04:35 - 27/05/2019
فه‌یله‌سووفه‌كان چۆن ژیان و ئامانج له بوونی مرۆڤ، ده‌بینن؟
تاوه‌كو ئێستا پرسیاری واتای ژیان و ئامانج له بوون، پرسیارێكه كه ملیۆنان مرۆڤی له چاخه جیاوازه‌كاندا ماندوو كردووه. به
پێی زانایانی لاهوتی وه‌ڵامه‌كه‌یان هه‌میشه ئه‌وه بوو كه خوا درووستكه‌ری گه‌ردوونه هۆكاری بوونی هه‌موو شتێكیش عه‌ده‌مه. جگه له‌وه‌ی
كه زانست و فه‌لسه‌فه ڕێگایه‌كی دیكه بۆ ئه‌م پرسیاره ده‌گرنه به‌ر. له
كاتێكدا كه زانست دیاریكراوه به واتای مادده و كاروباره زینده‌وره‌كان و
شیكردنه‌وه‌ی جه‌سته به ڕێگه‌یه‌كی فیزیایی. فه‌یله‌سووفه‌كان هه‌وڵده‌ده‌ن كه
واتای ڕۆحانی ژیان پڕبكه‌نه‌وه. چه‌ندین لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌سه‌ر واتای ژیان و
ئامانج له بوون نووسیووه. به‌ڵام له هه‌مان كاتدا هه‌موو ڕۆشنبیر و ڕێبازه فه‌لسه‌فیه‌كان
به شێوه‌یه‌كی جیاواز وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره‌یان داواته‌وه. سەبارەت بە فەلسەفەی
یۆنانیی، ئەفڵاتۆن دەیگووت :"واتای ژیان و پێگە و شێوازی ئەو مەعریفەی پێی دەگەین، پێکەوە گرێدراون، ئەو واتای ناوی (واتای گشتیی) لێنا."
عه‌قڵ به لای ئه‌فڵاتۆنه‌وه بۆ سێ میحوه‌ر
دابه‌ش ده‌بێت تاوه‌كو له واتای گشتی تێبگات، ئه‌وانیش :
یه‌كه‌م: وه‌بیرهێنانه‌وه
دووه‌م: مشتومڕ
سێهه‌م: هێزی حه‌ز یان خۆشه‌ویستی
ئه‌فڵاتۆن له میحوه‌ری یه‌كه‌مدا كه وه‌بیرهێنانه‌وه‌یه ئاماژه به‌وه ده‌كات كه
دركی له پێشینه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌مان مرۆڤ له‌سه‌ر زه‌وی ژیاوه. واتای گشتی تێیدا پێش كاتی ئێستا ده‌مانه‌وێت ئه‌وانه‌ی
پێشتر له‌سه‌ر زه‌وی ڕوویداوه، ڕوو بداته‌وه و دووباره‌ی بكه‌ینه‌وه. جه‌ختیش
له‌وه ده‌كاته‌وه كه ئه‌و جوڵه فیزیكیانه‌ی كه پێشتر جه‌سته ئه‌نجامیداوه،
ئه‌مانیش دووباره‌ی بكه‌نه‌وه. ئه‌وه‌ی له‌سه‌رێتی ئه‌نجامیدا پاككردنه‌وه‌ی ڕۆحه
له شوێنه‌واره‌كانی جه‌سته. بۆ ئه‌وه‌ی به‌و ڕێگایه مرۆڤ بگات ڕوحێكی پاك تاوه‌كو
بیر له شته خراپه‌كان نه‌كاته‌وه.
ئه‌م شیكردنه‌وه‌یه ئه‌فلاتۆنییه بۆ ژیان تاقانه نییه. فه‌یله‌سوفه‌كانی جیهانی
مرۆی جۆره‌ها شیكردنه‌وه‌ی بۆ ده‌كه‌ن. زۆرێك له وانه هه‌ڵگری تیۆری ڕه‌شبینن له‌سه‌ر
ژیان. بێگومان هه‌موو شتێك له ژیان ئامانجێكی هه‌یه. بۆیه لێره‌وه گرنگترین
شیكردنه‌وه‌ی فه‌یله‌سووفه‌كانی بوون ده‌خه‌ینه‌ڕوو.
تیۆری ڕه‌شبینی لای شۆپنهاوه‌ر
ئه‌وه‌ی ئارامیمان پێده‌به‌خشێت جیهانی خواره‌وه،
یان ئاسمانه پڕ ئه‌ستێره‌كان نییه، ئه‌و ڕۆحه‌ی ناوه‌وه‌مانه كه هه‌موو ئه‌مانه
درووست ده‌كات.
ئارتۆر شۆپنهاوه‌ر فه‌یله‌سوفی به‌ناوبانگی
ئه‌ڵمانی، یه‌كێكه له‌وانه‌ی كه سه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌م و نۆزده‌هه‌م به تیۆره ڕه‌شبینیه‌كانی
له‌سه‌ر ژیان ناوبانگی ده‌ركردبوو. ئه‌و ته‌نیا شته‌خراپه‌كانی ده‌بینی، نه‌بوونیش
سه‌رچاوه‌ی هه‌موو شته‌كانه، واته هه‌موو شتێك له هیچه‌وه هاتووه. له په‌رتووكێكی
به‌ناوبانگیدا به‌ناوی جیهان وه‌كو ئیراده و پێشبینی باس له‌وه ده‌كات كه واتای
ژیان ده‌كرێت وه‌كو ئیراده‌یه‌ك ته‌ماشا بكرێت، به‌ڵام جۆرێك له ئیراده‌ی مرۆی كه
جیاوازه له‌وه‌ی ئێمه دركی پێ بكه‌ین و مێشكمان په‌رته‌وازه بكات.
ئیراده لای شۆپنهاوه‌ر پاڵنه‌رێكی كوێره به‌ره‌و
ژیان. ده‌كرێت بڵێین ئه‌و پاڵنه‌ران و حه‌زانه وایكردووه كه درێژه به ژیانێكی
هۆشیاری بده‌ین. له‌وێشه‌وه به‌ره‌و ناوهۆشیاری هه‌نگاوبنێن. ئه‌م فه‌یله‌سوفه له
سروشتدا ئاشكرایده‌كات، هه‌موو پێدانه‌كان له ڕووه‌كه‌وه ده‌ست پێده‌كات، ئه‌وانیش
په‌یوه‌ندیان به خۆر و زه‌وییه‌وه هه‌یه. له‌وێشه‌وه ده‌گاته مرۆڤ و تێكه‌ڵی
ئیراده‌ی زانین و هۆشیاری ده‌بێت. به‌ڵام مرۆڤه مێشك ڕه‌شه‌كان به زۆری ده‌بنه
كۆیله‌ی ئه‌و حه‌زانه. كه واده‌كات هۆشیاری و زانینه‌كه‌ی دوای بكه‌وێت.
" ئێمه شتگه‌لێكمان ناوێت. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی
ئێمه‌ی هۆكاره‌كانی ئه‌وانمان په‌یداكردووه. ئێمه هۆكارخۆمانمان دۆزیته‌وه بۆیه
شتی تایبه‌تیمان ناوێت." هه‌ربۆیه كورته‌ی فه‌لسه‌فه‌ی شۆپنهاوه‌ر ئه‌وه
بوو، ژیان به‌رخودانێكی هه‌میشه كۆتاییه‌كه‌ی مردنه. مردن كۆتای ئازاره‌كانی
مرۆڤ ناهێنێت. به‌ڵكو كۆتایی به ئیراده‌ی مرۆڤ ده‌هێنێت.
به لای شۆپنهاوه‌ره‌وه ژیان ته‌نیا پێشبینی
نییه بۆ هۆشیاریه‌كی ته‌واو. به‌ده‌رله‌وه‌ش مرۆڤ هیچ له خۆر و زه‌وی نازانێت.
ته‌نیا چاوی خۆر ده‌بینێت و به ده‌ستی هه‌ست به زه‌وی ده‌كات. ئه‌وه‌ی جیهان
پێشبینی ده‌كات خودی كه‌سه‌كه‌یه. ئه‌وه‌ی وا ده‌كات مرۆڤ جیاواز ببینن شۆپنهاوه‌ر
كه به چاوی بیروڕاوه سه‌یری ده‌كه‌ین.
نیچه خوێندكاری شۆپنهاوه‌ر
فه‌یله‌سوفی ئه‌ڵمانی فریدریك نیچه له یه‌كێك
له كتێبخانه كۆنه‌كانی شاری لایبزگی ئه‌ڵمانیا په‌رتووكه‌كه‌ی شۆپنهاوه‌ری
دۆزییه‌وه. كاتێك له تشرینی یه‌كه‌می 1856 كۆتایی به خوێندنه‌وه‌ی په‌رتووكه
هێنا، ماوه‌ی نۆ ساڵ هه‌ستی به سه‌ره‌گێژه ده‌كرد، والێهات پێشبینی بۆ جیهان له‌به‌ر
چاوی بگۆڕێت. بۆیه ئه‌و هه‌ستا به نووسینی ئه‌م چه‌ند دێڕه" هه‌موو دێره‌كان
ڕه‌تكردنه‌وه‌ی خوده، رێكخستنه‌وه‌ی خوده، له‌وێ ئاوێنه‌یه‌كم بینی جیهانی تێدا
ده‌دره‌وشایه‌وه، كه ژیان و رۆح بوو. له پیرۆزگرتنێكی سه‌رسووڕهێنه‌ر، له‌وێ نه‌خۆشی
و چاره‌سه‌رم بینی، دوورخستنه‌وه و په‌ناگه ، به‌هه‌شت و دۆزه‌خم بینی"
په‌رتووكه‌كانی شۆپنهاوه‌ر نه‌ك بوو به‌هۆی
په‌روه‌رده‌ی نیچه، به‌ڵكو بوون به ئارامی ده‌روون و له جیهانی دوودڵی ده‌ریكرد.
باوه‌ڕی به ڕێبازی ڕه‌شبینی له جیهان هێنا. ئه‌و زۆر كه‌وته ژێر كاریگه‌ری شۆپنهاوه‌ره‌وه،
به‌جۆرێك كه وایده‌بینی ئازار، وه‌رزشی ڕۆحه. ڕقی له‌و نه‌خۆشانه بوو كه ڕه‌شبین
بوون. ئه‌گه‌ر شۆپنهاوه‌ر باوه‌ڕی وایه كه ئیراده واتای ژیان و جیهانه، ئه‌وا
نیچه ئیراده‌ی هێز له پله‌ی یه‌كه‌م داده‌نێت. به لای نیچه‌وه، ژیان هه‌میشه
له پشكووتن و فراوانبوونه، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر به‌سه‌ركوتكاری و ته‌سكردنه‌وه‌ی هه‌ژموونی
ئه‌وانی دیكه‌ش بووه.
ژیان به لای نیچه‌وه هه‌رگیز دادپه‌روه‌ر
نه‌بووه. لێره‌دا هیچ ده‌سته‌یه‌ك نییه چاودێری كاروباری مرۆی بكات، هیچ یاسایه‌كیش
نییه كه ئه‌و دۆخه‌ی خوار بۆته‌وه، ڕاست بكاته‌وه. ڕاستی هێزه. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی
هێز ده‌بێت سودبگه‌ێنت. مرۆڤ به گوریسێك له‌نێوان جانه‌وه‌ر و مرۆڤ به‌ستراوه‌ته‌وه،
مرۆڤی به‌هێز ئه‌وه‌یه ئازایه‌تی خۆی له‌ناو گه‌لدا به‌رزبكاته‌وه. هیچ جیاوازیه‌ك
له‌نێوان مرۆڤی باڵا و تاوانباردا نییه، به‌ڵام ئه‌وه‌یه تاوانكار مرۆڤێكه له
ژینگه‌یه‌كی نه‌خۆشدا په‌روه‌رده بووه.
مرۆڤی باڵا لای نیچه ئامانجی مرۆڤبوونه نه‌ك
جۆره‌كانی مرۆڤ. ژیان و مرۆڤ به كارگه‌یه‌كی گه‌وره ده‌چووێنن، كه تاقیكردنه‌وه‌كانی
تێدا ئه‌نجامده‌درێت. نه بۆ چاككردنه‌وه‌ی مرۆڤ، به‌ڵكو بۆ باشتركردنی جۆره‌كانی.
ده‌گوترێت باشتر بۆ كۆمه‌ڵگاكان له‌ناوبچن ئه‌گه‌ر نه‌توانن مرۆڤ بنێرێت و به‌رهه‌م
بهێنت.
جان پۆڵ سارته‌ر... فه‌یله‌سوفی ئازادی
فه‌یله‌سوفی ناوداری فه‌ره‌نسی جان پۆل سارته‌ر
باوه‌ڕی به ڕێبازی بونگه‌رایی هه‌بوو. ئه‌م فه‌لسه‌فه‌یه تایبه‌تكراوه به‌وه‌ی
كه جه‌خت له تاك و پاڵپشتی ئازادی ده‌كاته‌وه. سارته‌ر باوه‌ڕی وایه مرۆڤ به
سرووشت به ته‌واوه‌تی ئازاده. بوونی مرۆڤ شتێكه كه ماهیه‌تی هه‌یه، ئه‌گه‌ر
بێت و مرۆڤ خۆی ئازادی بخوڵقێنێت. خۆی ماهیه‌تی تایبه‌تی خۆی هه‌ڵده‌بژێرێت ماهیه‌ت
لای سارته‌ر ئه‌وه‌یه كه سیفاته بنه‌ڕه‌تیه‌كانی هه‌بێت كه له هه‌موو مرۆڤێكی
دیكه‌ی جیاداته‌وه. به پێویستی ده‌زانێت كه مرۆڤ ده‌رئه‌نجامی كرداره‌كانی هه‌ڵگرێت.
ئه‌و ئازادییه ته‌واوه‌ش به هه‌موو ئیراده‌یه‌كه‌وه هه‌ڵیده‌بژێرێت.
سارته‌ر ده‌ڵێت، ئه‌و ئازادییه‌ی مرۆڤ دوای
ده‌كه‌وێت به‌رپرسیاریه‌تیه‌كی گه‌وره ده‌خاته سه‌ر شانی مرۆڤ له حاڵه‌تی ترس و
دوودڵی، ئه‌وه‌ش ده‌رئه‌نجامی ئه‌و هه‌ڵبژاردن و به‌رپرسیاییه‌ته كه هه‌ڵیگرتووه.
وایده‌بێنێت كه نیگه‌رانی شتێكی ئاسایی و سرووشتیه له ژیانی مرۆڤ. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا
مرۆڤ به درێژایی ژیانی له قه‌له‌قی و سترێس ده‌ژی. هه‌رچه‌نده ئه‌و ئازاد بێت،
ئه‌وه‌نده به‌رپرسیاری ده‌گرێته ئه‌ستۆ.
ساته‌ر وایده‌بێنێت ژیان ده‌بێت ڕووبه‌ڕووی
عه‌ده‌م بێته‌وه. كه ژیان واتای خۆی ده‌دۆڕێنێت له سنووری خۆیه‌تیدا
"بوونی عه‌ده‌می" به‌ڵام مرۆڤ له‌گه‌ڵ خودی ناخیدا له‌گه‌ڵ ئه‌وانی دیكه‌دا
نامۆ ده‌بێت. مرۆڤ ده‌بێته ئاوێنه‌یه‌ك و خۆی تێدا ده‌بینێته‌وه.
لیدڤیگ ڤیتگینشتاین ... له بنه‌ڕه‌تدا بۆچی
گه‌ردوون هه‌یه؟
ئاڵۆزی ناكرێ له چۆنیه‌تی درووستبوونی
جیهان، به‌ڵام ده‌كرێت له بیرۆكه‌ی بوون له بنه‌ڕه‌تدا بپرسین.
ئه‌م فه‌یله‌سووفه نه‌مساوییه باوه‌ڕی وایه
پێویسته بگه‌ڕێن و په‌یسه‌ری ئه‌وه بكه‌ین كه چۆن گه‌ردوون درووست بووه و یان
ژیان له‌سه‌ر گۆی زه‌وی درووست بووه. به‌ده‌رله‌وه‌ش ده‌بێت خۆی مژۆڵی ئه‌وه
بكات، ئه‌و پرسیاره‌ی ده‌ستبكه‌وێت" بۆچی گه‌ردوون درووست بووه؟" گرنگی
فه‌یله‌سووفان له‌وه‌دایه جیاوازی له نێوان جیاكارییه‌كان بكات و ئه‌وپرسیارانه
بخاته روو كه وه‌ڵامدانه‌وه‌یان سه‌خته.
لیدڤیگ ڤیتگینشتاین باوه‌ڕی وایه، واتای ژیان له‌و شتانه‌وه نییه كه ده‌گوترێت
و شیكردنه‌وه‌ی بۆ ده‌كرێت به‌ڵكو پێویسته ئه‌و نهێنیه ئاشكرا بكرێت، كه گه‌ردون
له كوێوه هاتووه. دواتر ئێمه دێینه‌وه سه‌ر ئه‌و مشتومڕه‌ی كه له ڕێگای
زمانه‌وه شیكردنه‌وه‌ی بۆ ده‌كرێت كرۆكی په‌رتووكی" نامه‌یه‌كی لۆژیكی فه‌لسه‌فه"
باس له‌وه‌ده‌كات كه جیهان كۆمه‌ڵێك داكه‌وته‌ی گه‌ردیه. ئه‌وه‌ش واتای ئه‌وه‌یه
كه خودی گه‌ردوون ده‌كرێت وه‌كو تێكه‌ڵه‌یه‌كی بوون بۆ بونیاتنانی جیهان سه‌یر
بكرێت.