07:38 - 16/01/2019
دەسەڵاتی من لە ئەوروپاییەكان زیاتر دەمێنێتەوە
چل ساڵ لەمەوبەر محەمەد رەزا شای ئێران، ناچاربوو ئێران بەجێ بهێڵێت. سەرەتا وابڵاوكرایەوە كە شا بۆ ماوەی مانگێك دەچێتە دەرەوە و پشوویەكی یەك مانگیی دەدا، بەڵام سەفەرەكە دیارە و قیامەت كەوت و هەرگیز ئێرانی نەبینییەوە.
ئەم دیدارەی رۆژنامەنووسی بەناوبانگی ئیتالی ئۆریانا فالاچی، پێنج ساڵ بەر لە هەڵایسانی شۆڕشی گەلانی ئێران لەگەڵ شای ئێراندا سازی داوە واتا ساڵی 1973. ماڵپەڕی پەیسەر لە ساڵیادی جێهێشتنی یەكجارەكیی شادا دیسان بڵاوی دەكاتەوە.
گرنگی ئەم دیدارە لەوەدایە كە شای ئێران چەندە دڵنیایە لە پتەوی دەسەڵاتەكەی و چ دنیابینییەكی هەیە سەبارەت بە نەوت و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی دراوسێی ئێران. ئۆریانا نایشارێتەوە كە زۆر سەرسامە بە بلیمەتی شای ئێران لە بواری نەوتدا، بەڵام پەشۆكاویشە لەو عیرفانییەی شای ئێران دەیەوێ بۆی شی بكاتەوە كە ئۆریانا ناتوانێ بە ئاسانیی باوەڕ بە قسەكانی شا بهێنێ.
ده‌قی چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ی ئۆریانا فالاچی..
خاوەنشكۆ لەساڵۆنێكی رازاوەدا كە شوێنی كارەكانیشیەتی وەستاوەو چاوەڕوانە، بەكورتی ویستم سوپاسی بكەم كە قەبوڵیكرد دیدارەكە ئەنجامبدەین. ئەو نقەی لێوە نەهات بەبێ ئەوەی دەم بكاتەوە دەستی هێنا تا تەوقەم لەگەڵ بكات. دەستەكانی وشك و برینگ بوون خوڵكی كردم تا دانیشم، خوڵكەكەی لە تەوقەكەی ساردتر بوو. هەموو ئەمانە روویدا بەبێ ئەوەی لێوەكانی بترازێنێ لێوە نوقاوەكانی وەكو دەرگایەكی داخراو بوون. نیگای وەكو زریانی زستان ساردبوو.
وا دەردەكەوت شا دەیەوێ سەرزەنشتم بكا لەسەر شتێ كە من نازانم چییە، لەوانەیە هۆكەیشی ئەوە بووبێ تا لوتبەرزیی شاهانەی خۆی لەدەستنەدات. كاتێ دانیشتم (شا)یش دانیشت، ئەژنۆكانی پێكەوە نووساندو دەستەكانی وەكو خاچ راست و چەپ پێكرد، قەدو باڵا رەق و تەقەكەی بەپاڵتۆ تەسكەكەی كە دایمە لەبەریەتی رێك بە(هایلە سەلاسی) دەچوو. بەو جۆرە بەنیگایەكی قوڵەوە زاق زاق لێمی دەڕوانی، لەو كاتەدا بۆم باس دەكرد كە چلۆن لەبەردەم كۆشكدا پاسەوانەكان رێیان پێگرتووم و لێنەدەگەڕان بێمە ژوورەوە، بۆیە ترسام نەكا لەكات و وەختی خۆیا بێمە دیدەنیت. گوێی بۆگرتبووم كاتێ كە وتی " بەداخەوە جاری وا هەیە خۆشخزمەتی زۆر، هەڵەیشی تێدا روودەدا" دەنگی ئەوم گوێ لێبوو، دەنگێكی لەسەرخۆ بوو تەقریبەن بێدەنگ بوو، روخساری ماندوو دیاربوو. لەژێر مووە سپییەكانیدا لوتی لەهەموو ئەندامەكانی دیكەی زیاتر بەرچاو بوو.
لەشولاری لەناو چاكەت و پانتۆڵێكی رەساسیدا زۆر لاوازو كەم گۆشت دەردەكەوت. ئەحواڵیم پرسی، وتی كە حاڵی ئەوەندە باشە هیچ وەختێ بەو جۆرە باش نەبووە. ئەو هەواڵانەی بەدرۆخستەوە كە دەیانوت رەوشی تەندروستی مەترسیدارە، لاوازبوونەكەیشی خۆی وای ویستووە چونكێ لەبەر ئەوەی هەستیكردووە تۆزێك قەڵەو بووە.
دوای ئەو قسانە، ماوەیەكی دەویست تا كۆڕی دەمەتەقێ گەرمتر دابێ. دووبارە كە بەچاكی بیرمكردەوە دەبینم سەركەوتوو بووم ویستم مەجلیسی قسە گەرم بكەم وتم " دەتوانم جگەرەیەك داگیرسێنم؟" نیو سەعاتێ دەبوو كە حەزم لەجگەرە كێشانێ بوو، شا وتی " دەبا زووتر بتوتایە خۆم هەرچەندە جگەرەكێشانم تەرك كردووە بەڵام بۆنی توتن و دوكەڵم پێخۆشە" هەر ئەوكاتە لەناو پیاڵەی ئاڵتووندا كە كەوچكی پچكۆلەی ئاڵتوونیشی تیابوو چاییان هێنا. تەقریبەن گشت شتەكان ئاڵتوون بوون، تەپڵەكی ژێر جگەرە ئاڵتوون بوو من هێشتا سووتووی جگەرەكەم تێنەكردبوو، سندوقی پچووكی ئاڵتوون كە بەردی زمڕوتیان لەسەر دانرابوو، پەیكەری پچكۆلە پچكۆلەی ئاڵتوونی و تەنراو بەیاقوتی شین، هەروەها لەگۆشەكان مێز دانرابوون لەبریسكانەوەی زمڕوت و یاقوت و ئاڵتوونەكان دوو سەعاتی رێك ویستم تێبگەم لە مەبەستی خاوەنشكۆ. دوایی لەترسی ئەوەی نەكا لەهیچ شتێك تێنەگەیشتبم هەوڵمدا شا روخسەتم بدات تا جارێكی تر بیبینمەوە، ئەو رازی بوو.
دیداری دووەممان چوار رۆژ دواتر ئەنجامدرا، ئەمجارە خاوەنشكۆ میهرەبانتر دیاربوو، گومانم كرد بۆ روپامایی من بۆینباخێكی ئیتاڵی كردبووە ملی. قسەكانمان بە ئاسوودەیی دەستپێكرد، كاتێ ئەو دەیزانی ناوی من لەلیستی رەشی پۆلیسی ئێراندایە تۆزێ دڵگرانبووم. پێم وت باشە كتێبەكەی من (ژیان.. جەنگ و هیچی تر )كە لەبارەی شەڕی ڤێتنام نووسراوە بۆچی لەكاتی سەردانی ریچارد نیكسۆنی سەرۆكی ئەمریكا بۆ تاران لەكتێبخانەكان ماشیتانەوەو برانە دەرەوە. بەڕاست كتێبەكە ئەوەندە جێی مەترسی بوو؟ بەسەیركردنێكی توڕەو جدییەوە تەماشای كردم چەند دەقەی پێچوو تا زاڵبێ بەسەر ئەو بەڵگە حاشا هەڵنەگرەداو بێتەوە سەرخۆی، بزەیەكی هاتێ و لەگەڵ زەردەخەنەكەدا لەبارەی رژێمە بەهێزەكەی و پەیوەندییەكانی لەگەڵ سۆڤێت و ئەمریكا هەروەها سیاسەتە نەوتییەكانی. بەڵێ بەڕاستی لەبارەی هەموو شتێكەوە وتووێژمانكرد. دوای ئەوەی لێی دووركەوتمەوە بیرم هاتەوە كە ئەو لەبارەی لەقاودانی هێنانی ژنێك بەدزیەوە لەم دواییەدا، بە دەهری بوونەوە وتی ئەسڵ و ئەساسی نییە.
بەم چەشنە حاڵیبووم لەبارەی شاوە هەرزۆر كەم دەزانم، لەوانەیە لەجاران كەمتر، سەرباری سێ سەعات دەمەتەقێ شا هەروا مت و نهێنیپارێز مایەوە. وەسفكردنی شا دژوارە ئەویش وەكو زولفەقار عەلی بۆتۆی سەرۆكی پاكستان كەسایەتییەكە هەڵسوكەوت و ئەخلاقێكی پڕ لەدژ بەیەكی هەیەو كردوویەتی بەمەتەڵێك. باوەڕی بەعیرفانییەت هەیە لەهەمان كاتا وەكو پسپۆڕو كارزانێكی نەوت قسە دەكات و هەروایشە. هەر وەكچۆن دەسەڵاتدارێكی موتڵەقە، دیكتاتۆرێكە بەدڵڕەقانە حوكم دەكات. بەجۆرێ قسە بۆ میللەتەكەی دەكات كە پێیوایە باوەڕیان پێیەتی و خۆشیان گەرەكە.
داڕێژەری (شۆڕشی سپی)یە لەڕووا وا دیارە هەوڵ و كۆششی سەیری داوە بۆ بنەبڕكردنی نەخوێندەواریی و نەهێشتنی دەرەبەگایەتیی (فیوداڵیزم) بەتێڕوانینی شا ژنان یاریدەدەرێكی جوانكیلەن كە ناتوانن وەكو پیاوان بیركەنەوە، بەڵام دواتر لەكارەكانیدا وا دەكات ژنان و پیاوان لە ئەرك و مافدا چون یەكبن. لەكۆمەڵگەیەكدا كە تا ئێستش ژنان لەچك و سەرپۆش دەدەن بەسەریاندا، شا لەپڕ فەرمانیدا بەكچان لەژێر ئاڵاكەیدا خزمەت بكەن.
كەواتە محەممەد رەزا پەهلەویی كە 32 ساڵ لەمەوبەر لەسەر گڕاوی ترین تەختی دنیا رۆنیشت كێیە؟ ئایا سەر بەدنیای فەرشە یان فەرمانڕەوایانی كۆمپیوتەر؟ ئایا لەبەجێماوانی پەیامبەری ئیسلام (حەزرەتی محەممەد)ە یا لكاوە بەچاڵە نەوتەكانی (ئابادان)ەوە؟
دەترسێم خاوەنشكۆ پیاوێكی دەسەڵاتپەرست و مەترسیداربێ چونكێ تێكەڵەیەك لە عادەت و خووی كۆن و تازەی تێدایە، ئەمە هەر زیانی بۆ گەلەكەی خۆی نییە بەڵكو بەتایبەت بۆ ئەوروپایش زیانبارە. هەروەها خاوەنشكۆ بۆچوونی سەیر سەیری هەیە، پێیوایە رۆحی (كۆرشی مەزن) هاوێژراوەتە جەستەی ئەوەوەو خوا بۆ هەر ئەوە دروستیكردووە تا شاهەنشایی لەكیسچووی كۆرش زیندوو بكاتەوە (پۆڵ ئاردمەن) لەچیرۆكە سەرنجڕاكێشەكەی خۆیدا (رووخانی 79) وا وەسفی دەكات كە خوازیارە شەڕی سێیەمی جیهان بقەومێ و ئەم تێیدا سەركەوتووبێ. ئەگەر ئەم داوەرییكردنە دوور بووبێ لەواقیعبینی، ئەوا رۆژگار بۆمان دەردەخات. بەڵام ئێستا حاڵی حازر سەرباری ئەم قسانە، گریمانەكانی ئاردمەن رەنگە بەتەواوی بێنەدی.
مەگەر محەممەد رەزا پەهلەویی لەو چاڵە نەوتانەی لەبەردەستا نییە كە دوایین چاڵە نەوتن لەدنیادا وشكاییان دێت؟ مەگەر سوپاكەی ئەو سوپایە نییە كە بەس بۆمبی ناوەكی (ئەتۆمی) كەمە؟ مەگەر ناتوانێ بەهۆی نەوت و سوپاكەیەوە مەسەلەن سعودیەو كوێت داگیر بكات؟ لە تەواوی لێوارەكانی (كەنداوی فارس)ـدا دایكۆتێ؟ ئاسایشی ئەمریكاو سۆڤێت بشێوێنێ و دەسەڵاتی هەردوولایان بپسێنێ؟ مەگەر هەوڵی نەدا تا بە كڕینی (پان ئەمریكان) و فیات و زۆر شتی دیكە بەرەو رۆژوئاو هاشاوڵ بێنێ؟
ئێمەومانانی رۆژاوایی زۆر سادەو گەوج بووین كە ئەومان نەناسیوەو دەبوا بیناسین، بەهۆی سادەییمانەوە لاپەڕە هەستیارەكانی چاپەمەنی خۆمان پڕ كردبوو لە كەسێتی شایەك كە لەڕاستیدا نەبوو، ئێمە نەمانتوانی رووی پشتەوەی ئەو ببینین. كورت بین بووین قەت نەهات بەفكرماندا كە بۆ ناسینی ئەو عەینەك لەچاوكەین، ئێمە تەنانەت زەحمەتی ئەوەشمان نەدایە بەر خۆمان تا بزانین چەند چاڵە نەوتی هەیە كە بوونە هۆی بەرفراوانی دەسەڵاتەكەی لەناوەوەو دەرەوەی وڵاتەكەیدا.
ئۆریانا: خاوەنشكۆ... بەر لەهەرشت دەمەوێ لەبارەی خۆتان و پایەكەتانەوە وەكو پادشایەك قسە بكەین، لە دنیایش ئێستا تەنیا چەند پادشایەك ماونەتەوە، من قەت قسەیەكی تۆم بیرناچێ كە لەدیدارێكدا وتووتە ئەگەر بشیایە لەهەوڵەوە دەستم پێكردایەتەوە، ئەوا دەبوومە كەمانچەژەن یا برین پێچ یان شوێنەوارناس یا هەرشتێكی دیكە بێجگە لە پاشایەتی.
شا: بیرم نایە شتێكی وام وتبێ، بەڵام ئەگەر وتبَتیشم قەستم ئەوەبووە بەڕاستی ئەركی پادشایەتی پڕە لەدەردی سەری، زۆر جار روو دەدا كە شایەك لەپاشایی وەڕز دەبێ ئەوە لەمنیشدا روویداوە بەڵام ئەوەیش بەو واتایە نییە كە بمەوێ دەستبەرداری پلەو پایەی خۆم بم. باوەڕم بەخۆم و ئەوەی ئەنجامی دەدەم هەیە.
كاتێ كە دەڵێی چەند پادشایەك ماون ئاماژەیە بەپرسیارێك كە من تەنیا وڵامێكم هەیە بۆی ئەگەر تەختی پادشایی نەمێنێ، پشێوێ دێتە ئاراوەو دەسەڵاتێكی دیكتاتۆری دێتە سەرحوكم. بەهەرحاڵ سیستمی پاشایەتی تەنیا رێگەیە بۆ بەڕێوەبردنی ئێران، ئەگەر من توانیبێتم شتێكم بەشتێ كردبێ لەبەر ئەوە بووە كە پادشام. بۆ راپەڕاندنی كاروبارەكان پێویستە دەسەڵاتت هەبێ كە دەسەڵاتت هەبوو پێویستت بە روخسەت و ڕاوێژكردنی ئەم و ئەو نییە، هیچ پێویست ناكات بۆ بڕیاردان لەگەڵ كەس وتووێژ بكەی.
شتێكی سروشتییە لەوانەیە منیش هەڵە بكەم دەی خۆ منیش ئینسانم. سەرباری ئەمانە ئەركێكم لەسەرشانەو دەبێ ئەنجامیبدەم، رژدم لەسەر ئەوەی كە واز لەتاج و تەخت نەهێنم و ئەو ئەركانە بەجێ بێنم. ئەوە رۆشنە كە ناتوانین پێشبینی داهاتوو بكەین، بەڵام دڵنیام سیستمی پاشایەتی لەئێران لەحكومەتەكانی ئێوە زیاتر لەسەر حوكم دەمێنێتەوە، یا باشترە بڵێم حكومەتەكانی ئێوە درێژەیان نابێ و دەسەڵاتی من لەسەر پێی خۆی دەوەستێ.
ئۆریانا: خاوەنشكۆ چەندجار هەوڵدراوە لەناوت بەرن؟
شا: بەكردەوە دوو جار، وەكی دیكەش هەر خوا دەزانێ.. بەڵام ئەوە چ گرنگییەكی هەیە؟ راستییەكەی ئەوەیە ترسی كوشتن نامشڵەژێنێ و بیری لێناكەمەوە، پانزە بیست ساڵێ لەمەوبەر بیرم لەوە دەكردەوە لەبەرخۆمەوە دەموت" باشە بۆچی بچمە فڵانە شوێن؟ حەتمەن پیلانێك چنراوە بۆم، باشە بۆچی سواری فڵانە فڕۆكە ببم حەتمەن بۆمبێكی تەوقیتكراوی لێدانراوەتەوە" بەڵام ئیتر ئێستا نەخێر ترسی مردنم تێدا نەماوە، شتەكە ئەوە نییە كە ئازاو بوێرم یا متمانەم بەخۆمە، ئەم هێور بوونەوە دەروونییە لەگوڕو تینێكی عیرفانییەوە هەڵقوڵاوە. لەو باوەڕەدام تا ئەو ئەركانەی لەسەرشانمن جێبەجێیان نەكەم هیچ روونادات، رۆژی تەواو بوون خوا دیاری دەكات نەك ئەو كەسانەی خوازیاری مردنی منن.
ئۆریانا: ئەی كەواتە بۆ ئەوەندە خەمباری؟ لەوانەیە هەڵە بم بەڵام هەمیشە گرفتار دێیتە بەرچاو
شا: رەنگە وابێ و من پیاوێكی پەشێو بم، بەڵام پێموابێ ئەوە خەمێكی عیرفانییە خەمێك كە ئیلاقەی بەعیرفانی بوونی منەوە هەیە. ناتوانم لەوە زیاتر بیبەمەوە سەر شتێكی دیكە چونكێ هیچ شتێ لەئارادا نییە خەمبارم بكات. هەرچی دڵم بیخوازێ لەبەردەستمە چ وەكو ئینسانێ چ وەك پادشایەك. لەڕاستیا هەموو شتێكم هەیە ژیانم وەكو خەونێكی خۆش دەچێتەسەر لەبەر ئەمانە هیچ كەسێ نییە لەدنیا بەقەدەر من بەختەوەربێ.
ئۆریانا: لەگەڵ ئەوەیشدا خەندەیەكی شادیهێنەری سەر لێوت وەكو كشانی ئەستێرەیەك دەگمەنە، باشە تۆ قەت پێناكەنی؟
شا: تەنیا ئەوكاتانەی كە شتێ رووبداو بۆ پێكەنین بشێ پێدەكەنم، ئەو شتەیش دەبێ بەڕاستی پێكەنیناوی بێ. شتی دووبارە نەبێ، لەڕاستیا لەو كەسانە نیم كە بەهەموو شتێ گەوجانە پێدەكەنن، تەنیا بیرێ لە دوانزە ساڵی هەوەڵی دەسەڵاتەكەم بكەرەوە جا بزانە ژیانم چەندە دژوارو ناڕەحەت بووە، هەڵاتن بۆ رۆمات لە بیر نییە؟ بیری (دكتۆر موسەدەق)ت دێ، جا من باسی كێشە شەخسییەكانم ناكەم لەگرفتارییەكانی پاشایەتی ئەدوێم. ناتوانم پاشایەك لەئینسانێك جیاكەمەوە، من بەر لەوەی ئینسان بم پادشام. پادشایش چارەنووسەكەی ئەوەیە ئەركەكانی بەجێ بێنێ ئەوانی دیكە گرنگ نین.
ئەوە تەنیاییەكی قوڵە، پاشا نابێ ئەوەی دەیانڵێ و ئەوەیشی دەیانكات حیساب بۆ كەس بكات، سەپاوە بەسەریا كەتەنیابێ، لەگەڵ ئەوەیشا بەگشتی من تەنیا نیم چونكێ ئەو هێزەی كە كەسانی دیكە نایبینن لەگەڵمدایە، وزەیەكی عیرفانی. ئینجا پەیامی عیرفانی و دینیم بۆ دێت، زۆر ئیماندارم و باوەڕم بەخوا هەیە، هەمیشە دەیڵێم ئەگەر خوایەك نەبایە دەبوو خۆمان خوایەكمان بتاشیایە. بەڕاستی ئەو كەسانە كڵۆڵن كە خوایان نییە ئەوانە زۆر ئازارم دەدەن، بەبێ خوا ژیان ئاسان نییە من لەپێنج ساڵیمەوە لەگەڵ خوادا دەژیم لەوكاتەوە كە لەغەیبەوە سروش(ئیلهام)م بۆ هاتووە.
ئۆریانا: سروش .. خاوەن شكۆ؟
شا: بەڵی سروش و تەجەلیات.
ئۆریانا: چی و لەكوێ؟
شا: لەپێغەممەرانەوە... ئاهــ پێم سەیرە كە نایزانی. خۆ هەمووان دەزانن كە ئیلهامم بۆ هاتووە، تەنانەت لەژیاننامەكەشمدا نووسیومە، لەمنداڵیمدا دووجاران ئیلهامم بۆ هاتووە جاری یەكەم تەمەنم پێنج ساڵانە بوو، جاری دووەم شەش ساڵان. جاری یەكەم حەزرەتی قایم (محەممەدی مەهدی) م بینی، لەمەزهەبی ئێمەدا قایم ئەو غەیب بووە تا جارێكی دیكە بگەڕێتەوەو دنیا رزگار دەكات، ئەو رۆژەی توشی رووداوێكـ هاتم كەوتم بەسەر بەردێكــدا، ئەوە ئەو بوو كە قوتاری كردم و هاتە نێوان من و بەردەكە، خۆم بینیم. خەون نەبوو راستی بوو راستییەكی بەرجەستە تێدەگەی؟ من ئەوم بینی بەڵام هیچ كەس لەپاسەوانەكانم نەیانبینی چونكێ بێجگە لەمن كەسی دیكە نەیدەتوانی بیبینێ... ئهــا.. دەترسێم لەمەبەستەكەم سەر دەرنەكەی.
ئۆریانا: نەوەڵڵا لەمەبەستتان تێناگەم.... ئێمە دەمەتەقێكەمان بەباشی دەستپێكرد بەڵام ئێستا ئەم ئیلهام و تەجەلیاتە سەری لێتێكدام و رۆشن نییە بەلامەوە.
شا: لەبەر ئەوەیە باوەڕ بەقسەكانی من ناكەی. ئیمانت بەخوا نییە بۆیە باوەڕ بەمنیش ناكەی، زۆرن ئەوانەی باوەڕیان بەخوا نییە، تەنانەت باوكیشم باوەڕی بەخوا نەبوو و گاڵتەی بەهەموو ئەو شتانە دەهات. جا زۆربەی كات بەئیحترامێكەوە پێم دەڵێن باشە گومان ناكەی ئەو ئیلهام و تەجالیاتە وەهم و خەیاڵی دەورانی منداڵی بووبێ؟ گشت جارێ وەڵام دەدەمەوە نا.. نا چونكێ من باوەڕم بەخوا هەیە خوا منی هەڵبژاردووە كردووە تا ئەو بەرپرسیارێتییە بەئەنجام بگەیەنم. ئەو ئیلهامانە بوونە موعجیزەیەك كە وڵاتیان رزگاركرد. تەختی پاشایەتی من وڵاتی قوتار كرد لەبەر ئەوەی خوا لەمنەوە نزیك بووە. گەرەكمە ئەمەیش بێژم گشت ئەو كارە مەزنانەی بۆ ئێران ئەنجاممداوە تەنیا ئازایی خۆم نییە، راستە دەتوانم ئەنجامیان بدەم بەڵام دەزانم كەسێ هەیە باڵیگرتووم و پشتیوانمە ئەویش خوایە.. حاڵیبووی؟
ئۆریانا: نەخێر... باشە ئەو سروش و ئیلهامانە هەر لەمنداڵیدا بۆت هاتوون ئەی لەگەوەرییدا؟
شا: وتم خۆ كە هەر لەمنداڵیدا بوون، لە گەوەرییدا قەت نەمبینین بەڵكو خەونیان پێبەخشیوم. بەدرێژای ساڵێ یا دوو ساڵ تەنانەت حەوت یا هەشت ساڵ تەنیا خەونێ یان دووانم دیوە.
ئۆریانا: چی خەونێك؟
شا: خەونی عیرفانیی، ئەو خەونانەی كە بۆ نموونە دەیخاتە بەرچاوم كە دوو یا سێ مانگی دیكە چ دەقەومێن رێك ئەو شتانە دوو سێ مانگ دواتر روویانداوە. بەس ناتوانم ئەو خەونانەت بۆبگێڕمەوە لەبەر ئەوەی تەنیا ئیلاقەی بەشەخسی خۆمەوە نەبووە بەڵكو ئیلاقەی بەپرسی ناوخۆی وڵاتەكەشمەوە هەبووە. بۆیە دەبێ ئەوانە وەكو نهێنی وڵات بمێننەوە.
بەڵام لەوانەیە باشتر تێبگەی ئەگەر لەبری خەون بینین دەستەواژەی هەستكردن و پەی پێبردن بەكاربێنم، باوەڕم بە پەی پێبردنی دڵ هەیە، هێندێ كەس هەن باوەڕیان وایە رۆح لەجەستەی كەسێكی دیكەوە دەگوازرێتەوە جەستەی كەسێكی دیكە (تناسخ – دۆنایدۆن) بەڵام من بە پەی پێبردنی دڵ بڕوام هەیە، هەستی ئەوەم هەیە پێش رووداوەكان پەی بەو شتە دەبەم كە دەقەومێ. تەنانەت ئەو رۆژەی لەنزیكەوە بەر فیشەكیاندام بەیارمەتی لێهاتووی خۆم قوتارم بوو، وەكچۆن لەیاریی بۆكسێندا پێیی دەڵێن هەڵبەزو دابەز یەك دوو سانیە پێش ئەوەی گوللەیەك بچزێ بەسەر دڵما، بزاوتم و لەبری ئەوەی گوللەكە بەر دڵم كەوێ بەر شانم كەوت. ئەوە موعجیزە بوو من بڕوایشم بە موعجیزە هەیە. بیهێنە پێشچاوت كاتێ پێنج گوللەم پێوە دەنرێ یەكێ بەر دەموچاوم، یەكێ سەرشانم، یەكێ بەر سەرم و دوان بەر لاشەم دەكەون و دوایین فیشەك لە لوكەیدا گیر بوو نەتەقی، دەبێ ئیتر باوەڕ بەموعجیزە بێنی. چەندجارانی دیكە توشی رووداوی فڕۆكە هاتووم بەموعجیزەو ویستی خواو پێغەممەران بەساغی دەرچووم. دەبینم تۆ درەنگ باوەڕ دەهێنی.
ئۆریانا: كورە زیاتر لەدرەنگ باوەڕهێنان.. من وڕو گێژ بووم بەڕاستی تیاماوم، لەبەر ئەوەی لەبەردەم كەسێكدام پێشتر نەمزانی بوو وایە. هیچ شتێكم لەبارەی ئەم ئیلهام و تەجەلیات و شتانەوە نەدەزانی، لەبارەی ژنهێنان و جیابوونەوەكانیشت هیچ نازانم هەڵبەتە ئەمە بۆ ئەوە نییە لە باسەكە دووركەوینەوە بەڵام لەوانەیە تەڵاقدانەكان فیلمنامەیەك بن؟
شا: وتنیان دژوارە چونكێ ژیانی من بەگوێرەی چارەنووس تێپەڕیوە، وەختێ ناچار بووم مل بدەم بۆ ئەوەی حەرزو ئارەزووەكانی خۆم بخەمە ژێر پێم، هەركاتێ چارەنووس ویستبێتی ئاستەنگ بێتە پێش ددانم بەخۆمدا گرتووە. كاتێكیش بڕیاربووە ئەركەكانم بەجێ بێنم نەموتوانیوە پێچەوانەی چارەنووس بەهەواو هەوەسی خۆم بجوڵێمەوە، هەواو هەوسی شەخسی لە پادشادا جێی نابێتەوە، پادشا قەت فرمێسك بۆخۆی ناڕێژێ و بۆیشی نییە وا بكات، پادشا بەر لەهەموو شتێ ئەركی لەسەرشانە، هەستی بەرپرسیارێتی لای من هەمیشە پتەو بووە.
ئەو كاتەی باوكم پێی وتم دەبێ شابانو فەوزیە مارە بكەی، نەمتوانی ملەجوڕە بكەم، تەنانەت نەمتوانی بڵێم خۆ نایناسم. بەخێرایی قەبوڵمكرد چونكێ ئەركەكەم ئەوەبوو زوو قەبوڵیكەم، ئینسان دەبێ یان پادشابێ یا نە، ئەگەر پادشابوو دەبێ بەرپرسیارێتی و قورسایی پادشایی هەڵگرێ بەبێ ئەوەی چۆك دابدا بۆ ئاستەنگ و دەردی سەرییەكان.
ئۆریانا: خاوەنشكۆ.. واز لەفەوزیە بێنە من بیر لەشاژنە سورەییا دەكەمەوە، تۆ خۆت ئەوت هەڵبژارد تا ببێتە ژنت، باشە تەڵاقدانی كاری لێنەكردی؟
شا: بەڵێ ماوەیەك.. دەتوانم بڵێم تا فەترەیەكی زۆر یەكێ لەخەمەكانی ژیانم بوو، بەڵام بەزوویی عەقڵ زاڵبوو بۆیە لەخۆم پرسی دەبێ چی بكەم بۆ وڵات؟ وەڵامەكەی ئەوەبوو ژنێكی دیكە بێنم و لەژیانی خۆمدا بیكەمە شەریك تا بتوانم جێنشینێ بۆ تەخت و تاج بێنمە دنیاوە. بەدەربڕێنێكی دیكە من قەت حەزو ئارەزووەكانم لەپرسە شەخسییەكانی خۆمدا چڕ نەكردووەتەوە، بەڵكو دایمودەر تەركیزم لەسەر پرسی وڵات و تەخت و تاجەكەمە. هەوڵمداوە زۆر لەبیری خۆمدا نەبم، با لەبارەی تەڵاق و ئەوشتانەوە قسە نەكەین چونكێ من زۆر لەسەرووی ئەوشتانەوەم.
ئۆریانا: بێگومان... بەڵام شتێكـ هەیەو ناتوانم باسی نەكەم چونكێ زۆر باشە رۆشنبێتەوە، راستە هاوسەرێكی دیكەت هەڵبژاردووە؟
شا: نەخێر ئەوە درۆو دەلەسەیەكی هەڵبەستراوە... دوای ئەوەی رۆژنامەیەكی فەلەستینی(المحرر) ئەو درۆیەی بەمەرامێكی سیاسی چاپكرد (ئاژانسی هەواڵی فەرەنسا FPA) یش ئەو هەواڵەی بڵاوكردەوە. درۆو دەلەسەیەكی گاڵتەجاڕانەو هیچ و پوچ بوو، ئەو ژنەی بەناوی هاوسەری چوارەمی من ناوی هێنراوە، خوشكەزامە كچی ئەو خوشكەمە بەسكێك لەدایك بووین. خوشكەزاكەم شووی كردووەو منداڵێكیشی هەیە. بەڵێ هێندێ لەڕۆژنامەكان لەلایەن كەسانێكی بودەڵەو ناكەس بەچەوە بەڕێوە دەبرێن، بۆ لەكەداركردنی من هەموو كارێ دەكەن، بەس چۆن دەتوانن شتی وا بەمن بڵێن منێ كە بە قانوون فرەژنیم قەدەغە كردووە ئێستا بێم و خۆم بەدزیەوە ژن بێنم؟ ئەمە شتێكە جێی پێشبینی كردن نییەو ئابڕوو بەرانەیە.
ئۆریانا: خاوەنشكۆ.. ئێوە موسڵمانن، دینەكەتان رێدەدا كە بەبێ ئەوەی شاژنە (فەرەح دیبا)یشت تەڵاقتدابێ ژنێكی دیكە بخوازی؟
شا: بەڵێ هەڵبەتە دینی ئێمە رێیداوە بەو شەرتەی شاژنە فەرەح رازیبێ لەسەری، بۆ ئەوەی راستگۆبین دەبێ ددانی پێدابنێ كە پاساوی هەیە مەسەلەن ژنێكی نەخۆش یا ژنێ كە ناتوانێ ئەركی ژن و مێردایەتی بەجێ بێنێ ، باشە دەبێ ئینسان زۆر سایەلۆح و دوو ڕووبێ ئەگینا دەزانێ مێرد ناتوانێ تەحەمولی ژنێكی وا بكات. باشە ئەگەر لەكۆمەڵگەی ئێوەدا پیاو شتێكی وای بەسەربێ دۆستێ یا چەند دۆست دەگرێ؟ باشە لەكۆمەڵگەی ئێمەدا پیاو دەتوانێ ژنی دیكە سەربەهەوێ بێنێ، هەڵبەتە پرس و جۆی ژنی یەكەمی دەوێ لە دادگا. لەسەر ئەساسی ئەو دوو عوزرە قانوونم هەمووار كردووەتەوە جیا لەوە نایاساییە.
باشە ئەگەر بەدزیەوە ژنم هێناوە خۆ ئەوە مخالەفەی قانوونەكەی خۆمە... ئەویش لەگەڵ كێ؟ لەگەڵ خوشكەزای خۆم! تەماشاكە ئیتر نامەوێ لەبارەی ئەو شتە گەوجانەوە قسە بكەم نامەوێ جارێكی دیكە لەبارەیەوە بدوێن.
ئۆریانا: باشە ئیتر لەبارەیەوە قسە ناكەین بەڵام وایدانێ بەدرۆت خستەوە.
شا: من هیچ شتێ بەدرۆ ناخەمەوە تەنانەت زەحمەتی ئەوەیش ناخەمە بەرخۆم شتی وا بەدرۆخەمەوە. نامەوێ هیچ بەدرۆخستنەوەیەك بەناوی منەوە بدرێ.
ئۆریانا: جا چۆن شتی وا دەبێ؟ خۆ ئەگەر بەدرۆی نەخەیەوە جارێكی دیكە دەیڵێن كە ئەو ژنهێنانە سەریگرتووە.
شا: لەڕێی باڵیۆزخانەكانمەوە ئەوەمكردووە.
ئۆریانا: بەڵام كەس باوەڕی بەوە نەكردووە، چونكێ دەبێ خۆت بەدرۆی خەیتەوە.
شا: باشە بەڵام بەدرۆخستنەوەو وەڵامكاریی بۆ من پچووكییە، سوكایەتییە. لەبەر ئەوە هیچ گرنگ نییە لای من. بەڕای تۆ بۆ پادشایەكی وەكو من بەو كارانەی كە هەمە، شیاوە خۆی تەرخانكا بۆ وڵام و بەدرۆخستنەوەی هاوسەرگیریی لەگەڵ خوشكەزایەكی خۆی، ئەمە خۆ پچووك كردنەوە نییە؟ جاڕزكەرە... بە بۆچوونی تۆ ئاساییە شاهەنشای ئێران كاتی خۆی بەم شتانەوە بەفڕۆ بدات و لەبارەی ژنان و هاوسەرەكانیانەوە قسە بكات؟
ئۆریانا: سەیرە..! ئەگەر پادشایەك هەبێ كە دایم و دەر لەبارەی ژنانەوە قسە بكات ئەوا تۆی، كەچی ئێستا هاتووی و دەڵێی ژنان رۆڵیان نییە لەژیانتا؟
شا: پێموایە لەم ڕووەوە نەتپێكا. چونكێ ئەو شتانەی لەژیانمدا لەسەرم ماڵەو ئەو شتانەی كە كاری لەژیانما هەبووە شتانێكی دیكەن نە ژنان بوون و نەهاوسەرگیرییەكەم، هەڵبەتە بێ رێزی و سوكایەتی ناكەم بەژنان، ئەوان بەر لەهەر بەشێكی دیكەی كۆمەڵگە سوودمەند بوون لەشۆڕشی شا، خەباتێكی سەختم كرد تا وایان لێبێ لەئەرك و مافدا لەگەڵ پیاوان چون یەكبن، من ژنانم ناردە ناو سوپا، بەر لەوەی بڕۆنە دێهاتەكان خولێكی شەش مانگەمان بۆ كردنەوە بۆ بنەبڕكردنی نەخوێندەواریی. ئەوەیشمان لە بەرچاوبێ من كوڕی پیاوێكم حیجابی لەئێراندا قەدەغەكرد، ئەگەر بڵێم یەك ژنیان منی سەرسام كردووە ئەوا لە كانی دڵمەوە نییە، هیچ كەسێ ناتوانێ من بخاتە ژێر كاریگەریی خۆی. ژنان كە پێگەو رێگەی خۆیان هەیە لەژیانی پیاوێكا حیسابی بۆ ناكرێ مەگەر ئەوەی شۆخ و شەنگ و دڵڕفێنبێ و دەستیگرتبێ بەخاسیەتەكانی ژنێتی خۆیەوە. پرسی (فێمینیزم) چییە؟ بەڕاست فێمنیستەكان چیان گەرەكە؟ ئێوە دەڵێن چونیەكیی.. دەی زۆر باشە ئێوە بەگوێرەی قانوون یەكسانن بەڵام لەڕووی تواناوە نەخێر.
ئۆریانا: راستە.
شا: بەڵێ ئێوەی ژنان قەت (مایكڵ ئەنجیلۆ) یا (باخ)تان تیا هەڵنەكەوتووە، تەنانەت چێشتلێنەرێكی مەزنیش، ئەگەر قسەكە لەسەر تواناو دەرفەتە ئەوا وەڵامت دەدەمەوە ئەوە سۆعبەتە.. هیچ شتێكی مەزنتان نییە، بەڕاست بەدرێژایی وتووێژەكانتان چەند ژنتان بینیوە توانای بەڕێوەبردنی وڵاتێكی هەبووبێ؟
ئۆریانا: لانیكەم دوو ژن، گۆڵدا مایەرو ئەندێرا غاندی. بەڵام من سەرم لەشتێ سوڕماوە تۆ شاژنە فەرەحت كردووەتە جێنشینی تەخت، چونكێ كوڕە جێنشینەكەت نەگەیشتووەتە تەمەنی قانوونی.
شا: راستە.. ئەگەر كوڕەكەم بگاتە تەمەنی قانوونی تا ببێتە پادشا، ئەوا شاژن دەبێتە جێگری تەخت، هەر لەوكاتەدا ئەنجومەنی شۆرا هەیە كە دەبێ شاژن لەگەڵ ئەوان راوێژ بكات بەڵام من ناچار نیم وا بكەم.
ئۆریانا: هەڵبەتە كە نا.. من ئێستا شتێك هۆشی لێ بڕیوم و قسەم لەبارەیەوە نەكردووە، مەسەلەن لێرە لەتاران كاتێ دەمەوێ لەبارەی تۆوە قسە بكەم خەڵكی ئێرە ترسیان لێ دەنیشێ تەنانەت ناوی تۆ نایەت بەزاریاندا. ئەوە بۆچی؟
شا: پێموایە لەبەر رێزی لەبن نەهاتووی ئەوانە، ئەو كاتەی لەئەمریكا گەڕامەوە وڵات، بەناوشاردا بە سەیارەیەكی سەر ئاوەڵادا گەڕام، لەفڕۆكەخانەوە تا كۆشك بەلای كەمەوە زیاتر لەپێنج سەد هەزار كەس شاگەشكە بوو بوون و پێشوازییان لێكردم، هوتافیان دەكێشاو سرودی نیشتمانییان دەوتەوە. ئەو بێدەنگییەی تۆ دەیڵێی نەبوو، ئەو رۆژەی بووم بە پادشا خەڵكی سەیارەكەمیان لەعەرز بڕی و پێنج كیلۆمەتر بەسەر شانانەوە بردیان. هیچ شتێ نەگۆڕاوە بەڵێ لەو كۆشكەوە كە تیایی دەژیام تاكو پەرلەمان، ئەو شوێنەی كە دەبوو سوێنی قانوونی تیابخۆم پێنج كیلۆمەتر نێوانیان بوو، لەو سەیارەدا بووم كە خەڵك لەعەرزیان بڕی و تا پەرلەمان دایان نەنا. مانای پرسیارەكەی تۆ چی بوو؟ ئەوانە هەموو نەیاری منن؟
ئۆریانا:مەبەستم ئەوەیە كە خەڵكێكی زۆر تۆ بەدیكتاتۆر دادەنێن.
شا: ئەوە شتێ بوو لۆمۆند نووسیبووی، بەس چ گرنگییەكی هەیە من بۆ گەلەكەی خۆم تێدەكۆشم نەك بۆ لۆمۆند.
ئۆریانا: بەڵام خۆ نكوڵی لەوە ناكەی كە پادشایەكی دەسڕۆیشتووی؟
شا: نا نكوڵی لێناكەم لەبەر ئەوەی راستە، بەس تەماشاكە بۆ بەكارهێنانی سەڵاحیەتەكانت ناتوانێ دەسڕۆیشتوو نەبی بەتایبەت ئەگەر بتەوێ ریفۆرم بكەی لەوڵاتێكی وەكی ئێراندا، لەوڵاتێكی وادا تەنیا 25%ی دانیشتوانەكەی خوێندەوارییان هەیە. نابێ لەبیریكەی نەخوێندەواریی لێرە مایەی نیگەرانییە لانیكەمی 10 ساڵمان دەوێ تا بنەبڕی بكەین.
باوەڕكە كاتێ سێ لەسەر چواری میللەتەكەت نەخوێندەواربن، ناچاری كە دەسەڵاتێكی زۆرت بەدەستەوەبێ تا بتوانی بەتەواوی ریفۆرم بكەی، غەیرەز ئەمە بەهیچ جۆرێ ئاكامێكی باشت دەستناكەوێ. ئەگەر توند نەبوومایە نەماندەتوانی ریفۆرمی كشتوكاڵ (اصلاح زراعی) بەئەنجام بگەیەنین و هەموو بەرنامەكانمان پوچەڵ دەبوونەوە، ئەگەر بەرنامەكانیشمان شكستیانخواردایە، ئەوا هێزە چەپڕەوەكانی وڵات لەماوەی چەند سەعاتێكدا دەرەبەگ و خاوەن زەوییەكانیان دەپێچایەوە، بەمەیش تەنیا شۆڕشی سپی كۆتایی پێنەدەهات، ناچار بووم ئاوا بكەم ئێستا ئەو قسەیەی كە دەڵێ لەئێران دیموكراسی نییە....
ئۆریانا: بۆچی هەیە؟
شا: هەڵبەتە هەیە، دڵنیاتەكەمەوە كە ئێران لەزۆر رووەوە دیموكراسی ترە لەوڵاتەكانی ئێوە لەئەوروپا. بەچاوپۆشی لەوەی كە جوتیاران ساحێب موڵكن و كرێكاران لەخێرو بێری كارگەكان شەریكن، ناوەندە گەورەكانی پیشەسازیی هی دەوڵەتن نەك هی كەرتی تایبەت.
پێویستە بزانی هەڵبژاردن لەدێهاتەكان دەسیپێكردووە بۆ پێكهێنانی ئەنجومەنی شارو ئاواییەكان. راستە تەنیا دوو حیزب لەپەرلەمان هەن، بەڵام ئەمانە ئەو حیزبانەن كە دوانزە خاڵی دەستووری شۆڕشەكەی ئێمەیان پێ قەبوڵە، جا مەگەر چەند حیزب دەبێ باسی شۆڕش و ئایدۆلۆژیا بكەن؟ بێجگە لەوە تەنیا ئەو دوو حیزبەیە كە دەتوانن لەهەڵبژاردنەكاندا دەنگی تەواو كۆكەنەوە، كەمینەی سیاسی ئەوەندە لاوازو گاڵتەجاڕن تەنانەت ناتوانن نوێنەرێكیان دەرچێ بۆ پەرلەمان.
من نامەوێ مۆڵەتی كاركردن بدرێتە حیزبی كۆمۆنیست، لەئێران كۆمۆنیستەكان رێپێنەدراون ئەوان بێجگە لەكاولكاریی هیچ ئامانجێكی دیكەیان نییە، نەبۆ شا نە بۆ وڵاتی خۆیان. ئەوان سوێندی وەفادارییان بۆ بێگانەكان خواردووە كە وەفاداربن بۆیان، ئەوانە خیانەتكارن و مۆڵەتدان پێیان شێتییە.
ئۆریانا: رەنگە من مەبەستەكەم بەباشی نەگەیاندبێ، مەبەستی من لەدیموكراسی بەو تەرزەیە لەڕۆژئاوا پێڕەو دەكرێت، ئاماژەم پێدا یانی ئەو رژێمانەی كە ئیزن دەدەنە هەر كەس كە چۆن دەیەوێ وا بیركاتەوە، سیستمی ئەوان لەسەر پەرلەمان دارێژراوە تەنانەت كەمینەكانیش نوێنەریان هەیە لەپەرلەمان.
شا: دەی من دیموكراسی وام ناوێ و نازانم بەكەڵكی چی دێ؟ ئەو دیموكراسییە هەر پێشكەشی خۆتانبێ.
ئۆریانا: رەنگە تۆزێ لاوازو پشێوی تیابێ، بەڵام تەنیا بوارێكە تێیدا رێز لەئینسان و بیرو بۆچوونەكانی دەگیرێت.
شا: ئازادیی بیركردنەوە! بۆ منداڵانی تەمەن پێنج ساڵان كە وڕك دەگرن و لەسەر جادەكان رادەكەن؟ باشە ئەوە دیموكراسی و ئازادییە؟
ئۆریانا: بەڵێ.
شا: بۆ من نەخێر... لێت دەپرسم لەم ساڵانەی دوایی لەزانكۆكانتان فێری چی بوون؟ ئەگەر هەروا درێژە بەو هەلومەرجە بدەن و هیچ وەرنەگرن، ئەوا چۆن دەتوانن لەگەڵ پێویستییەكانی تەكنۆلۆژیا بەئاگابن؟ لەئاكامی لەكیسچوونی ئابوورییەكەتان نابنە كۆیلەی ئەمریكا؟ ئایا وەكو وڵاتانی جیهانی سێیەم و تەنانەت پلە چوارتان لێ بەسەرنایەت؟ دیموكراسی و ئازادیی توخوا ئەم شتانە چین؟
ئۆریانا: بمبەخشە خاوەنشكۆ.. بەباوەڕی من ماناكەی ئەوەیە كاتێ (نیكسۆن) دێتە تاران هێندێ كتێب لای كتێبفرۆشەكان ناپێچرێنەوە. من دەزانم كاتێ نیكسۆن هاتە ئێرە كتێبەكەی من كە لەبارەی شەڕی ڤێتنام نووسیومە (ژیان.. جەنگ و هیچی تر) لای كتێبفرۆشەكان خڕكرانەوەو ئیتر دابەشنەكرانەوە مەگەر دوای رۆیشتنی نیكسۆن.
شا: چۆن؟
ئۆریانا: با بەڵی.
شا: بەس ناوی تۆ لەلیستی رەشی شادا نییە؟
ئۆریانا: لەتاران نازانم لەوانەیە.. ناوی من لەگشت لیستە رەشەكاندایە.
شا: سەیرە.. بەڵام ئێستا تۆ لای من دانیشتووی.
ئۆریانا: زۆر سپاسگوزارم.
شا: ئەمە نیشانی دەدا كە ئازادی و دیموكراسی هەیە.
ئۆریانا: حەتمەن.. روخسەت دەدەی پرسیارێ بكەم: باشە لەبری ئەوەی ئیتاڵیاییم ئێرانی بوومایەو لێرە بژیابام، هەر بەم جۆرەی بیر دەكەمەوە بیرمكردایەتەوەو بەو جۆرەی دەنووسم بمنووسیبا یانی رەخنەت لێبگرم، فڕیت نەدەدامە گرتووخانەوە؟
شا: رەنگە... بەو جۆرەی بیر دەكەیتەوەو دەنووسی ئەگەر پێچەوانەی قانوونبێ دادگایی دەكرێی.
ئۆریانا: سزایش دەدرام هــا؟
شا: لاموابێ.. تەبعەن.. با پێت بڵێم لەئێراندا رەخنەگرتن و تانەدان لەمن ئاسان نییە، بۆچی دەبێ رەخنەم لێبگری و هێرش دەكەیتە سەرم؟ بەهۆی سیاسەتە دەرەكییەكانم؟ لەداخی سیاسەتە نەوتییەكانم؟ هەر لەبەر ئەوەی زەویی ئاواییەكانم دابەشكرد بەسەر دانیشتوانی گوندەكاندا؟ بۆ ئەوەی كە كرێكارەكانم كرد بەشەریكی كارگەكان و دەتوانن 49% پشكەكانی بكڕنەوە، رەخنەت دەگرت لەبەر ئەوەی تەقەلا دەدەم بۆ بنەبڕكردنی نەخوێندەواریی و نەخۆشییەكان؟ لەبەر گەشەپێدانی وڵاتێ كە پێشتر تەقریبەن هیچی نەبوو؟
ئۆریانا: نا نا ... لەبەر ئەوانە نا.. وایدانێ لەبەر ئەو فشارو زۆرهێنانەی دەخرێتە سەر خوێندكارانی زانكۆو رۆشنبیران لە ئێران. پێیان وتم گرتووخانەكان پڕ پڕ بوون و گیراوی تازە لەپایەگا سەربازییەكان دەترنجێنرێن، ئایا ئەوە راستە؟بەڕاست حاڵی حازر چەند گیراوی سیاسی لەگرتووخانەكاندا هەن؟
شا: بەتەواوی نازانم.. سەر مەبەستەكەی تۆ كەوتووە كە زیندانیكراوی سیاسی چییە. ئەگەر مەبەستت كۆمۆنیستەكانە من ئەوانە بەزیندانی سیاسی دانانێم لەبەر ئەوەی كۆمۆنیست بوون لەئێراندا بەگوێرەی قانوو بڤەیە. بەتێڕوانینی من كۆمۆنیستێكی زیندانیكراو زیندانی سیاسی نییە بەڵكو تاوانبارە، ئەگەر مەبەستیشت ئەوانەیە تێوە گلاون بەكوشتنی ئەنقەست كە ژن و پیرو منداڵی بێ خەتایان كوشتووە ئەوا هەر بەزیندانی سیاسیان دانانێم، هیچ رەحم و بەزەیێكم نییە بۆیان..ئاهــ.... ئەو كەسانە بەخشیوه هێرشیانكردە سەرم تا بمكوژن ، بەڵام ئەو تاوانبارانەی ئێوە وەكو پارتیزان ناویان دەبەن هیچ رەحمێكیان پێناكەم بەوانەیشی كە خیانەتیان لەوڵاتەكەیان كردووە. چونكێ ئەوانە كەسانێكن لەدەستیان دێ كوڕەكەم بكوژن و دژی ئاسایشی وڵات پیلان بگێڕن، ئەوانە كەسانێكن دەبێ تەفروتونا بكرێن.
ئۆریانا: ئەوان گوللەباران دەكەی؟
شا: كەسانێ كە خەڵكیان كوشتووە بەڵێ دەبێ گوللەباران بكرێن نەك لەبەر ئەوەی كۆمۆنیستن بەڵكو لەبەر ئەوەیە كە تیرۆریستن. كۆمۆنیستەكان تەنیا حوكم دەدرێن، هەڵبەتە بۆچوونی ئێوە دەزانم چییە لەبارەی سزای لەسێدارەدان و ئەو شتانەوە. بەڵام وردبەرەوە هێندێ بیرو باوەڕو تێزی فكری هەیە ئیلاقەی هەیە بەفێربوونمانەوە بەفەرهەنگ و ژینگەكەمانەوە، نابێ پێشتر حوكمدەی چونكێ ئەوەی بۆ وڵاتێك دەستدەداو شیاوە بۆ هەموو وڵاتێكی دیكە وا نییە، تۆوی سێوێك ببەو لەتارانێ بیچێنە، دواتر هەر لەو تۆوە ببە لەڕۆما بیچێنە، ئەو دارەی لەتاران روواوە هەرگیز لەو دارە ناچێ لەڕۆما روواوە. لێرە هێندێ كەس هەن رەوایە لەسێدارە بدرێن لێرە رەحم و بەزەیی كەڵكە نییە.
ئۆریانا: لەو كاتەی گوێم دابووە قسەكانت بیرم دەكردەوە لەبەر خۆمەوە پرسیارم دەكرد كە ئایا تۆ چۆن دەڕوانیتە مردنی ئاڵێندا ؟
شا: ئەوەی كە بیر لێدەكەمەوە مردنی ئەو وانەیەك بوو بۆ ئێمە، ئەگەر بڕیارە كاروبارەكانی خۆمان رێكخەین و سەركەوین ئەمبێ یا ئەو، دەبێ خۆمان بەلایەكدا بخەین ئەمیانبێ یا ئەویان. نەرمی نواندن و سازشكردن نەكردەنییە، بەدەربڕینێكی دیكە یا شۆڕشگێر دەبین یا خوازیاری نەزم و قانوون، شۆڕگێڕێكی بەنەزم و قانوون ناتوانێ چاوپۆشی بكات و بەنەزم و قانوونیش بێ.
ئەگەر ئاڵێندە دەیویست لەسەر تێزی ماركسیسزم حوكم بكات بۆ بەجۆرێكی دیكە وڵاتی بینا نەكردەوە؟ كاتێ (كاسترۆ) چووە دەسەڵات بەلای كەمەوە 10 هەزار كەسی كوشت رێك ئەو كاتەی ئێوە دەتانوت: ئافەرین ئافەرین.
باشە.. لەلایەكەوە بەڕاستی ئافەرین، بۆ ئەوەی كە تا ئێستا ئەو لەسەر حوكمە، بەڵام منیش ئێستا لەسەر حوكمم بڕیارمداوە بمێنمەوەو بیسەلمێنم كە بەدەسەڵات زۆر شت دەكرێت. تەنانەت بیسەلمێنم كە تەمەنی سۆسیالیزمەكەی ئێوە دوایی هاتووە، كۆنەو چەقیوەو خەلاسی كردووە، سەد ساڵە لەبارەی سۆسیالیزمەوە قسەدەكەن و دەنووسن، ئەمڕۆ ئیتر سۆسیالیزم بەتەكنۆلۆژیای مۆدێرن بەدەرد ناخوا. من زیاتر لەوە بەدەست دەهێنم كە سویدییەكان بەدەستی دەهێنن، كەواتە سەیركە سۆسیالیستییەكان تەنانەت لەسویدیش رۆڵیان نەماوە سۆسیالیزمی سویدی نە ئاوی حۆماڵی كردووەو نە دارستانەكان، كەچی من كردوومە.
ئۆریانا: دیسان باش حاڵی نەبووم، باشە مەبەستت ئەوەیە كە بەكردەوە تۆ سۆسیالیستیت و سۆسیالیزمەكەی تۆ پێشكەوتوو ترو مۆدێرنە ترە تا سۆسیالیزمی ئەسكەندەناڤی؟
شا: ئەی بێگومان... لەبەر ئەوەی سۆسیالیزمی ئەسكەندناڤی بەمانای سیستمێكە بۆ كەسانی كارنەكەر كە سەری مانگ بەقەدەر ئەوانەی خۆیان رەتاندووە موچە وەرگرن، بەپێچەوانەوە سۆسیالیزمی شۆڕشی سپی من هاندانە بۆ كار، سۆسیالیزمێكی تازەو مۆدێرن. بڕواكە ئێمە لەئێوە زۆر زیاتر پێشكەوتووترین، بەڕاستی شتێ نییە كە لەئێوەوە فێربین بەڵام ئەمە ئەو شتانەن كە ئێوەی ئەوروپایی قەت ناینووسن.
چاپەمەنی نێودەوڵەتی پڕ پڕ بووە لەچەپڕەوەكان چ چەپڕەوێكیش! بەئەندازەی قەشەو قەدیسەكان گەندەڵ و بۆگەنن، ماوەیەك هیچ كارێكیان نییە بێجگە لەكردەوەی وێرانكاریی تەنانەت لەئیسپانیاو ئەمریكای لاتینیش، ئەمە زۆر نائاسایی دێتە بەرچاو، ئەوان لەكەنیسەكانی خۆیان بەخراپی كەڵك وەردەگرن تەنانەت لەو كەنیسانەی خۆشیان ئەو كاتانەی باسی ناعەدالەتی و یەكسانی دەكەن. دەیبینین كە ئەو چەپڕەوانە ئێوەیان بەرەوكوێ دەبەن!
ئۆریانا: لەبارەی خۆتەوە قسە بكەین. ئەم روخسارە خەمبارو ئەم هەموو كەللەڕەقی و بێ بەزەییە؟ دوایی ئەم هەموو لەیەكچوونتە لەگەڵ باوكت؟ لەخۆم دەپرسم بڵێی تا چەنێ لەژێر كاریگەریی ئەودابووی؟
شا: قەت باوكم نەیتوانی كاریگەریی لەسەر من دانێ، هیچ كەسێ ناتوانێ كارم لێبكات. من بەهۆی رێزو ستایشەوە پەیوەندییم لەگەڵ باوكم هەیە نەك شتیی دیكە. هەرگیز نەمویستووە بەوڕێیەی ئەودا بڕۆم و لاساییكەمەوە هەتا ئەگەر بیشمەوێ بۆم ناكرێ. ئێمە دوو كەسێتی تەواو جیاواز بووین، باوكم لەسفرەوە دەستی پێكرد كاتێ هاتە سەر تەختی پاشایەتی وڵات هیچ شتێكی نەبوو، تەنانەت ئەو كێشانەی ئەمڕۆ لەسەر سنوورەكان هەمانە بەتایبەت لەگەڵ روسەكان ئەو نەیبوو، باوكم دەیتوانی لەگەڵ هەموو دراوسێكانمان پەیوەندییەكی باشی هەبێ.
لەڕاستیا كاتێ بەریتانییەكان لەساڵی 1907ئێرانی لەنێوان خۆیان روسەكان كرد بەدوو لەتەوە، ئەیویست ئێران بەجۆرێ بكاتە لەمپەڕ لەنێوان روسیاو هیندستاندا تەنیا مەترسی بوو، بەڵام پاشی وی بەریتانیا لەو پێشنیارە پاشگەز بوویەوەو كاروبارەكانی بابم ئاسانتر بوو. بەڵام بۆ من پێچەوانە بوو من لەسفرەوە دەستم پێنەكرد، ساحێبی تەخت و تاج بووم، هەر لەو كاتەی چوومە سەر تەخت خۆم لەوڵاتێكا دیەوە لەلایەن بێگانەوە داگیركرابوو.
نەخێر بۆ من ئاسان نەبوو، لەوانەیە بۆ من ئاستەنگتر بووبێ تا باوكم، سەرباری دەورانی شەڕی سارد كە دوو ساڵە تەواو بووە ئەوەم حیساب نەكردووە.
ئۆریانا: لەسەر پرسی سنوورەكانتان شتێكت وت، بێ فەڕترین دراوسێتان ئەمڕۆ كامەیانە؟
شا: هەرگیز ناتوانرێ ئەوە بوترێ چونكێ ناتوانی بڵێی كامەیان خراپترینیانە، بەڵام دەتوانم بڵێم فەترەیەك عێراق بوو.
ئۆریانا: پێم سەیرە عێراقت بەخراپترین دراوسێ ناوهێنا، چاوەڕوان بووم بڵێی یەكێتی سۆڤێت.
شا: سۆڤێت.... لەگەڵ سۆڤێت پەیوەندییەكی پتەوی سیاسی و ئابوورییمان هەیە. لولەیەكی گازمان بۆ ئەوێ راكێشاوە، لەڕاستیا ئێمە گاز دەفرۆشینە ئەوان و ئەوانیش ئەندازیار بۆ ئێمە دەنێرن. شەڕی سارد تەواو بوو، بەڵام قەزیەی ئێمە لەگەڵ سۆڤێت هەر ئەوە بوو كە هەبوو، ئێران كاتی مامەڵەكردنی لەگەڵ سۆڤێت دەبێ هەمیشە ئەوەی لەپێشچاوبێ كە پرسی بنەڕەتی كامەیە ببێتە كۆمۆنیست یا نا؟ هیچ كەسێ ئەوەندە شێت و شویر نییە ئیمپریالیزمی روس رەتكاتەوە، هەرچەندە سیاسەتی ئیمپریالیستانە هەمیشە لەڕوسیا هەیە بەڵام ئەمڕۆ زۆر ترسناكترە چونكێ لەگەڵ بیرو باوەڕی وشكی كۆمۆنیستی هەڵشێلراوە. دەمەوێ بیڵێم كە بەڕووداوەستانەوەی وڵاتانێك كە هەر ئیمپریالیستن ئاسانترە تا وڵاتانێك كە كۆمۆنیست-یشن و ئیمپریالیست-یش.بابەتی مانۆڕی مەقاشی سۆڤێت لە ئارادایە، خەونی سۆڤێت بۆ گەیشتن بە ئۆقیانوسی هند لە ڕێی كەنداوی فارسەوە ئێران دژی ئەوەیە و دوا قەڵای بەرگرییە، ئەگەر بیانەوێت پەلاماری ئەوبەر بەستە بدەن ئەوا تەنیا بە خواست و ئیرادەی خۆمان بەرگری دەكەین، بۆیە لە ئێستاوە پرسی خۆڕاگری دەخرێتەڕوو.
ئۆریانا: ئێستا ئێران لە ڕووی سەربازییەوە زۆر بەهێزە، ها؟
شا: زۆر بەهێزە، بەڵام بەو ئەندازە نا كە لەكاتی پەلاماری روسەكاندا رووبەڕویان بینەوە، ئەمە روونە مەسەلەن من چەكی ناڤۆكیم نییە، بەڵام ئەوەندە خۆم بە بەهێز دەزانم هەستەكەم لەبەرابەر شەڕی جیهانی سێیەم لەسەر پێی خۆم بوەستم، خەڵكێكی زۆر پێی وایە شەڕی جیهانی سێیەم لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست روونادا، بەڵام پێم وایە مەترسی سەرهەڵدانی زیاتر بەخاتری ئێرانە.
لەڕاستیا ئەوە ئێمەین كە سەرچاوەی وزەی جیهان كۆنتڕۆل دەكەین، بۆگەیشتنی نەوت بە وڵاتانی جیهان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە ناڕوات، بەڵكو بە كەنداوی فارس و ئۆقیانوسی هنددا تێدەپەڕێت، بۆیە ئەگەر یەكێتی سۆڤێت پەلامارمان بدات خۆمان رادەگرین لەوانەیە ئێمە تەفروتونا بكات لەم كاتەدا وڵاتانی غەیرە كۆمۆنیست دەستەوسان دانانیشن و خۆیان لە مەسەلەكە هەڵدەقورتێنن، ئاوا شەڕی جیهانی سێیەم بەرپا دەبێت، جیهانی غەیرە كۆمۆنیست ناتوانێ لە ناوچوونی ئێران هەروا قبول بكات چونكێ باش دەزانێ كە لەدەستدانی ئێران بەمانای لەدەستدانی هەموو شتێكە، ئایا پرسەكەم بەباشی رۆشنكردەوە؟
ئۆریانا: ئەمریكایش دۆستی ئیسرائیلە، لەم دواییانەدا تۆ بەدژی ئیسرائیل زۆر بەتوندی قسەتكرد، بەڵام لەبارەی عەرەبەكانەوە بەو جۆرە نەبووی، وا دەرەكەوێ بەنیازبی پەیوندییەكانی خۆتان لەگەڵ ئەوان باش بكەن.
شا: ئێمە سیاسەتی خۆمان لەسەر بنەمایەكی پتەو داڕشتووە، ناتوانین كە وڵاتێك بۆ نمونە ئیسڕائیل بە زۆری چەك خاكی خەڵكانی تر بلكێنێ بە وڵاتەكەی خۆیەوە ئێمە ناتوانین ئەم كارە بكەین، لەبەرئەوەیە ئەو شتەی لەگەڵ عەرەبەكاندا دەكرێت، لەوانەیە رۆژێكی دیكە لەگەڵ ئێمەدا بەكاری بهێنن.
لەوانەیە وەڵامم بدەیتەوە، كە هەمیشە هەروا بووە، سنوورەكان بە زۆری چەك و شەڕ ئاڵوگۆڕیان بەسەردا هێنراوە، سەربای ئەمە هەمووان دەزانن كە ئێران گەڵاڵەنامەی ساڵی 1967ی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكانی قەبوڵكردووە، ئەگەر عەرەبەكان متمانەی ئەم رێكخراوە لەدەست بدەن چۆن دەتوانن رازیان بكەین كە شكستیان هێناوە، چۆن دەتوانین رازیان بكەین واز لە تۆڵەكردنەوە بێنن، ئایا بەكارهێنانی چەكی نەوت بە مێشكیاندا هاتووە؟ ئێستا ئەو كارە دەستی پێكردووە.
ئۆریانا: تۆ ماف بە عەرەبەكان دەدەی كەچی لەملاوە نەوتیش بە ئیسڕائیل دەفرۆشی.
شا: كۆمپانیاكانی نەوت بە هەر كەسێ بیانەوێ نەوت دەفرۆشن، نەوتی ئێمە بۆ هەموو شوێنێك دەنێردرێت، بۆچی نەیفرۆشین بە ئیسرائیلیش، بۆچی نیگەران بم؟ بەڵام لە بارەی تایبەتی لەگەڵ ئیسرائیل دەبێ بیڵێم هەمووان دەزانن كە ئێمە باڵیۆزخانەمان لە ئیسرائیل نییە.
بەڵام چەند پسپۆڕی ئیسرائیلی لە ئێران كاردەكەن، ئێمە مسوڵمانین بەڵام عەرەب نین، لە سیاسەتی دەرەوەماندا تەواو سەربەخۆین.
ئۆریانا: باشە پێشبینی دەكەی رۆژێك پەیوەندیی دیپلۆماتی ئاسایی لەنێوان ئێران و ئیسرائیلدا دروست بێ؟
شا: نەخێر، لەڕاستیدا تا پرسی چونەدەرەوەی سەربازەكانی ئیسرائیل لەسەر خاكی داگیركراو(فەڵەستین) چارەسەر نەبێ نەخێر. بەڵام لەبارەی ئەگەری چارەسەركردنی ئەم كێشەیە دەتوانم پێت بڵێم ئەگەر ئیسرائیلیەكان بیانەوێ لەگەڵ عەرەبەكاندا بە ئاشتی بژین هیچ رێگەیەكی دیكەیان نییە، ئەوە تەنیا عەرەبەكان نین كە بڕێكی زۆر پارە خەرج دەكەن بۆ كڕینی كەرەستەی جەنگی، بەڵكو ئیسرائیلیش هەمان كار دەكات، نازانم ئەم دولایەنە چۆن دەتوانن درێژە بەم ململانێیە بدەن، بێجگە لەوە ئێستا لە ئیسرائیل مانگرتنی ناڕەزایی سەری هەڵداوە، ئیسرائیل تاكەی برەو دەدات بە رۆحی دەمارگیری و توندوتیژیی كە هەر لەسەردەمی پەیدابونیەوە هەیەتی و درێژەی پێداوە؟ من بیر لە نەوەی تازەی ئیسرائیل دەكەمەوە كە دەچن بۆ ئەوروپای رۆژئاوایی، لەگەڵ خەڵكی ئەوێ چۆن هەڵسوكەوت دەكەن، بیری لێدەكەمەوە.
ئۆریانا: تۆ ئیستا قسەیەك هات بەسەر دەمتا كاری لێكردم، وتت ئێران بە زویی دەبێتە هێزێكی جیهانیی، ئەوە پێشبینی ئابووریناسەكانە كە دەڵێن ئێران تا 36 ساڵی داهاتوو دەوڵەمەنترین وڵاتی جیهانە؟
شا: لەوانەیە زیادەڕۆیی بێ ئەگەر بڵێم ئێران دەبێتە دەوڵەمەنترین وڵاتی جیهان، بەڵام وتیان لەپۆلێنی پێنج لە گەورەترین وڵاتە دەوڵەمەندەكانی جیهانە. زیادەڕۆیی نییە ئێران دەچێتە ئاستی ئەمریكاو ژاپۆن و فەرەنساوە، ناوی چین نابەم چونكێ چین وڵاتێكی دەوڵەمەند نییە، ئەگەر بەو جۆرەی پێشبینی كراوە تا 25 ساڵی داهاتوو ژمارەی دانیشتوانەكەی دەگاتە ملیارێك و 400 ملیۆن كەس، ناتوانێ ببێتە وڵاتێكی دەوڵەمەند، بەڵام ئێمە 25 ساڵی داهاتوو، ژمارەی دانیشتوانەكەمان دەبێتە 60 ملیۆن كەس، ئاهــــ چ سامانێكی مەزن و هێزێكی گەورە چاوەڕێمان دەكات، ئێستا كۆمۆنیستەكان چی دەڵێن با بیڵێن، لە خۆڕا نییە كە من هەوڵی رێكخستنی خێزانی ئێرانی دەدەم ئەمە ئەو ئاكامەیە دەمەوێ بە دەستی بێنم.
ناكرێ ئابووریی لە شتەكانی دیكە جیا بكرێتەوە، وەختێ وڵات لە سەردەمی ئابورییەكی دەوڵەمەند دابێ، لەهەموو لایەكەوە دەوڵەمەند دەبێ و لەئاستی نێودەوڵەتییەوە بەهێز دەبێ، لەبارەی وتووێژی ئابوورییەوە من تەنیا باسی نەوت ناكەم بەڵكو لە ئابوورییەكی هاوسەنگ دەدوێم كە هەموو جۆرەكانی وەبەرهێنان بگرێتەوە، وەبەرهێنانی پیشەسازیی، كشتوكاڵ، كاری دەستی و ئەلیكترۆنی. ئێمە دەبێ فەرش بگەیەنین بە كۆمپیوتەر، لەبری ئەوەی بە مەكینە فەرش بچنین. ئێستا فەرش بەدەست دەچنین، هەروەها بە مەكینەش، ئێمە هەموو ساڵێك بەرهەمی خۆوڵاتی خۆمان دوو بەرابەر زیاد دەكەین، ئەو نیشانانە زۆرن كە دەریدەخەن ئێمە دەبینە هێزێكی جیهانی مەسەلەن 10 ساڵ لەمەوبەر كاتێ شۆڕشی سپیم دەست پێكرد، تەنیا یەك ملوێن خوێندكار لە خوێندنگاكان بوون، ئێستا سێ ملوێن هەیە و تا 10 ساڵی دیكە دەبنە پێنج یا شەش ملوێن.
ئۆریانا: تۆ وتت تەنیا لەبارەی نەوتەوە قسە ناكەم، كەچی ئێمە دەزانین ئەو هەموو كۆمپیوتەرە لە خێر و بێری نەوتەوەیە هەموو مەكینەكانی فەرش چنین لە سای بەرەكەتی نەوتەوە دروست بوون، ئەو سامانەش لە داهاتوو دەست دەكەوێ هەر هی بەرەكەتی نەوتە، ئایا روخسەت دەدەی لەبارەی سیاسەتی نەوتەوە كە بەرابەر رۆژئاوا گرتووتە بەر وتوێژ بكەین؟
شا: زۆر سادە و ساكارە، ئێمە نەوتمان هەیە خۆ بۆ خواردنەوە نییە، دەتوانین زۆرترین كەڵكی لێوەربگرین. بێ ئەوەی باج و سەرانە لە جیهان بسێنین. بگرە دەتوانین ببینە هۆی لەمپەڕی بەردەم باج وەرگرتن لە جیهاندا، بۆیە بڕیارمداوە بە بێ هەڵاواردن بە گشت لایەكی بفرۆشم، ئەمە هەڵبژاردنێكی دژوار نەبوو، قەد بیرم لەوەنەكردووەتەوە لەپاڵ عەرەبەكاندا كە هەڕەشەو گوڕەشە دەكەن لە رۆژئاوا، من وتوومە وڵاتەكەم سەربەخۆیەو هەمووانیش دەزانن كە مسوڵمانە، بەڵام عەرەب نین، بۆیە هەنگاوێ نانێم مەگەر لەبەرژەوەندی ئێراندا بێ، جیا لەوە ئێران پێویستی بە پارەیەو بەنەوت دەتوانێ پارەی زۆری دەست كەوێت.
جیاوازی نێوان من و عەرەبەكان هەر ئەوەیە. ئەو وڵاتانەی كە دەڵێن" ئێمە ئیتر نەوت بە رۆژئاوا نافرۆشین"، نازانن چی كەن لە پارەكانیان، هەروەها نیگەرانی ئایندەشیان نین، ئەوپەڕی ئەوان ژمارەی دانیشتوانەكەیان شەش سەد یان حەوت سەد هەزار كەسن، ئەوەندەش پارەیان لە بانكەكاندا هەڵگرتووە كە دەتوانن سێ تا چوار ساڵی دیكە پێی بژین، بێ ئەوەی دڵۆپێ نەوت هەڵگۆزن و بیفرۆشن، بەڵام من نەخێر 31 ملیۆن و پێنج سەد هەزار كەس ژمارەی دانیشتوانەكەمە، ئابوورییەك كە دەبێ گەشەی پێ بدرێ و بەرنامەیەكی ریفۆرمخوازانە كە دەبێ ئەنجام بدرێ پێویستی بەپارەیەو بەو پارەیەش دەزانم چی بكەم، ناتوانم رێ بە خۆم بدەم كە نەوت دەرنەهێنین و بەو موشتەریانەی كە لێم دەكڕن پێیان نەفرۆشم.
ئۆریانا: جا ئەوسا قەزافی لەقاوت دەداو شتی خراپت پێ دەڵێ.
شا: تەماشاكە من ناتوانم قەزافی بە جدی حیسابی بۆبكەم، لەكاروبارەكانی ئەودا ناتوانم هیچ شتێك بكەم بێجگە لەوەی خۆزگە بخوازم ئەو شتانە بكا كە من كردوومە، خزمەتی وڵاتەكەی خۆی بكات. با واز بێنێ لەو هاتوهاوارە، لیبیا تا 10 ساڵی دیكە سەرچاوەی نەوتەكەی وشكایی دێ، لە كاتێكدا نەوتی ئێران بەلای كەمەوە تا 30 بۆ 40 ساڵی دیكە مسۆگەرە. لەوانەیە 50 یان 60 ساڵی دیكەیش، ئەمە ئیلاقەی بەوە هەیە كە سەرچاوەی دیكە دەدۆزینەوە یان نا، بەڵام ئەگەری زۆرە سەرچاوەی دیكە بدۆزینەوە، ئەگەر نەشمان دۆزییەوە بەڕەی خۆمان لە ئاو هەڵدەكێشین، بەرهەمهێنانی ئێمە هەر رۆژ زیاد دەكات، لە ساڵی 1976 توانامان هەیە رۆژی هەشت ملیۆن بەرمیل نەوت هەڵبگۆزین، هەشت ملیۆن بەرمیل زۆر زۆرە.
ئۆریانا: هەرچی بێ دوژمنی تازەت بۆ پەیدا دەبێ.
شا: ئێستا نازانم.. لەڕاستیدا( ئۆپیك) هێشتا لەبارەی نەفرۆشتنی نەوت بە رۆژئاوا بڕیاری نەداوە، ئەگەری زۆر هەیە بڕیارەكانی من لەبارەی دەستبەردارنەبوون لەڕۆژئاوا، عەرەبەكانیش ناچار بكات وەكو من بكەن بەم نزیكانە نا بەڵكو دوای ماوەیەكی دیكە ئەگەر گشتیان نەبن ئەوا هێندێكیان ئەو كارە دەكەن. بەعزێكیان بەقەدەر ئێران سەربەخۆ نین لەبڕیاردانا سەركردەكانی ئەوان ملییەتەكانیان چارەیان ناون بەڵام من نا دەتوانم وا بكەم كە بۆچوون و سیاسەتەكانم قەبوڵكەن.
هەروا ئاسان نییە كەسێ خۆسەرییانە نەوت بفرۆشێ و خۆی قوتاركات لەدەستی ئەو كۆمپانیایانەی ساڵانێك هەمووشتێ لەدەستی ئەواندابوو، تەنانەت ئەگەر وڵاتانی عەرەب بتوانن پێوشوێنی سیاسەتە نەوتییەكانی من هەڵگرن.... ئاهـــ ئەوكاتە زۆر سوك و ئاسانتر رۆژئاوا دەبێتە مشتەرییەكی خاترجەم و ئێمەیش دەبینە فرۆشیارێكی راستەوخۆ. ئیتر ئەم كینە بەرایەتی و سەرانە سەندن و دڵەڕاوكێیە لەگۆڕێ نەدەما، فرسەتێكی گەورە لەپێشە كە من ببمە سەرمەشقێكی چاك، هەرچۆنبێ من درێژە بەكارەكانی خۆم دەدەم.
هەركەس پخوازێ لەگەڵ من گرێبەست ئیمزاكات ئەوا دەرگامان لەسەر پشتە، تا ئێستا پێشنیارێكی زۆر خراوەتە بەردەممان بەرتانییەكان، ئەمریكییەكان، ئەڵمانی و یابانییەكان، هۆڵەندا پێشنیارەكان سەرەتا كرچوكاڵ بوون بەڵام وردە وردە بوونە شتی سەرنجڕاكێش.
ئۆریانا: ئەی ئیتاڵیا چی؟
شا: حاڵی حازر نەوت بەئیتاڵیا نافرۆشین بەڵام دەتوانین لەگەڵ كۆمپانیا ئیتاڵییەكان بگەینە رێككەوتنی گرنگ. لاموایە ئێستا بەرێیەكی ڕاستدا دەڕوین بەڵكو كۆمپانیا زەبەلاحەكانی نەوتی ئیتاڵیا بكەنە شەریكی خۆمان، ئینجا پەیوەندیی ئێمە لەگەڵ ئیتاڵیا هەمیشە باش بووە لەسەردەمی (ماتی) و دواتریش، یەكەمجار كە توانیم سیسمی هەڵگۆزینی تەقلیدی نەوت تێكەڵكەم لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان، رێك ئەوكاتەبوو لەگەڵ ماتی بەڕێوەبەری پێشووتری (كۆمپانیای نەوتی ئیتاڵیا) لەساڵی 1957 گرێبەستێ مۆر بكەین، من دەزانم كە ناتوانم لەگفتوگۆكانما باسی ئەو نەكەم، خۆشم دەویست پیاوێكی گەورەو لەبەر دڵان بوو، پیاوێكی بەرچاو رۆشن بوو ئایندەی بەباشی دەبینی بەڕاستی بلیمەت بوو.
ئۆریانا: بەڵام خۆ ئەو كوژرا.
شا: رەنگە... بەڵام نەدەبوو بەو كەشوهەوا خراپە سواری فڕۆكە بێ، شاری میلان زستانەكەی زۆر سەختە، نەوتیش دەتوانێ ببێتە بەڵایەكی راستەقینە بەڵام لەوانەیە خراپی كەشوهەوا بووبێتە هۆی مردنەكەی. بەهەرحاڵ كارەساتێكی گەورە بوو بۆ ئێمەیش، هەڵبەتە ناڵێم مردنی ماتی درزی خستە نێوان ئێمەو كۆمپانیای نەوتی ئیتاڵیا.. نەخێر لەبەر ئەوەی ئێستا خەریكی مۆركردنی گرێبەستێكی گرینگین، ماتی نەیدەتوانێ كارێكی باشتر بكات لەبەر ئەوەی ئەوانەی دەمانەوێ بیانكەین مومكینە، ئەگەریش ماتی زیندوو بایە زووتر دەگەیشتینە ئەو رێكەوتننە.
ئۆریانا: باشە پێشبینی دەكەی عەرەبەكان هەڕەشەو گوڕەشەكانیان ببەنە سەرو فرۆشتنی نەوت بەڕۆژاوا ڕاگرن؟
شا: وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە دژوارە، چونكێ دەتوانی بڵێی ئا و دەشتوانی بڵێی نەخێر، بەهەردوو حاڵەتەكەدا مەترسیی هەڵەكردن دێنێتە پێشەوە. بڕینی نەوت لەڕۆژئاوا دەستهەڵگرتنە لەهێلكەی ئاڵتوونی، بڕیارە قورسەكە بۆ ئەوانە، عەرەبەكان هەموویان شوێن (قەزافی) ناكەون ئەگەر هێندێكیان پێویستیان بەپارە نەبێ ئەوانی دیكە زۆر پێویستیانە.
ئۆریانا: لەو كاتەیا بەهای نەوت گران دەبێ؟
شا: بەڵێ گران دەبێ، دەتوانی ئەوكاتە هەواڵەكە بڵاوكەیتەوەو بڵێی كەسێ ئەوەی وتووە كە ئاگای لەپرسەكەیە. هەمووشتێ لەبارەی نەوتەوە دەزانم، بەڕاستی كارزان و پسپۆڕم تێیدا. ئەم شتانەی پێت دەڵێم وەكو پسپۆڕێك دەیانڵێم، بەهای نەوت دەبێ بەرزبێتەوە چونكێ رێیەكی دیكەی نییە، بەڵام ئەوە ئێوەی ڕۆژئاوایین كە دەتانەوێ، بەدەربڕینێكی دیكە ئەم رێگەیەیە كە كۆمەڵگەی پیشەسازیی و ئەو هەموو شارستانێتییەی ئێوە گەرەكیەتی.
ئێوە نرخ و بەهای گەنمتان300% زیاد كرد لەسەر ئێمە، شەكرو چیمەنتۆیش هەروا، ئێوە نرخی پترۆكیمیاییتان بردووەتە كەشكەلانی فەلەك (نەوتی خاوم)مان لێدەكڕن و مادەكانی هەڵاوێر دەكەن و دواتر وەكو پترۆكیمیایی دەیفرۆشنەوە پێمان بەسەدجار گرانتر لەوەی لێتان كڕیون، هەموو شتێكمان بەگران پێدەفرۆشن گرانجانێكی خراپن. ئەوسا هاوسەنگ و عادیلانە دەبێ كە نرخ و بەهایەكی زیاتر بەنەوت بدەن بۆ نموونە دە قات گرانتر لەئێستا.
ئۆریانا: دە قات؟
شا: دەی ئەوە ئێوەن كە ناچارمان دەكەن گرانی بكەین. هەڵبەتە ئێوەیش پاساوی خۆتان هەیە بەڵام ئێمەیش پاساومان هەیە، ئەوجا ئێمە تاسەر سەرقاڵ نابین. تا كەمتر لەسەد ساڵی داهاتوو بەزم و رەزمی نەوت تەواو دەبێ، بۆیە موحتاجی بەنەوت بەشێوەیەكی خێرا زۆر بووە، سەرچاوەكانی چۆڕەبڕ دەبن و ئێوەیش بەپەلە پڕوزێ ناچار دەبن بەشوێن سەرچاوەی دیكەدا وێڵ بن (ئەتۆم و وزەی خۆر) و شتی دیكە، بەڵام دەبێ رێگە چارەكان بەربڵاوو جۆرەبەجۆر بن. رێگەیەك بەدەرد ناخوات بۆ نموونە دەبێ بەو تۆرباینانەی بە شەپۆلی دەریاكان كاردەكەن، بیرمكردووەتەوەكارگەیەكی ئەتۆمی دامەزرێنم بۆ جیاكردنەوەی خوێ لەئاوی دەریاكان، یا ئەوەی لەو كاتەدا 10هەزار مەتر لەبنی دەریاكان چاڵی قوڵتر هەڵكەنین یا لەجەمسەری باكوور بۆ نەوت بگەڕێین ...چوزانم..
ئەوەی دەیزانم كاتی ئەوەیە لەبیری دۆزینەوەی دەرمانێكدابین و وازبێنین لە بەفیڕۆدانی و دەستپێوە نەگرتنی. بەكارهێنانی نەوت بەوجۆرە ئێستا هەیە تاوانە، چی دەبێ لەبری ئەوەی تەنیا بیر لەوەكەینەوە كە بەو نزیكانە نەوت وشكایی دێ، بیر لەوە بكەینەوە كە لەمشتەقاتەكانی دەتوانین 10 هەزار جۆر بەرهەمی پترۆكیمیایی لێدرستكەین؟ دڵم ژان دەكات كاتێ دەبینم بۆ مۆلیدەی كارەبا بەكار دەهێنرێ بێ ئەوەی بەخەیاَلیانا بێ كە چۆن لەكیسی دەدەن. ئەهـــهــا... وەختێ لەبارەی نەوتەوە دەدوێین گرینگترین شت نە بەهاكەیەتی و نە بایكۆتەكانی قەزافی، بەڵكو نەوت نەوت هەتا سەر نییەو بەر لەوەی چۆڕەبڕ بێ، لەبیری دۆزینەوەی سەرچاوە وزەی تازەتردا بین.
ئۆریانا: ئەو نەفرەتییە ناوی نەوتە...
شا: جاروبار لەبەرخۆمەوە دەڵێم باشە بڵێی وانەبێ؟ لەبارەی نەفرەتی نەوەتەوە زۆر نووسراوە باوەڕتبێ كاتێ یەكێك نەوتی هەیە تا حەدێ باشە، بەڵام لەهەمانكاتا گۆبەنی گەورەیشی لەگەڵدایە، لەبەر ئەوەی مەترسییەكی گەورەیە، دنیا رەنگە بەهۆی ئەم نەوتە نەفرەتییەوە بتەقێتەوە، لەوانەیە بەو جۆرەی كە من دەیكەم لەدژی ئەو مەترسییە خەبات بكرێت.
ئۆریانا: وەختێ لەبارەی نەوتەوە قسەكەی چەندە رەنگ و رووت دەگۆڕێ و دێیتە جۆش، دەنگتان گڕ دەبێ و بەئیحساسەوە قسان دەكەی. دەبێتە كەسێكی دیكە. من لێرە دەڕۆم بەبێ ئەوەی تێگەیشتبم لەتۆ، لەلایەك پیاوێكی تەقلیدی و قەیمی، لەلایەكی دیكە تازەگەرو مۆدێرنی رەنگە هی ئەوەبێ هەردوو توخماتی رۆژهەڵاتی و رۆژئاواییانە لەتۆدا كۆبوو بێتەوە؟
شا: نەخێر.. ئێمەی ئێرانی جیاوازییەكی ئەوتۆمان نییە لەگەڵ ئێوەی ئەوروپایی. ئەگەر ژنانی ئێمە چارشێو لەسەركەن هینەكانی ئێوەیش چارشێوی كەنیسە دەدەن بەسەریانا، ئەگەر پیاوانی ئێمە چەند ژنیان هەبێ، هینەكانی ئێوەیش هەروان و بەو ژنانە دەڵێن دۆست و یار، ئەگەر ئێمە باوەڕمان هەبێ بەئیلهام ئێوەیش بەباوەڕی نەگۆڕ، ئەگەر خۆتان بە لەبەرترو شایستەتر دەزانن ئێمە گوێی پێنادەین چونكێ قەت لەبیری نەكەن ئەو شتەی ئێوە دەیزانن، ئێمە بەر لەسێ هەزار فێرمانكردن.
ئۆریانا: سێ هەزار ساڵ.... دەیبنیم ئێستا پێدەكەنی خەمبارییەكەت نەما.. ئۆهـــ... چەند مەراقمە كە نەمانتوانی لەبارەی لیستی رەشەوە بگەینە رێككەوتن.
شا: باشە بەڕاست ناوی تۆ لەلیستی رەشدایە؟
ئۆریانا: وایدانێین تۆ.. تۆیەك كە پادشای پادشاكانی و ئاگات لەخشەی مارو مێرووە، ئاگات لەم باسە نییە؟ خۆ پێم وتی رەنگە ناوی من لەتەواوی لیستە رەشەكاندابێ.
شا: بەداخەوە.. بەڵام ئەسڵەن گوێیشی مەدەرێ تەنانەت ئەگەر ناوی تۆ لەلیستی رەشی بەرپرسانی ئێمەدابێ، من ئیتر تۆ دەخەمە لیستی سپی دڵی خۆمەوە.
خاوەنشكۆ حەپەسام... گەلێك سوپاس.
وەرگێڕانی: كاوە شێخ عەبدولڵا