەیەكی كاتی كێشەكە لەگەڵ ئێران چارەسەربكرێت. وەزیری دەرەوەی بەریتانیا ئاماژە بەوەش دەكات بیانوی تر بۆ هەڵوێستی بەریتانیا ئەوەیە كە سیاسەتی ئەمریكا دەبێتە هۆی بەهێزبوونی ئیرادەی ئێرانیەكان بۆ ئەوەی بەردەوام بن لەشەر، ئاماژەی بەوەشكردووە كە ئێران ئامادەیە هەستێتەوە دوای هەر تێكشكانێك لەڕووی سیاسی و ئابوری و لەگەڵ كەمكردنەوەی خەرجیەكانیش راهاتووە.
تورکیا چەندە جدییە عێراقیش هەر ئەوەندە!
عێراق؛ پڕۆژەی فاوی گەورە کوردستان؛ دوو بەرەکی بەردەوام !
بنەچەى پەتاکە لە کوێوە سەرچاوەى گرتووە؟
مرۆڤ لە بەخێوکردن زیاتری دەوێت