03:36 - 24/12/2018
سوێندی دەستوری دیكتاتۆرەكان و شوێنەوارەكانی
شارەوە نیە كەدیاردەی (سوێندی یاسایی یان دەستووری) بۆ بەدەست بەكاربوونی سەرۆك یان وەزیر و پەرلەمانتاریی لە نێو دەستورەكاندا بە كارێكی گرنگ دادەنرێت بۆ حكومەتەكان، نەك هەر ئەوە بەڵكو بووەتە مەرجی سەرەكی كە هەر كەسێك بچێتە شوێنێكی هەستیار دەبێت ئەو سوێندە بخوات، تەنانەت ئەو كەسەش با راستەوخۆ لەناو خەڵكییەوە هەڵبژێردرابێت، وەك ئەوەی كە لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمەریكادا هەیە.
هەر بۆیە سوێندخواردن لە نێو هەموو دەستوەركاندا وەك مادەیەك جێگەی خۆی كردووەتەوە، دواتریش مادە یاساییەكان پشت بەو مادە دەستوورییە دەبەستن ، ئەمەش لە ولاتێكەوە بۆ یەكێكی تر دەگۆڕێت.
سوێند خواردن راستەوخۆ لە پێش دەست بەكاربوونەوە دەبێت، ئەوەش بە پێی عورفێكی دەستووری ، وە لەبەردەم هەندێك كەسدا ئەنجام دەدرێت ئیتر (دەستە، یان دەسەڵات، یان سەرۆك ، یاخود ئەنجوومەنی نوێنەران –پەرلەمان- دەبێت، با ئەوكەسانەش لە نێو هەرسێ دەسەڵاتەكەشدا بن(یاسادانان- جێبەجێكردن- دادوەری) ئەوەش بەپێی ئەو مادە دەستووریە دەبێت كە پێشتر دانراوە. ئەوانە لەبەردەمیاندا سوێندەكە دەخۆن بەو شێوەیەی كە پێشتر رێكخراوەو هەر یەكەشیان بە جۆرێك سوێند دەخۆن كە لە وڵاتە ئیسلامیەكاندا دەست دەخەنە سەر قورئان بە بەرزییەوە كەچی سوێند بە خوای گەورە دەخۆن و لە وڵاتانی ترییش هەر یەكەو بە جۆرێكی ترەو زۆرینەشیان دەست دەخەنە سەر دەستوور یان دەستی راستیان بەرز دەكەنەوە بە نیشانەی سوێند خواردن.
هەر بۆیە دەبینین كە سوێندخواردنی یاسایی بە یەكێك لە مەراسیمە نوێیەكانی نێو دەزگا فەرمیەكان بەتایبەتی پەرلەمان دادەنرێت و بوەتە نەریتێكی یاسایی كە پێش لە دەست بەكار بوون دەبێت ئەو سوێندە بخورێت. ئیتر جیاوازی نیە ئەو كەسە سەرۆك بێت یان وەزیر و پەرلەمانتار یان ئەو كەسانەی كە دەستور بۆی دیاری كردوون كە سوێندی یاسایی بخۆن.
هەروەها رێكخراوو سەندیكاكانیش بە پێی پەیڕەوی ناوخۆكانیان ئەوانیش سوێندی یاساییان داناوە بۆ ئەندامەكانیان لەبەردەم (ئەنجوومەنەكانیان) یان (دەستەی بەڕێوەبردنەكانیان) یاخود هەندێك جار دەبێت لەبەردەم دادگایەكی تایبەتمەندا بێت، وەك سەندیكای پزیشكان و پارێزەران و چەندین سەندیكای تر كە پیشەكانیان زیاتر جێگەی بایەخن و پەیوەندی راستەوخۆیان بە ژیانی خەڵكییەوە هەیەو جێگەی مەترسی و لادانن.
سوێندی دەستووری بریتییە لە سوێندێك كە سەرۆكی وڵات و ئەندامانی حكومەت، هەروەها پەرلەمانتاران پێش ئەوەی دەست بەكارەكانیان بكەن لەبەردەمی لایەنی پەیوەندیدار دەیخۆن، دەبێت سوێندێك بخۆن بەو شێویەی كە پێشتر دەقەكەی نوسراوە نەك ئەوەی كە خۆیان مەبەستیانە و دەبێت بەو زامانەش بێت كە پێی نوسراوە. سوێند هەیە گشتگیرە وەك ئەوەی كە بۆ هەموو پەرلەمانتارەكان دیاری دەكرێت و دەشكرێت بە تایبەتی دیاری بكرێت وەك ئەوەی كە بۆ سەرۆكی وڵات یاخود سەرۆكی هەرێمێك یان دەستەیەكی دیاریكراو دەنوسرێت. بە پێی سەرجەم یاسا و رێساكان و ئەو دەقانەی كە لە دەستوەرەكاندا هاتووە رەفتاركردن بە پێچەوانەی سوێندەكەوە كەسەكە دەخاتە بەردەم یاساو بە (خیانەت-ناپاكی گەورە) دادەنرێت.
دەقە یاساییەكان لە ولاتێكەوە بۆ یەكێكی تر دەگۆڕێت،بەڵام هەموویان دەستەواژەكانی (سوێند دەخۆم –یان پەیمان دەدەم- یان پابەند دەبم) بەكاردێنن، بۆ نموونە ئەگەر سوێند خواردنی سەرۆكی ئەمەریكا وەربگرین كەلەبەردەم ده‌سەڵاتی گەل دا سوێند دەخوات دەقەكەی بەم شێوەیەیە: (سوێند دەخۆم- جەخت دەكەمەوە- كە پشتیوانی و بەرگریكار بم لە دەستووری هەمیشەیی ئەمەریكا لە بەرامبەر هەموو دوژمنێكدا، لەناوخۆو لە دەرەوە، باوەڕی تەواو و راستەقینەم پێی هەیە و پابەند دەبم پێوەی، پابەندی دەستوور دەبم بە تەواوی ئازادی خۆمەوە ، بە بێ لێكدانەوەی تایبەتی و ژیری خۆم یان لادان و راكردن لێی، هەموو ئەركەكانی ئەو پۆستە بە راستگۆیی و دڵسۆزییەوە ئەنجام دەدەم تا خوداش پشت و پەناوهاوكارم بێت).
دەقی ئەم سوێندەی سەرۆكی ئەمەریكا لە ئێستەدا لە بەردەمی كۆنگرێس دا دەیخوات زۆر جیاوازە لەو دەقەی كە پێشتر دانراوە، رۆژی 5/كانونی دووەم/1789 كۆنگرێسی ئەمەریكی یەكەم دەقی سوێند خواردنی سەرۆك و بەرپرسە باڵاكانی حكومەتی ئەمەریكای بە چوار وشە داڕشتووە كە دەڵێت: سوێند دەخۆم-جەخت دەكەمەوە- پشتیوانی دەستوری ئەمەریكا بم).
بەڵام بە تێپەڕبوونی كات و لە ئەنجامی كاركردندا هەندێك كەلێن لەنێو سوێندەكەدا دۆزرایەوە، ئەو چوار وشەیە گۆڕا بە چواردە وشە، كەلەسەرەوە ئاماژەمان پێداوە، ئەم گۆڕانكایەش وای كرد بەشێك لە كێشە سەرەكیەكان چارەسەر بكات.
لە دەستووری كۆماری عێراقدا كە ساڵی 2005 دانراوە لە مادەی(50)دا و بەپێی پەیڕەوی ناخۆی ئەنجوومەنی نوێنەران لە مادەی 6 دا نموونەی سوێندخواردنی دەستووری بەم شێویەیە:
(سوێند دەخۆم بە خوای گەورە كە ئەركەكانم و بەرپرسیارێتی یاساییم بە وردی و باشی جێبەجێ بكەم، وە پارێزگاری لە سەربەخۆیی و سەروەری عێراق بكەم، هەروەها چاودێری بەرژەوەندیەكانی گەلی عێراق بم و شەونخونی بكەم بۆ پاراستنی زەوی و ئاسمان و ئاوو خاك و داهات و سامانەكەی و یاسا دیموكراسیە ئیتیحادیەكەی، وە كاربكەم بۆ دەستەبەر كردنی ئازادیە گشتی و تایبەتیەكان و سەربەخۆیی دادوەری و پاراستنی چەسپاندنی یاساكان بە ئەمانەت و بێ لایەنی ، خودا شاهێد و ئاگاداری ئەوانەیە كە دەڵێم).
هەروەها لە دەستووری وڵاتی سوریا لە مادەی (90) باس لەوە دەكات كە سەرۆك بەر لەوەی دەست بەكارەكانی بكات دەبێت لە بەردەم ئەنجوومەنی گەل دا ئەو سوێندە بخوات كە لە مادەی (7)دا ئاماژەی بۆ كراوە و دەقەكەشی بەم شێوەیەی خوارەوەیە:
سوێند بە خوای گەورە دەخۆم، بە دڵسۆزانە پارێزگاری بكەم لە رژێمی دیموكراتی گەل و رێز لە دەستوور و یاسا بگرم، هەروەها پارێزگاری بكەم لە بەرژەوەندیەكانی گەل و نیشتیمان بپارێزم، هەروەها كار بكەم و تێبكۆشم بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی نەتەوەی عەرەب كە بریتین لە (یەكبوون، ئازادی، ئیشتراكی)یە.
هەروەها لە دەستووری میسری 2014 دا و لە مادەی 104 دا دەقەكەی بەم شێوەیە هاتووە: سوێند بە خوای گەورە دەخۆم، بە دڵسۆزییەوە پارێزگاری لە رژێمی كۆماری بكەم، رێز لە دەستوور و یاسا بگرم، هەروەها كاربكەم بۆ بەرژەوەندیەكانی گەل بە شێوەیەكی تەواوەتی، وە پارێزگاری بكەم لە سەربەخۆیی نیشتیمان و یەك پارچەیی خاكەكەی.
هەروەها لە دەستووری جەزائیر و لەمادەی 67 دا هاتووە :
بەناوی خوای گەورەی میهرەبان، وەك وەفایەك بۆ قوربانیە گەورەكان و رۆحی پاكی شەهیدان و شۆڕشی نۆڤەمبەری نەمر، سوێند دەخۆم بە خوای گەورە كە رێز لە ئاینی پیرۆزی ئیسلام بگرم و بە بەرزی بیهێڵمەوە و بەرگری لە دەستوور بكەم و شەونخونی بكێشم بۆ بەردەوامی دەوڵەت و كاربكەم بۆ فەراهەم هێنانی مەرجە پێویستەكانی بە دامەزراوەیی كردنی و رژێمی دەستووری و هەوڵ بدەم لە سەر رێڕەوی دیموكراسی بوون، هەروەها رێز لە بژاردەكانی گەلەكەم و دامەزراوە نیشتیمانی و كۆماری و یاساكانی بگرم، وە پارێزگاری لە خاكەكەی و گەل و نەتەوە بكەم و ببمە پارێزەری ئازادیەكان و پاراستنی مافە هەمیشەییەكانی مرۆڤ و هاونیشتیمانی یان، وە بە هەموو هێزمەوە كاری بەردەوام بكەم لە پێناوی پێشخستنی گەل و بەرەو پێشبردنی لە پێناوی بەدەست خستنی نموونەی زۆر بەرزی (دادپەروەری و ئازادیو ئاشتی) لە هەموو جیهان.
لەگەڵ ئەو نموونانەشدا كەچی دەستووری یەمەن جیاوازییەكی تێدایە و تیایدا هاتووە: سوێند دەخۆم بە خوای گەورە كە پابەندی تەواوبم بە كتێبی خودا(قورئان)و سونەتی پەیامبەرەكەی، وە بەدڵسۆزیی تەواوەوە پارێزگاری لە رژێمی كۆماری بكەم ، وە ڕێزی دەستوور و یاسا بگرم، وە چاودێری مافەكانی گەل و ئازادیەكانی بكەم بەتەواوەتی، وە پارێزگاری لەیەك پارچەیی و سەربەخۆیی و پارێزراوی خاكەكەی بكەم، خودا دەكەم بە شاهێد لەسەر ئەوەی كە دەیڵێم.
هەرچی دەوڵەتی ئێرانیشە بە پێی مادەی 121 لە دەستوور(قانون اساسی)ی ئەو وڵاتە سوێند خواردنی سەرۆك بەم شێوەیە دەبێت: (من وەك سەرۆك كۆمار لەبەرامبەر قورئانی پیرۆز و لەبەردەم میللەتی ئێراندا بە خودای بەدەسەڵات سوێند دەخۆم كە پاسدار(پارێزەر)ی مەزهەبی فەرمی و رژێمی كۆماری ئیسلامی و دەستووری وڵات بم و هەموو تواناو دەسەڵاتەكانم لە رێگەی ئەو كارانەوە كە دەبێت ئەنجامیان بدەم بگرمە بەر بۆ خزمەتی خەڵك و سەربەرزی وڵات، گرنگی بدەم بە دین و ئەخلاق، پشتیوانی لە حەق بكەم و دادپەروەری فراوان بكەم، لە هەر تاكڕەوییەك خۆم بە دوور بگرم، لە ئازادی و كەرامەتی تاكەكان و ئەو مافانەی كە لە دەستووردا هاتووە پارێزگاری بكەم، لەپارێزگاری كردن لە سنوورەكان و سەربەخۆیی سیاسی و ئابووری و فەرهەنگی وڵاتەكەم قسووری نەكەم، بە پشتیوانی خوای گەورە و پیرۆزیەكانی پێغەمبەری ئیسلام و ئیمامە پاكەكان سەلامی خوایان لێبێت و ئەو دەسەڵاتەی كە میللەت بە منیان بەخشیوە و وەك ئەمانەتێكی پیرۆز خستویانەتە سەرشانم، هەروەها بۆ ئاسایش چاوكراوەو ئاگاداربم و دوای خۆشم بیدەمە دەست ئەو كەسەی كە میللەت دوای من هەڵیدەبژێرێت).
ئەوەی كە لە پێشەوە باس كران هەندێك نموونە بوون لە دەستوەركان و هەندێك خاڵی هاوبەش لە نێوانیاندا هەیە:
-وردبینی و دڵسۆزی لە كاردا
- پارێزگاری كردنی سەروەری و سەربەخۆیی وڵات .
-چاودێریكردنی هەندێك لە بەرژەوەندیە باڵاكانی وڵات لە نموونەی پارستنی گەل، پاراستنی سامانی گشتی وڵات، رژێمی ئیتیحادی.
- مسۆگەركردنی ئازادی تایبەتی و گشتی.
- سەربەخۆیی دادوەری .
- پابەند بوون بە یاساو دوەستوور.
زۆرینەی دەستوورەكان لایەنی ئاینی تێیدا زاڵە. و لە دەستووری یەمەن دا باس لە قورئان و سونەت هاتووە كە لە دەستووری هیچ ولاتێكی تری عەرەبی دا بەو شێوەیە نیەو لە دەستووری ئێرانیشدا كە خۆیان پێی دەڵێن قانوون ئەساسی پاراستنی مەزهەبی شێعە خراوەتە پێش هەموو بڕگەكانی ترەوە..
شوێنەوارە بەجێماوەكان لە سەر سوێندی یاسایی و دەستووری:
بەر لەوەی باس لەوە بكەین كە سوێندی یاسایی بۆ سەرۆك و بەرپرسە باڵاكانی دەوڵەت كارێكی ویژدانی و پێدانی متمانەبێت بە خەڵكی وڵاتەكەی ، ئەوا جۆرێك لە بەهێزی و باوەڕ دەدات بە گەل كە چەندە باوەڕیان بە سوێندەكانیان هەیە و دەتوانن پارێزگاری لێبكەن .
بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەگەر یەكێك لەو سەرۆك و بەرپرسە گەورانە ئەگەر رەفتاریان بە سوێندەكانیان نەكرد، یان بە پێچەوانەوە رەفتاریان كرد چی دەبێت و چۆن لێپێچینەوەیان لەگەڵ دەكرێت، ئەمە لە كاتێكدا تا ئێستە نەبیستراوە یەكێك لەسەر سوێند خواردنەكانی دادگایی كرابێت یان لانی كەم لێپێچینەوەی لەگەڵ كرابێت..